Қазақ дзюдосы: Күнгейі мен көлеңкесі

Жапон күресі – дзюдо өзінің ұлттық ерекшелігін сақтаған, төрткүл дүниеге кең таралған жекпе-жек түрі екенін бәріміз білеміз. Халықаралық дзюдо федерациясына мүше мемлекеттер саны 2010 жылы 198-ге жетті. Бір ғажабы, Күншығыс елінің балуандары жарты ғасырдан астам уақыттан бері көш тізгінін ешкімге берген жоқ. Тарихқа сүйенсек, 1956 жылдан бергі әлем чемпионатта­рын­да жапон құрамасы тек 1961 жылы ғана командалық бас бәйгеге жете алмаған екен. Ол жылғы әлем чем­пио­натында балуандар бір-ақ салмақ дәрежесінде сынға түсті. Голланд алыбы Антон Хеесинг (бойы – 198 см. салмағы – 118 кило) финалда жа­пон Cонэні тізе бүктірді. 1965 жыл­ғы әлем чемпионатында балуан­дар төрт салмақ дәрежесінде бел­десті. Уақыт өте келе дзюдошылар 7 салмақ дәрежесінде күш сынасатын болды. Ұлттық намысты, ата-бабадан мұра қымбат дүниені қастерлей білуді жапондар дзюдо мен сумоны дамыту арқылы бүкіл дүниеге үлгі қылып отыр. Дзюдо бұл халықтың терең тарихының, ұлттық болмы­сы­ның жемісі, ғасырлар бойы екшеліп, жүйеленіп, қуаттанған жекпе-жек түрі. Осы күрестің негізін қалаған Дзигаро Каноның мына сөзі талайды ойландырса керек: “Дзюдо дегеніміз – өмір салты әрі жан сезімі, дзюдо дегеніміз – ақыл-ой мен творчес­тво... Қара белбеу – балуандықтың шыңы, бірақ жан-дүниенің асқар биігі емес”. Кано іргетасын бекіткен Кодакан академиясы – әлемдік дзюдоның орталығы әрі алтын қа­зығы. Жапондар дүниенің түкпір-түк­піріне мыңдаған мамандарын жі­беріп, оқулықтары мен татамиларын аямай таратып, дзюдоны сонша насихаттағандарымен, бұл саланың негізгі ғылыми құпиясы Кодаканда жатыр. Онда әр салмақ дәрежесін айтпағанда, әрбір әдісті жеріне жеткізе талдап, шегіне жеткізетін жеке бөлімдер, арнайы тренажерлар бар. Жаттықтырушылары сатылап бі­лім алады. Жасөспірімдердің жаттығу жүйесі балалардың жас ерекшелігіне, табиғи бейіміне, мінезіне, денсау­лы­ғына байланысты ғылыми негізде жүрсе, жастар мен ересектерді баптау ісімен тұтас ғылыми топ шұғыл­да­нады. Спортшы тек балуандықтың қыр-сырына ғана бойлап қоймай, жан-дүниенің тазалығы, қажыр-қайратты шыңдау, адами мәдениет пен ұлттық құндылықтарды сақтау тұрғысында білім алып, жетіледі. Жапондар дзюдоны ұлттың қымбат қазынасы, елдік намыс деңгейінде құрметтеп, қастерлейді. Ал Кодакан академиясы – тек Жапония дзюдо­сы­ның ғана емес, әлемдік дзюдоның қозғаушы күші, негізгі орталығы. Себебі, Франция, Голландия, Оңтүс­тік Корея, Куба, Англия, Германия, Қытай, Ресей, Бразилия, Италия тәрізді дзюдо жақсы дамыған мемле­кеттер білікті бапкерлері мен спорт­тағы ғалымдарына, дарынды ұл-қыздарына арқа сүйеп, қанша жер­ден қамшы басқандарымен, Кодакан секілді ғылыми орталығы бар Жапония ешкімге жеткізер емес. Биылғы әлем чемпионатында жапонның жігіттері мен қыздары 10 алтын, 4 күміс, 9 қола жүлдеге қол жеткізіп, командалық екінші ор­ындағы Франция құрамасын (2 алтын, 1 күміс, 3 қола) далаға тастап кетті. Осының өзінен-ақ жапондар­дың тынымсыз ізденісі мен жанкеш­­ті тірлігінің қандай деңгейде екенін бағамдауға болады. Енді еліміздегі дзюдоның жағ­дайына тоқталайық. Былтыр ересек­тер арасындағы Қазақстанның тұң­ғыш әлем чемпионы Максим Раков­тың жеңісімен мерейленген біздің дзюдо құрамасы 2010 жылғы әлем чемпионатынан жүлдесіз қайтты. Дзюдо Қазақ еліне 1972-1973 жыл­да­ры келсе, содан бері 1 әлем чем­п­ио­нын, әлем чемпионатының 2 қола жүлдегерін (Асхат Шахаров, Асхат Жеткеев, 2001 жыл) баптаған екен­біз. Шындықтан қашып құтылмай­сың, бары осы. Халқының саны 5 млн.-ға жетпейтін Грузия тәуелсіздік жылдарында ғана – 1 алтын, 6 күміс, 8 қола; өзбектер – 1 алтын, 1 күміс, 4 қола; 2-ақ млн. халқы бар Монғолия – 1 алтын, 1 күміс, 4 қола; Украина – 1 алтын, 4 күміс, 4 қола; кішкентай ғана Эстония – 3 күміс, 1 қола; Әзір­бай­жан – 2 күміс, 7 қола; Беларусь – 2 күміс, 6 қола жүлдеге ие болыпты. Эстония, Әзірбайжан, Беларусь құрамалары әлем чемпионатындағы медаль саны жағынан бізден алда тұр. Бұл елдердің балуандары әлем чемпионатында бір-бір алтын жүлдеге қол жеткізсе, Қазақстанның алдына шығып кетеді. Эстонияның 1 млн. 350 мыңдай ғана халқы бар. Алматы облысымен шамалас. Соның өзінде біздің 16 аймаққа шекеден қарап тұр. Монғолиядағы адам саны Оңтүстік Қазақстан облысына жет­пейді. Бірақ 50 спорт мектебі бар шым­кенттіктер әлі күнге дейін әлем чем­пионатының бір жүлдегерін бап­таған жоқ. Әлем чемпионаты туралы әңгімені Куба балуандарының жетістігімен түйіндегенді жөн көріп отырмыз. 11 млн. 452 мыңдай адам мекендейтін Бостандық аралының дзюдошылары әлем чемпионат­та­рын­дағы медаль саны жөнінен Жа­пония, Франция, Оңтүстік Корея, Ан­глия мемлекеттерінен кейін бе­сін­ші орында келеді. Олардың үлесінде 15 алтын, 18 күміс, 31 қола жүлде бар. Егер осы аталған елдердің спорт­шылары олжалаған медальдар­ды сол елдердің халқының санына шақсақ, Куба талассыз бірінші ор­ын­ға шығады. Яғни, Куба маман­да­ры­ның біліктілік деңгейі мен жана­шыр­лығы, спортшыларының еңбек­қор­лығы, табандылығы күшті деген сөз. Олимпиада ойындарындағы нә­тижелерімізге де көңіл толмайды. 2008 жылғы Олимпиадада Асхат Жеткеев олжалаған жалғыз күміс медаль Қазақстан секілді балуандық дәстүрі күшті мемлекет үшін тым аз­дық етеді. Тағы да жоғарыдағы ел­дер­мен жүлде салыстырып көрейік. Экономикалық жағдайы бізден көп төмен Кубаның жігіттері мен қыз­дары жабылып, 1996-2008 жылдар аралығындағы төрт жазғы Олимпиа­да­да 3 алтын, 7 күміс, 13 қола ме­даль­­ді қанжығаға байласа, Грузия спортшылары 2 алтын, 1 күміс, 2 қола; Әзірбайжан құрамасы 1 алтын, 1 қола; Беларусь 1 алтын, 1 қола; Моң­­­ғолия 1 алтын, 2 қола; Ук­раина 1 күміс, 2 қола жүлдеге қол жеткізген екен. Енді оқырман назарына ел дзю­досына қатысты нақты деректерді ұсынсақ. Алдымен 16 аймақтағы бап­­керлер мен дзюдошыларды түгендеп алайық. (1-кесте). Қай облыста қанша спортшы, қанша бапкер бар екенін көрдіңіздер. Ендігі жерде: “Кейінгі төрт жылда Азия құрлығы бойынша қай дең­гейдеміз? 16 аймақтың дзюдо бойын­ша ел намысын көтерудегі үлесі қандай?” деген сұраққа жауап іздеп көрейік (2-кесте). Қостанай, Павлодар, Ақмола, Ба­­тыс Қазақстан, Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан облыстарының дзюдошы­лары Азияның төрт бірдей ресми жа­рысында жүлде алмапты. Бұл об­лыс­тардың дзюдошылары мен бапкерлері төрт жыл бойы мемле­кеттің қаржы­сына жаттығу жасады, жарысқа бар­ды, дзюдоға қажетті жабдықтар мен спорттық киімдер алды. Бірақ мил­ли­ондаған теңге қаржы өтелген жоқ. Ал, өкіметтің қаражаты жоспарлы нәтиже үшін жұмсалады. Нәтиже жоқ болса, бюджет қаржысы желге ұшты деген сөз. Атам қазақ мұндайда: “Судың да сұрауы бар”, дейді. Бір кезде Пав­лодар облысында Серік Шәкімов, Сергей Әлімжанов, тағы басқа мық­ты дзюдо­шылар болды. 1996 жылғы Атланта Олимпиадасына Керекуден бірнеше дзюдошы барса, кейінгі он жылда бұл облыстың дзюдосы мүлде құлдырап кетті. Екі-үш жыл нәтиже болмаса, түсінуге болады. Ал табаны күректей 10-15 жыл бойы бір Азия жүлдегерін дайындауға жарамаған облыстардың спорт басшылары мен жаттықтыру­шылары туралы не айтуға болады. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан облысынан Афина Олимпиадасына Базарбек Донбай мен Мұрат Қып­шақбаев барды. Бұл екі балуан 2004 жылы Азия чемпиондары болғаннан бергі уақытта Шымкентке Азияның алтын медалі бұйырмаған екен. 91 дзюдо жаттықтырушысы, 2057 балуаны бар облыс спорты үшін бұл дегеніңіз ұят жағдай. Кейінгі жыл­дары осы облыстың жігіттері ұлттық құрама сапында әлем чемпио­наты мен Олимпиада ойындарына бар­майтын болды. Апармағаннан емес, Қазақстан чемпионатын талассыз ұтуға шамалары жетпегеннен. Қарағанды облысы әлем чемпионы Максим Раковты мақтан тұтады. Халқының саны Қарағанды облы­сынан екі еседей көп шымкенттіктер кімге арқа сүйейді? Сонда оңтүс­тік­тің 91 бапкері не бітіріп жүр? Об­лыстық спорт басқармасы қайда қа­рап отыр? Дәл осындай сұрақты Ал­маты, Ақмола, Батыс Қазақстан, Жам­был, Қостанай, Маңғыстау, Пав­лодар, Солтүстік Қазақстан об­лыс­тарының спортқа жауапты бас­шылары мен бапкерлеріне қоюға болады. Көріп отырсыздар, 16 аймақтың тең жартысынан астамы дзюдоны өрге сүйреудің орнына, құлдыратып отыр. Яғни, ұлттық чемпионаттың деңгейі төмен, оның себебі көп облыста балуан баптаудың сапасы түсіп кеткен. Жаттық­ты­ру­шылардың басым көпшілігі ізден­бей­ді. Егер арнайы комиссия жасақтап, облыстардағы бапкерлердің білім-білігін, кәсіби шеберлігін дұрыстап тексеріп, сүзгіден өткізсе, талай жаттықтырушы жұмыссыз қалар еді. Мұндай жағдайда әлем чемпиона­тынан медаль дәмету аспандағы айға қол созғанмен бірдей. Максим Ра­ков, Асхат Жеткеев, Асхат Шахаров және қырғыздың атынан шығып, Сидней Олимпиадасының қола жүлдегері атанған Айдын Смағұлов секілді жекелеген дарындар сәті келгенде ірі жарыстарда топ жаруы мүмкін. Бірақ біртұтас даму жүйесі қалыптаспайынша, Қазақстан дзюдосының өрге басуы қиын. Жоғарыдағы төрт жылдың жүлделерін қамтыған кестеде біраз облыстың қоржыны бос екенін көр­діңіздер. Енді 2009-2010 жылдардағы әлем чемпионатына қатысқан құ­рама мүшелеріне назар салсақ. 2009 жылғы әлем чемпионатына барған жігіттер: Саламат Отарбаев (Ақтөбе), Сергей Лим (Алматы қ.), Ринат Ибрагимов (Атырау), Алек­сандр Касачев (ШҚО), Тимур Болат (Астана), Максим Раков (Қара­ған­ды), Ұлан Рысқұл (Қызылорда). 2010 жылғы ұлттық құрама (би­ылғы әлемдік чемпионатта әр сал­мақта екі спортшыдан қосуға рұқсат етілді): Бақытжан Төребеков (Ал­маты қ.), Еркебұлан Қосаев (ШҚО), Дас­тан Үкібаев (Алматы қ.), Сергей Лим (Алматы қ.), Рашид Құлбаев (Аты­рау), Ринат Ибрагимов (Аты­рау), Ис­лам Бозбаев (Қарағанды), Ти­­мур Бо­лат (Астана), Максим Раков (Қара­ғанды), Ержан Шынкеев (Қа­ра­ған­ды), Бейбіт Ыстыбаев (Жамбыл). Екі жыл қатарынан мемлекеттің намысын арқалап, әлемдік додаға барған ерлер құрамасына ОҚО, СҚО, БҚО, Ақмола, Алматы, Қос­та­най, Павлодар, Маңғыстау облыс­тарынан бірде-бір балуан енген жоқ. Кей оқырманның көкейінде “бәл­кім, бұл облыстарда дзюдоның дамуына жағдай жоқ шығар”, деген ой тууы мүмкін. Қазақстан чемпио­нат­тарына барлық облыстар мен Ас­тана, Алматы қалаларының спорт­шы­лары белгілі ереже шеңберінде қатысады. Ақмола, Алматы, Павло­дар, СҚО, ОҚО, БҚО, Қарағанды, Жамбыл, Қызылорда облыстарында дарынды балаларға арналған спорт интернаттары бар. Аталған аймақ­тардағы интернаттарда дзюдо бөлім­дері жұмыс істейді. Астана мен Ал­матыдағы республикалық интер­нат­тарда 100-ге жуық жасөспірім тер төгіп жатыр. Республикалық және об­лыстық спорт интернаттарында 40-тай дзюдо бапкері қызмет етеді. Бұған қоса республикалық және облыстық олимпиадалық даярлық орталықтарында 150-ден астам жас дзюдошы тіркелген. Шымкенттегі олимпиадалық орталықта 40-қа жу­ық спортшы болса, Астана, Атырау, Ақ­төбе, Орал, Қарағанды орталық­та­рында 10-16 спортшыдан жатты­ғады. Алматыдағы республикалық олимпиа­далық даярлық орталығында 40-тай балуан бар. Жастар ара­сын­дағы Қазақ­стан біріншіліктеріне бар­лық өңірден 400-ге жуық спортшы қаты­сады. Жас­өспірімдер бірін­ші­лігінде бақ сынай­тын балалардың қа­тары бұдан аз емес. Қысқасы, бар­лық об­лыс­­тарда дзю­доның өркен­де­уіне жол ашық. Мем­лекет тарапынан қам­қор­­лық жақсы. Тек істің көзін таба білу керек. Бұған дейін грек-рим, еркін кү­рес туралы жазған талдау-сараптау мақалаларында кадр проблемасын көтерген едік. Дзюдо саласына да твор­­­­честволық қуаты күшті, ғылыми тұрғыдан ізденетін мамандар же­тіспейді. Алдағы уақытта бапкерле­рімізді оқыту, олардың біліктілігін арттыру мәселесін дұрыстап қолға алмасақ, күшті балуан баптау ісінің алға басуы қиын. Барлық облыстар мен Астана, Алматы қалаларының спорт басшылары сырттан білікті маман шақыру, өз жастарымызға солардың білгенін үйрету, маман­да­ры­мыздың тәжірибесін ұштау, білік­тілігін арттыру бағытында бел шешіп жұмыс істеулері керек. Ол үшін жа­пон мен француздың, орыс пен ку­балықтардың жаттығу жүйесін әбден зерттеу керек. Әр өңірдің басшылары мен бапкерлері ізденіске, намысқа шын­дап ден қойса, қазақ дзю­до­шы­лары әлі талай асудан асады. Біздің халық табиғатынан балуан. Қа­жымұқандай алыпты туғызған елдің дзюдода нашар болғаны жараспайды. Дарын керек болса, күні кеше ғана Марокконың Агадир қаласында аяқталған жастар арасындағы әлем чемпионатында Елдос Смет баламыз әлем чемпионы атанды. Ілияс Ис­мағылов пен Наурызбек Майлашев күміс жүлдеге ие болса, Виктор Демья­ненко қола жүлдені жеңіп алды. Қазақ боз­балалары 78 мемле­кеттің арасында ко­мандалық үшінші орынға табан тіреді. Бұл дегеніңіз тамаша жетістік. Ендігі міндет, Елдос секілді тастүлектерді Олимпиада шыңына жеткізе білу. Былтырдан бастап Қазақстан дзю­до федерациясының тізгінін Бекет Мах­мұтов ұстады. Бекет Сапабекұлы­ның қысқа ғана мерзімде республика дзю­досына серпіліс әкелгенін айтуға ти­іспіз. Ендігі жерде Алла жазса, бұл са­ланың көші түзеледі деген үмітіміз бар. Қадірлі ағайын! Біз бұл мақала аясында облыстардың кемшіліктерін жіпке тізіп, тек көлеңкелі тұста­рымызды ғана айтуды мақсат тұтқан жоқпыз. Барымызды ешкім тартып алмайды, біздің мақсат: жер-жердегі азаматтардың намысын ояту, жігерін қамшылау. Қазақта: “Дос жылатып айтады...” деген аталы сөз бар. Ту­расына көшсек, бірде-бір облыс әлі күнге дейін дзюдоны дамытудың жүйелі жолын тапқан жоқ. Бір облыстан бір мықты балуан шығуы мүмкін. Одан кейін ізбасарларын таппайсың. Бұл дегеніңіз іргетасы берік жаттықтырушылық мектептің жоқтығын білдіреді. Бір ғана мысал, кезінде Ресейдің Свердлов қала­сын­да “Уралочка” волейбол коман­дасы болды. Сол команданың тіз­гінін әйгілі маман Николай Карполь ұстады. Карполь Ресейдің бір бүйі­ріндегі қалада отырып, КСРО во­лейбол құрамасының бас бапкері болды. Құраманың негізі “Ура­лоч­каның” қыздарынан жасақталды. Карполь баптаған КСРО құрамасы Сеул Олимпиадасында чемпион болып, бірнеше Олимпиадада күміс жүлдегер атанды. Яғни, Олимпиада және әлем чемпиондарын даярлау үшін Астана мен Алматыда тұру шарт емес. Қазақстанның кез келген облысында тамаша дзюдо орталығы ашылып, мықты мамандар сол жерге шоғырландырылса, Олимпиада, әлем чемпиондары сол облыстан шығып жатса, біз осы істі қолға алған аза­мат­тарды төбемізге көтерер едік. Әйт­песе, Қазақстан бір әлем чем­пионына қуанып жүргенде, фран­цуздың Давид Дуйе атты балуаны 4 мәрте әлем, екі дүркін Олимпиада жеңімпазы болып үлгерді. Жапон­ның қаршығадай қызы Риоко Тани Олимпиада ойындары­ның қатары­нан 5 медалін жеңіп алса, бельгия­лық балуан қыз Ингрид Бергмане дүние жүзінің 6 дүркін чемпионы атанды. Жалпы, қазақ азаматтарынан әлем­дік деңгейдегі дзюдо бапкері шық­пайды дегенге өз басым сен­беймін. Қылқұйрықтың бабын тапқан біздің халық табиғатынан дарынды, алғыр десек, артық айт­қан­дық емес. Тек табанды ізденіс, ғы­лыми жүйе, жанкешті еңбек керек. Сосын дзюдо тек күрес түрі ғана емес, философия­лық мәні терең жекпе-жек екенін естен шығармау қажет. №            Аймақтар             Спортшылардың                Жаттықтырушы- саны      лардың саны 1              Оңтүстік Қазақстан облысы            2057        91 2              Шығыс Қазақстан облысы              1707        55 3              Қарағанды облысы           1466        44 4              Алматы облысы 1362        42 5              Атырау облысы 1294        45 6              Жамбыл облысы               1291        53 7              Қостанай облысы              1211        28 8              Қызылорда облысы          968          30 9              Павлодар облысы              961          27 10            Батыс Қазақстан облысы 928          42 11            Алматы қаласы  721          34 12            Ақтөбе облысы  588          24 13            Маңғыстау облысы          367          12 14            Ақмола облысы 328          11 15            Астана қаласы    281          13 16            Солтүстік Қазақстан облысы          112          6 Барлығы               15 642     557 ******************* № Облыстар  2006 ж. Азия     2007 ж. Азия   2008 ж. Азия    2009 ж. Азия      Барлығы ойындары            чемпионаты      чемпионаты     чемпионаты алтын     күміс     қола       алтын     күміс     қола       алтын     күміс     қола       алтын     күміс     қола 1              ШҚО                1              1              1              1              1            1 алтын,    1 күміс, 3 қола 2             Қарағанды     1            1              1                                              1 алтын,        2 қола 3              Астана қ.          1              2                1              1         1             1 алтын, 1 күміс, 4 қола 4              Алматы қ.        1            1                 1              3 қола 5              Қызылорда     1            1                1              3 қола 6              Ақтөбе          1            1                   2 қола 7              Атырау                              1                            1 қола 8            Жамбыл                    1           1 қола 9       Алматы                                                                                                                             1                                                             1 қола 10      ОҚО                                                         1                                                    1 қола 11            БҚО                                                                                                                                                                                                    – 12            Қостанай                                                                                                                                                                                                     – 13           Маңғыстау                                                                                                                                                                                                     – 14  Павлодар                                                                                                                                                                                                         – 15            СҚО                                                                                                                                                                                                   – 16           Ақмола                                                                                 – Барлығы    –   2          6           –           1              5              1              1              4              2                             4              26 Темірхан ДОСМҰХАМБЕТОВ, Туризм және спорт министрі.