“Тілді үйрету үшін адамның ішкі ниетін ояту керек” дейді Мәскеуде тұратын тілші ғалым Ұлжан Мұсабекова

Таяуда Түмен қаласында өткен “Тіл саясаты және мигранттар бейімделуінің әлеуметтік-құқықтық аспектілері: про­­блемалары, жүзеге асырылуы, перспективалары” атты халық­аралық ІІІ ғылыми-практикалық конференция шең­берін­дегі дөңге­лек үстел мәжілісі шекаралас көрші ел Ресей мен Қазақ­стан­ға арналды. “Ресей – Қазақстан: халықтар мен мәде­ниеттер то­ғысын­да” деп аталған сол мәжілісте “Қазақ тілі ре­сей­лік көп мә­­дениетті білім интеграциясының құралы” атты баян­­дама жаса­ған қазақтың қара қызы Ұлжан Мұсабековаға Ресейдің түкпір-түк­пі­рінен және Қазақстаннан барған ғалымдар тарапынан сұрақ­тар жаңбырша жауды. Мәскеу Лингвистикалық университетінің қазақ тілі мен мәдениеті орталығының жетек­шісі, филология ғылымдарының кандидаты Ұлжан Есенқызы сұрақтардың бар­лығына байыппен жауап беріп отырды. Оған сұрақ қойғандардың көпшілігі Ұлжанның тіл үйрету тәжірибесіне қызы­ғушылық білдірген еді. Ал жас ғалым тілдік ортадан алыс, түрлі ұлт өкілдерінен тұратын мәскеулік студенттерге қазақ тілін үйре­теді. Осы конференция тұсында оны әңгімеге тартудың сәті түскен. – Ұлжан Есенқызы, ана тілімізді, мемлекеттік тілді оқып-үйренудің проблемалары өз елімізде жеткілікті болып тұрғанда, тілдік ортасы жоқ Мәскеуде қазақ тілін үйретіп жүргеніңіз құлаққа тосын әрі жағымды естілді. – Мәскеу Лингвистикалық уни­вер­ситетінде студенттер өз ана тілі–орыс тілінен басқа үш тілді мең­геріп шығуы тиіс. Біріншіден, әлем­дегі көп қолданылатын ағыл­шын, француз, неміс, араб тілдерін негізгі пән ретінде алады. Қазақ тілі сирек тілдерге жатады. Сонда да менің тобым оны екінші тіл ретінде оқи­ды. Ал үшінші тілді сту­денттер­дің өздері қалайды. Оқу үдерісінде бірінші тілді үйрену үшін сағат көп бөлінеді. Екінші тілге бөлінген сағат саны бірінші тілден сәл ғана аз. Осының өзі қазақ тілі­не қаншалық­ты мән берілгендігін көрсетеді. – Мәскеулік орыстардың қазақша тіл сындыруы қалай? – Менің мәскеулік студент­терім­нің қазақ тілін қаншалықты мең­гергеніне бір мысал айтсам, жет­кілікті болар деп ойлаймын. Өткен жылы Астанада мемлекеттік тілден ұлты қазақ емес студенттер арасында болған байқауға қатысып, төртінші орын алдық. Қазақстан­дық студент­тердің қанша дегенмен тілдік ортасы бар, ал мәскеулік балалар тілдік орта түгіл қазақтың өзін сирек көреді ғой. Осы тұрғы­дан алғанда, байқау біздің жұмыс нәтижеміздің жаман еместігін көрсетті. Менің студенттерімнің қазақ тілін оқи бастағанына екі жарым жыл ғана болды. – Демек, қазақ тілі үйренемін дегенге соншалықты күрделі бол­мағаны ғой? –Бастапқы кезде оларға қазақ тілін екінші тіл етіп ұсыну тосын көрінген. Бұл тілді олар ешқашан үйрене алмаймыз деп ойлаған. Өйткені, олар бұрынғы империа­листік пиғылмен Қазақстанды шикі­заты көп, қазба байлықтары мол ел деп қана біледі. Басқа ақпа­рат жоқ. Әсіресе, тілдің иесі қазақ халқы туралы ештеңе білмейді екен. Мен алдымен жұмысты тіл үйрету­ден емес, оларға халқы­мыз­ды, Қазақ­станды таныстырудан бас­тадым. Насихат ретінде көп жұ­мыс істедім. Адамның ықыласы ау­­май, тіл оған бағынбайды. Ал қазіргі жағдайда қазақ тілі оларға не үшін керек? Мәскеуліктер мақ­сатсыз ештеңеге уақытын кетірмей­ді. Кез келген тілді үйрену үшін оған ынта-ықылас керек. Ынтаны мүдде оятады. Ал экономикасы қарқындап дамып келе жатқан, халықаралық ұйымдарда беделі мол Қазақстан–Ресейге көрші ел. Ертең маман болған кезде олар­дың Қазақстанға жолы түсуі әбден мүмкін, бәлкім, біздің елде қызмет істеудің де сәті түсер. Екіншіден, қазақ халқының бай тарихы мен мәдениеті туралы көп әңгімеледім, кітаптар ұсындым. Өзім олармен лингвист емес, тарихшы сияқты жұмыс істедім. Студенттердің біртін­деп қазақ тіліне бетін бұрдым. Қазір олар Мәскеудегі Қазақстан елшілі­гінде, қазақ диаспоралары орталық­тарында өтіп жататын шараларға қатысқанды ұнатады. Өйткені, қазақ халқының бай дәс­түр-салты оларға өте қызықты әрі ұнайды. Жыл сайын дүрілдеп өте­тін Наурыз мей­рамының өзі неге тұрады! Бір сту­дент машина алған­да мен оған бай­ғазы бердім. Ол таңғалды. Қазақ хал­қының осын­­дай жақсы дәстүрлерін айтып қа­на қоймай, оны олардың өмі­рінде қолдануға тырысамын. Осын­дай істерім нәтижесін берді. Алғашқы кезде студенттер жаттап алған құт­тықтауларын қазақ тілінде айтып беріп жүрді. Қазір олар жыл бойы не бітіргендерін, қандай бай­қау­ларға қатысқанын, қандай кітаптар оқығанын, жалпы өздерінің ой-пікірін қазақша қайырады. Олар күнделікті қолданылатын сөздерді жақсы түсінеді. Жақында бір студентім “Махаббат өмірде бар ма?” деген тақырыпқа өзінің ойын екі бетке толтырып жазып әкеліпті. Сосын айтарын мақал-мәтелмен өр­нектеп, дәлелдеп сөйлеуге тыры­сады. Қысқасы, олар өздері көп ізденеді. – Бұл іс негізі қалай басталды? – 2003 жылы Қазақстанның Ре­сейдегі жылы деп аталғаны белгі­лі. Осы шараның шеңберінде біздің Президентіміздің қолдауымен Мәс­кеу Лингвистикалық универси­тетін­де қазақ тілі және мәдениеті орта­лығын ашуға келісім болған. Оны жүзе­ге асыруға Әл-Фараби атын­дағы Қазақ ұлттық университетінің про­фессоры, белгілі лингвист ға­лым, орыс тілі және әдебиеті ха­лық­аралық ассоциа­циясының мү­ше­сі Элеонора Сүлей­менова көп күш-жігер жұм­сады. Ол Мәскеу универси­тетінің ректорына ұсы­ныс­пен шығып, осы орталықтың жұмыс істеуіне қол жет­кізді. Уни­верситетте әлемнің талай тілдері оқы­тылады. Оның ішінде Ке­ңес Одағы құрамына кірген респуб­ликалардың тілдері де бар. Қазір онда қазақ, қыр­ғыз, армян, әзір­бай­жан орталықтары құрылды, яғни сол халықтардың тілі де оқытылады. Рас, менің тобымда 9 студент бар. Бұл көп те емес, бірақ аз да емес. Осы тоғыз студентті қазақ­ша сөйлетіп шы­ғарсам, менің жұмысымның жақ­сы нәтижесі болар еді. Мәскеу лин­гвистикалық универ­ситетінің бекіт­кен ережесі бойынша осы жастар қазақша сөйлеп, оқу орнын бітірген­нен кейін ғана келесі топты алуға рұқ­сат етіледі. Мен өзімді Қазақ ұлт­тық мемлекеттік универ­ситетінің оқытушысымын деп санай­мын. Ал Мәскеу университетінде келісім-шартпен жұмыс істеп жүрмін. – Тілдік орта жоқ жерде қазақ тілін оқытудың, үйретудің, ең бастысы оның нәтижесін көрудің қандай ерекше әдістемесі бар? – Біз онда ағылшын тілінің грамматикасын, терминологиясын (шақ категориялары) қолданамыз. Өйткені, ағылшын тілін үйретудің барлық терминологиялары, әдісте­мелері жетілдірілген, әбден қалып­тас­қан. Біз тіл үйреткенде бұрын­ғыдай тіл ғылымынан емес, тілдің өзінен бастаймыз. Тілді білмеген адамға ол тілдің ғылыми жағының қаншалықты қажеті бар? Қазақтың ұлттық университетінің оқытушысы Ләйла Асқар екеуміз және басқа да авторлар тобымен “Практический курс казахского языка” деген оқу-әдістемелік кешенін жазып шық­тық. Бұл оқулық, хрестоматия және мұғалімдерге арналған әдістемелік құрал болып үш кітаптан тұрады. “Тіл–құрал” деп Ахмет Байтұр­сынов атамыз бекер айтпаған. Тіл болмаса адам қалай күн көреді? Қазақ тілін үйреткенде бірінші өте қажет деген жерде тұтынатын сөздерден, оны сөйлеп үйренуден бастауды бірінші орынға қоямыз. Мұны орыс тілінде “уровень выжи­вания” деп атаймыз. Жүзу білмей­тін адамды суға тастап жіберсең, ол тұншығып қалмау үшін жандалбаса жасап, малтымай ма? – Мемлекеттік тілді қазақстан­дық­тардың тез меңгеруі үшін ең алды­мен қандай жұмысты алға қояр едіңіз? – Тілді үйретуге үш тірек ке­рек. Соның ең біріншісі – оқулық. Оқулық дұрыс болмай жұмыс нәти­же бермейді. Екіншіден, тіл үйрету үшін мотивация, яғни сол тілге қы­зықтыру керек. Бұл мәселе­нің шет жағасын жоғарыда айттым. Мәс­кеу­де араб тілін үйренетін сту­дент­терге араб мемлекеттері сти­пен­дия төлейді. Қырғыз тілін үйре­нетін­дерге Ресей астанасын­дағы қыр­ғыз жастарының “Жастар қо­ры” ұйы­мы ынталандыру сыйлықтарын беріп тұрады. Әзірбайжан тілінде оқитындарға Г.Алиевтің қоры да сый-сияпатын жасап, студенттерді жыл сайын 2-3 рет Бакуге апарып қыдыртады. Мұның барлығы да жастардың сол тілді үйренуге деген ынтасын арттырады. Біздің Мәс­кеу­дегі диаспорамыз қазақ тілін үйреніп жүрген жастарды құшақ жайып қарсы алады, ештеңе берме­се де осындай қонақжай аңқылда­ған көңіліміз олардың ықыласын аударып қояды. Үшіншіден, мұға­лім кадрларын сапалы дайын­дау көп жетістікке жеткізеді. Мұғалім­нің ізденісі, шығармашылық дәре­жесінде жұмыс істеуі сан бұлақтар­дың өзенге құйғаны секілді тұтаса келіп, қазақ тілінің әдістемесін жетілдіре түседі. Қазақстанда тіл үйренуге бөлі­ніп жатқан мемлекет қаржысы аз емес. Алайда, жұмысты ұйымдас­тыру жағы кемшін секілді. Тіл ғылымымен ай­на­лысатын ғалымдар мен прак­тик­тер күш біріктіруі керек. Бізде олай емес, ғалымдар өз бетінше, тіл үйре­тіп жүрген мұға­лімдер өз алдына жұ­мыс істейді. Қазақ тілі, жалпы линг­вистика төңірегінде өтетін “дөң­гелек үстел” мәжілістеріне, ғылыми-тео­рия­лық конференция­ларға тек ға­лымдар шақырылады. Неге қазақ тілі мұға­лімдері шақы­рылмайды? Елде мұндай конференция­лар өтіп те жатқан болуы мүмкін, бірақ жүйелі деп айта алмаймын. Оқу­лық­т­ы ғалымдар мен практиктер қосы­лып жазса, бірін бірі толық­тырып, ұтар еді. Мұндай тәжірибе мәскеу­ліктерде бар. Қазір техника­лық мүм­кіндіктің шегіне жетіп, дамыған кезі. Кассеталарға жазыл­ған дистан­ция­лық тіл үйрету сабақ­тарын жасап қой­ған. Шетел­діктерге арнал­ған “Бас­тапқы қадам”, “Тіл ұстарту” ат­ты оқулықтар бар. Бірақ олар аз­дық етеді және олар тілдік орта бар Қа­зақстандағы тіл үй­ренушілерге ар­нал­ған. Негізі оқу­лық шығаруға мем­лекеттік жоба­лар жасалғаны дұ­рыс. Оған арнайы тендер жария­ла­нып, қаржы бөлін­се, талантты ға­лым­­дар мен білікті мұғалімдер оқу­лық жазуға атса­лысар еді. Сонда шы­найы бәсеке жүзеге асып, таңдау болар еді. Мәскеудегі кез келген кітап­ханада, кітап дүкендерінде шетел­діктерге арналған орыс тіліндегі тіл ұстарту оқулықтары, құралдары толып тұрады. Ағылшын, неміс, фран­цуз тіліне арналған оқулық­тардан, сөздіктерден сөре майыса­ды. Қазақ тілін үйрету мәселесінде біз әлі ондай дәрежеге жеткен жоқпыз. Қазақ тіліндегі сөздіктер де жеткі­ліксіз. Орысша-қазақша, қазақша-орысша сөздіктердің сөздік қоры жұтаң, көңіл көншіт­пейді. Соңғы кезде оқулық жазуға мәскеуліктер де атсалыса бастады. К.Мұсаевтың “Қазақ тілі” деген оқулығы шықты. Бірақ ол аз данамен ғана басылған. – Сіз ғалым ретінде аударма сөздердің бекітілуіне қалай қарайсыз? –Бұл туралы пікірталастар же­тер­лік. Аударма–үлкен өнер, оның тілді дамытуда маңызы күшті. Латын тіліндегі сөздерді аударып қажеті не? Ол басқа тілдерге де сол күйінше енді ғой. Сонымен қатар орыс тілін­дегі сөздердің де аудар­масы сәтті шы­ғып жүрген жоқ. Қа­зақы ұғым­нан алыс аударма қазақ тіліне кірігіп кете алмайды. Және аударма дегенде, тіл тазалығы еске түседі. Ауызекі тілде сөйлес­кенде кейде сөздердің жап-жақсы аудар­масы бола тұра, оны орысша айтып, тілді шұбар­лай­мыз. Тілді жа­са­ған халық болған­дық­тан, алдымен қазақ тілінің тазалығы­на біз, қазақтар өзіміз жауапты болуы­мыз керек. Екінші жағынан ғылы­ми терминдерді аудару міндетті емес. Тілімізді стилистік, нормативтік жағынан реттеу керек деген пікір тілші ғалымдардың арасында кең тарап отыр. Мен де осы пікірге қосыламын. Оның варианттары көп. Сонда техникалық ғылым­дардағы еңбектер қазақ тілінде жазылатын болады. Шынын айт­қанда, қазақ тілінің ғылымда қолданылуы әлі мәз емес. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Нәзира ЖӘРІМБЕТОВА. __________________________________ Суретте: Ұлжан Мұсабекова мәскеулік студенттерімен бірге.