Қор рыногын дамыту – маңызды міндет

Қазақстанда үдемелі индустриялық-инновациялық даму саясатын жүзеге асыру шеңберінде, ішкі қаржылық ресурстарды тарту және тиімді пайдалану мәселесі ерекше өзектілікке ие болуда. Сонымен қатар, аталған стратегиялық міндет экономиканы әртараптандыру, өңірлік және әлемдік бәсекеге қабілет­ті­лігін арттыру арқылы, оның тұрақты жә­­не теңдестірілген түрде өсуін қамта­ма­­сыз ету мақсаттарына сәйкес келуі тиіс. Экономикасы дамыған мемлекет­терде өсімнің қосымша катализаторы­ның рөлін қор рыногы атқарады. Қор рыногы арқылы инвестицияларды тиімді түрде қайта үйлестіру процесі іске асады, бұл өз кезегінде еңбек өнімділігі және капиталдың өсімін арттыру арқылы экономиканың серпін алуына ықпал етеді. Сенімді, тиімді, өтімді және қауіп­сіз қор рыногының болуы қазақстандық компанияларды қаржыландырудың қосымша көзімен қамтамасыз етудегі маңызды фактор болып табылады. 2006 жылы отандық қор рыногының бәсекеге қабілеттілігін арттыру, оның да­мы­ған қаржы орталықтарының “қосал­қы бөлігі” ретінде қалыптасуы мен ішкі инвестициялардың шетелдік қор рынок­тарына жылыстауына жол бермеу мақ­сатында экономикасы тұрақты, инфра­құрылымы өзге аймақ­тармен салыстыр­ғанда жеткілікті түрде дамыған мегаполис – Алматы қаласында өңірлік қаржы орта­лығын құру туралы шешім қабылданды. АӨҚО жұмысы қазақстандық капи­тал рыногының дамуына жаңа серпіліс берді, атап айтатын болсақ, қор биржа­сының қызмет етуінің жоғары стан­дарттарына қол жеткізілді – эмитенттер мен инвесторлар үшін қолайлы жағ­дайлар жасалынды (листингтік талаптар қарапайымдатылды, инвесторлардың табыстарына салық салуда жеңілдіктер енгізілді, мүшелік жарна мен акция­лардың алғашқы жылдық айналымы үшін алынатын жыл сайынғы листинг­тік жарна алынбайтын болды), рейтинг қызметтерінің ұлттық рыногы қа­лып­­тастырылды, мәмілелер жасау және олар бойынша есептеулер жүр­гізумен байла­нысты тәуекелдер төмендетілді. Дегенмен, дамыған инфрақұ­рылым­ның болуы қаржы орталы­ғының толық­қанды қызмет етуіне кепілдік бермейді. Ең алдымен, отандық және шетелдік ин­весторлар үшін тартымды болатын эми­тент­тер жиынтығының болуы қажет. Бүгін­гі таңда рыноктағы өтімділік KASE ак­ция­лар рыногының индексін есептеуге кіретін жеті компаниялардың акциялары­мен ғана қамтамасыз етілген. Соған қоса олардың көпшілігі бойынша негізгі өтім­ділік Лондон қор биржасында (LSE) шо­ғыр­ланған, бұл да өз кезегінде отандық қор рыногының тартымдылығын тө­мендетуде. Әлеуетті эмитенттердің корпоративтік басқаруының даму деңгейінің жеткі­ліксіздігі мен акционерлер құрылымының ашық болмауы KASE-дегі жариялы ком­паниялар санының аз болуының басты себептері болып табылады. Осыған бай­ла­нысты, жақын келешекте отандық ры­нокта жекелеген компаниялардың ІPO өткізу мүмкіндігі өте төмен. Сол себепті үде­ріс мемлекеттік қатысуы бар ком­па­ния­лардан бас­­талуы тиіс – акция­лардың мем­ле­кеттік па­кет­тері­нің бөлі­гін қор рыногы ар­қы­лы сату ры­нок­қа ин­­вес­тор­лар тар­та­ды жә­не жеке ком­па­ния­лар үшін үлгі бола­ды. АӨҚО-ны құру мемлекеттің қа­ты­суы бар қа­зақ­­стан­дық ком­пания­лар­дың капи­талдан­ды­руын ұлғайту жә­не қыз­­­ме­тінің ашық­­­тығын қалып­­­тас­тыру арқылы, олар­дың бәсекеге қабі­леттілігін арттыру жөніндегі мем­лекет стратегия­сының құ­рамдас бөлігі болып табы­латын­дығын айта кету қажет. Мемле­кеттік ком­пания­ларды жеке­ше­лендірудің нәтиже­сінде, акциялар отандық қор рыногына орналас­тырылуы қажет. фИелі­гінде ең ірі компаниялар акциялары­ның мемлекеттік пакеттері бар “Самұрық-Қазына” АҚ-тың бұл мәселені шешуге ықпалы зор. Мұндай компания­лардың бағалы қағаздарын ор­наластыру ауқымды мемлекеттік инвес­ти­циялық жо­ба­ларды жүзеге асыруға қажетті инвес­тициялар тар­тып, қор рыногының әлеу­меттік функ­циясын іске асыруға мүмкіндік береді, басқаша айтқанда, жалпымем­лекеттік меншік нысандары қатысында теңдік орнатуға жол ашады. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, нарықтық экономикасы даму үстіндегі мемлекеттерде мемлекетке тиесілі акция­лар пакетінің бөлігін қор рыногына орна­лас­тыру, оның капиталдануын арт­тыру­дың ең маңызды факторларының бірі болып табы­лады. Малайзия үкіметі 1970-1980 жыл­дарда ұлттық ак­ционерлік корпо­рация құру ар­қылы мемлекеттің қатысуы бар ком­панияларды жап­пай жекешелен­дірді. Жаңа кор­по­рация табысты компания­лардың, соның ішінде мем­­лекеттің қаты­суы бар компа­ния­лардың акция­ла­рына инвести­циялады. Акция­лар порт­фельдері ашық ұлттық ин­вес­тициялық қор­ға орна­лас­­тырыл­ды, өз кезегінде оның акциялары жеке инвес­тор­ларға салыс­тыр­малы түрде төмен бағамен сатылды. Бұл жеке инвес­тор­лар үшін инвестициялаудың ең төменгі табалды­рығын төмендетіп, меншіктің әртараптан­дырылған түрде үлестірілуіне алып келді. Нәтижесінде малайзиялық қор рыногына 8 миллион­нан астам жеке ин­вес­т­ор келді. Соған қоса, бүгінгі таңда же­ке­шелен­дірілген компаниялардың акция­лары Малайзия қор рыногындағы ең өтімді құралдар болып отыр. Қазақстанда акциялардың мемлекеттік пакеттерін халық арасында орналас­ты­рудың табысты мысалдары бар. Алғашқы “халықтық ІPO” мемлекетте 2006 жылы өткізіліп, жеке тұлғаларға ұлттық байла­ныс операторы “Қазақтелеком” АҚ-тың 497 597 қарапайым акциясы сатылды. 5 мың адам инвестор атанып, 14 млрд. тең­ге көлеміндегі сома тартылды. Сұра­ныс ұсыныстан айтарлықтай жоғары бол­ды. Қазіргі уақытта “Қазақтелеком” АҚ ак­циялары KASE индексіне енетін ең өтімді қаржы құралдарының бірі болып отыр. Қазіргі таңда қазақстандық инвестор­лар инвестициялық ресурстардың айтар­лықтай көлемін жинақтағанына қара­мастан, бұл қаражат мемлекет эконо­микасын дамыту ісіне қатыстырылмауда. Бүгінгі күні мемлекет халқының зей­нет­ақы жинақтары 14 млрд. АҚШ дол­лары­нан асты, инвести­циялық қорлардың ак­тивтері шамамен 2 млрд. АҚШ долларын, сақтандыру ұйым­дарының активтері 2,2 млрд. АҚШ дол­ларын құрады. Сонымен қатар, сарапшы­лар­дың бағалауынша, халықтың жинақтары қазіргі уақытта 5 млн. АҚШ долларын құрауда. Демек ішкі инвесторлар, соның ішінде жеке инвесторлар да қор рыно­гына инвести­циялауға болатын ауқымды қаржылық ресурстарға ие болып отыр, соған қара­мас­т­ан ол ресурстар мемлекет экономи­касы­на жұмыс істеп жатқан жоқ. Ком­паниялар акцияларының мем­ле­кет­тік пакеттерін сатқан жағдайда, корпора­тивтік сектор қор рыногына шы­ғу­дың бағдарлары­мен танысуға мүм­кіндік ала­тын еді. Сол арқылы, мемлекет эконо­ми­ка­сына ірі инвес­тициялық жо­ба­ларды жүзеге асыруға қажетті қосым­ша қар­жылық ресурстар тартуға болатын еді. Қор рыногын дамыту мемлекеттік міндет болып табылады, соған байла­нысты, Елбасы мен Премьер-Министр мемлекеттің қатысуы бар ең тұрақты және тартымды компанияларды қор рыногына шығару туралы тапсырмалар берген болатын. Менің пікірімше, бұл мәселені Ресейде іске асырылғандай Үкімет деңгейінде ше­шетін уақыт келіп жетті. Ресейде жа­қында 900 мемлекеттік компаниялар­дың (Сбер­банк, ВТБ, Рос­нефть, Русгидро жә­не т.б.) акция­ларын орналастыруды көз­дейтін, мем­лекеттік компанияларды жекешелен­дірудің бесжылдық жоспары қабыл­данды. Мемлекеттің мақсаты Алматы қала­сын халықаралық деңгейдегі қаржы орта­лығы ретінде қалыптастыру, ал Қор мем­лекеттік активтерді басқаратын­ды­ғын ескерсек, оның бағалы қағаздар рыногын дамыту ісіне қатысуы Қазақ­станның жалпы бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағыттал­ған стратегиялық саясаттың бөлігі болып табылады. Бұл мемлекеттің капитал рыно­гын дамыту жөніндегі үдерісін жеделдетіп, 2020 жыл­ға таман Алматы қаласында халықара­лық деңгейде таныл­ған қаржы орталы­ғын құру мақ­сатына қол жеткізуге мүмкіндік береді. Аркен АРЫСТАНОВ, Алматы қаласы өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігінің төрағасы.