Ұлт зиялыларының ұстаханасы

Қай кезде де ұлт зиялыларының ұстаханасы болып келген Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіндегі филология факультетінің орны бөлек екендігін ешкім жоққа шығар алмас. Кешегі Алаш арыстары тоғысқан, дарынды қазақ ақындары тырнақалды өлеңдерін шабыттана оқыған, жастықтың қызығы мен шыжығы болған мекен ғой бұл! ҚазҰУ қалашығының құдіреті сол, ауылдан Алматыға арман қуып келген қазақтың талай қара баласы бүгін танымал жазушы, ғалым, елжанды азамат ретінде аманат арқалап жүр. Мына аласапыран, алмағайып кезеңдерде ұлт болып даралануымыз, мемлекеттік тілдің тағдыры қай кездегіден де көкейкестірек болып тұрғанда осы факультеттің бүгінгі тынысын, бұлқынысын білуге әрқайсымыз мүдделіміз.  Егер биыл мемлекетіміз қазақ тілі мен әдебиеті бойынша 300 білім грантын бөлсе, оның 200-і – Ұлттық университеттің, осы факультеттің еншісінде. Ендеше, 200-ге тарта «Алтын белгі» иелері, республикалық, халықаралық олимпиадалардың жеңімпаздары филфакта тоғысты дей беріңіз.   Біз филология факультетінің деканы, профессор Қансейіт ӘБДЕЗҰЛЫМЕН осы тұрғыда әңгіме өрбіткен едік. – Қансейіт Әбдезұлы, қайта құру жыл­дары балапан басына, тұрымтай тұсына тарап, қиналған кезеңдерде гумани­тар­лық салалар сансырап қалғандай болып еді. Уақыт бәрін өз орнына қоя бастаған се­кілді. Сіз осыны сезінесіз бе? Жалпы, қа­зақ руханиятының қайта бой көте­ріп, тәуелсіздігіміздің арқасында жаңа ке­зең­де жаңаша жарқырап көрінуінде ұлт­тық университеттің алатын орны ай­рық­ша ғой. Осы орайда ой өрбітсеңіз. – Қоғам өміріндегі, оның ішінде жеке ұлттың өркендеуіндегі ұлттық универси­тет­тің орнын айтқаның өте орынды. Мысалы, кішкене шегініс жасасақ, өткен ғасырдың 30 жылдарының ортасында қазақтың қаймағы болған арыстарымыз, руханиятымыздың көш­­­бастаушылары репрессияға ұшырап, ұлты­мыз­дың болашағына енді қалай қам жа­саймыз деген тұста, құдай қолдап, 1934 жылы осынау Қазақ ұлттық университеті ашылды. Алаштың бас көтерер азаматтары, қайраткер ұл-қыздары осынау университет төңірегіне топтасты. Ұлттық саясаттың қайнар бұлағы да осы университет болды. Ұлттық ғылым мен бі­лім­нің іргетасы да осы шаңырақта қаланды. Әлем­дік деңгейдегі ғылымның үздік жаңа­лықтары да осы университеттен бастау алып жатты. Иә, ұлтымыздың кемеңгер қаламгері, әлем таныған саңлақ жазушы Мұхтар Әуе­зовтің отыз жылға жуық табан аудармай осы уни­верситетте сабақ бергендігі неге тұ­ра­ды?! Сабаққа келіп жүріп, әйгілі “Абай жолы” ро­ман-эпопеясын жазды. Қазақ фоль­клорының та­рихынан кайталанбас лекциялар оқыды, “Абайтану”, “Алаштану” атты жаңа ғылыми курс­тың негізін қалады. Факультетте сол 50-60-жылдары оқыған, Әуезовтің ал­дын көрген, дә­рісін тыңдаған, тағылым-тәр­биесін алған қан­шама буын қазақ жастары кейін қазақтың қа­бырғалы қаламгерлері атан­ды. Олардың ішінде мемлекет және қоғам қайраткерлері қаншама?! Соның арқасында университет те қазақ ғылымы мен білімінің, руханиятының, әде­биеті мен өнерінің көшбастаушысына айнал­ды. Қарашаңырақ ҚазҰУ-дің бүгінгі аяқ алы­сы да замана көшінің алдында десем, қа­телеспеймін. Осы университеттегі қараша­ңы­рақ факультетті, яғни тіл және әдебиет факультетін сегіз жылдан бері басқарып келемін. Университетте көп өзгерістер жасалды. Ең бастысы, уақыт талабына сай бейімделуді одан әрі жалғастырып келеміз. Қазір біз тек қазақ тілі мен әдебиеті мамандарын ғана емес, екі шет тілінен аудармашылар даяр­лай­тын болдық. Аталған мамандықтар бойынша магистрлер мен PhD докторларын да дайын­дау үстіндеміз. Осылайша туған тілін ар­дақ­таған қазақ баласы жаңа мамандықты да мең­геріп, өзінің қалауымен жақсы қызмет­терге орналасуына мүмкіндік жасадық. Осының барлығы университет басшы­лары­ның жүргізіп жатқан жұмыстарының жемісі. Республикамызда жоғары оқу орын­дары арасында барлық рейтингтер бойынша бірінші орында тұруымыз осының айғағы. Мем­лекеттік білім беру стандарттарына то­лық жауап беретін білім бізде ғана беріледі. Студенттің пән таңдауына байланысты ұс­таз­дар да лекцияларын соған лайықтап даяр­лайды. Әлемдік тәжірибе біздің университетке де енді. Қара шаңырақ ҚазҰУ-дің барлық факультеттері биылғы оқу жылынан бастап экс­перименттік оқу бағдарламаларына көш­ті. Бұл бағдарламалар әлемдік білім беру тә­жірибелерінің ең озық үлгілерінің негізінде жасалды. Оқу пәндерінің 60 пайыздан ас­тамын енді студенттер өздері таңдап, бо­ла­шақ жұмыс орындарына ең қажетті білімді осы арнадан іздейтін болады. Биылғы жыл­дың өзінде ғана мыңға жуық “Алтын белгі” иегерлері, халықаралық және республикалық Әл-Фараби атындағы олимпиадалардың же­ңім­паз­дары конкурста жеңіп алған грант­тарымен ҚазҰУ-де оқуға талап білдіруі көп нәрсені аңғартады. Шын білім беретін оқу ордасын ендігі қазақ жастары адаспай таң­дайтынына көзіміз жетті. Ендеше, университетімізде жүзеге асып жат­қан осынау игіліктерден біздің факультет те тыс қала алмайды. Филология факуль­те­тінің өзінен ұстаздар мен студенттердің шет елдерге барып білімін көтеруі үйреншікті құбылысқа айналды. – Филология факулътетінің негізгі ма­ман­дығы – қазақ тілі мен әдебиеті. Қазір біз­дің ұлт­­тық мұратымыз да көкейкесті мә­селеміз де  мемлекеттік тілді дамыту бо­лып тұрғанда, қа­­был­данып жатқан бағ­дарламалар, жасалы­нып жатқан іс-ша­ралар көңіліңізден шыға ма? – Қазақтың перзенті болғандықтан, бұл мәселе менің де қабырғама батады. Осы тұрғыда Елбасымыздың бастамасымен “Тілдерді қол­дану мен да­мы­ту­дың 2011-2020 жыл­дарға ар­­нал­ған мем­­ле­кет­тік бағ­дар­­ла­масы­ның” жа­са­луы Қа­зақ елі үшін ерек­ше маңызды болмақ. Бұл жоба қазір барлық аймақтарда талқыланып жатыр. Жобамен таныса оты­рып, ме­нің де көп нәр­сеге көңілім тол­ды. Әри­не, туған тілімізді тө­рі­мізге шы­ға­ру жолында көп кедергілерді әлі жеңе алмай жатыр­мыз. Он то­ғыз жыл­­­­д­ың ішін­де қа­зақ тілі шын мә­нінде мемлекеттік тіл деңгейіне көте­рілді де­сек, өзі­міз­­­ді өзіміз ал­даға­ны­мыз. Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары қа­зақ тіліне деген ұмтылыс, қызығушылық жал­­ғыз қазақ отбасыларында ғана емес, басқа да ұлт өкілдерінің санасында да үлкен серпіліс туғызып еді. Олар мемлекеттік тілді өз ұл-қыздарына үйретуді парызымыз деп санап және олардың болашағының да мемлекеттік тілді игеруіне тікелей қатысты екенін се­зініп, қазақ мектептеріне қарай жаппай бетбұрыс жасалған. Сонан соң қазақтардың өз­дері ұл-қыздарын қазақ мектебіне емес, орыс мектебіне оқуға беріп жатқандарын көрді де, осынау игілікті үдерістің өркендеп кетуіне жол ашылмай қалды. Біз өзіміз жа­са­ған қателіктің зардабын шегудеміз. Тағы да айта кетер жәйт, мемлекеттік тіл саясатын бірден-бір іске асырушы мамандар дайындау мәселесіне көп мән берген жөн. Нақтылай түссем, “қазақ тілі және қазақ әде­бие­ті” мамандықтарына берілетін грант са­нын арттырса, мемлекеттік тіл мәселесінің ше­шілуіне үлкен сеп болар еді. Бүгін оларға деген сұраныс қоғамдық ортада өте жоғары болып тұр. Жыл сайын осынау мамандыққа 100 және одан да көп балл жинаған талапкерлер, әсіресе, алыс ауылдардан келген жеткіншектеріміз конкурстан өте алмай, өз қа­лаған оку орындарына қолдары жетпей отыр. Яғни, мемлекеттік тілді оқытатын, үй­рететін, насихаттайтын болашақ мамандарымызға мемлекет тарапынан қаржыны аямай бөліп, нақты қамқорлық жасасақ, Елбасы қойған талаптарды орындауға мол мүмкіндіктер ашы­лар еді. Мектепте 11 жыл оқып, мемлекеттік тілді меңгермеген баланың тәрбиесіне бірінші кезекте ата-ана кінәлі. Ал қазақ тілі пәнінің қаншалықты тиімді, сапалы өтетіні мұғалім үшін ғана емес, ұлт үшін де сын. Сондықтан да мұғалімдер өз беделін түсір­меуге өздері де күш салуы керек, талап етуі тиіс. Сонда ғана ілгерілейміз. Жалпы, кемшілікті ортадан, қоғамнан іздегеніміз жөн. Теледидар, радио, жарнама тағы басқа... барлы­ғы орысша. Қазақ мектебінде оқитын бала­ның орысша сөйлеуге бейім тұратындығын осыдан байқауға болар. Мұның бір ұшы өзімізге де тиетін секілді. Ешкімнен ештеңе талап етпейміз, “тіліміз қайда кетер дейсің” деген ойды санадан сызып тастай алмай келеміз. Немқұрайдылық пен жайбарақат­ты­лық тағы бар. Ілгеріректе зиялыларымыз республикалық басылымдарға сұхбаттар беріп, ұлтқа ой салатын, санасын сілкитін мақалалар жазып тұрушы еді. Қазір бұл да сиректеп кеткеніне налимын. Қазір биліктегілердің біразы зиялы аза­мат­тардың балалары. Тілге шорқақ. Әкелері мен аналарының не жазып жүргенін оқи алмаған ұл-қыз туралы не айтуға болады?! Осыдан соң өзіміздің де ұлттық жауапкершілікті терең сезіне алмауымызды қалай жасырып қаламыз? Пат­риоттық сезімді, акция мен концерттер ұйым­дастыру арқылы оята алмаймыз, ұлттық рухты ояту үшін сананы ояту керек. Ол өз балаңды ана тілінде тәрбиелеуден басталуы тиіс. – Осыдан бірнеше жыл бұрын университет жанынан Абай институты құрылған еді. Қарашаңырақтың осы қадамы жемісті ме? Әлде үй ішінен үй тіге беру, университеттер жанынан балалатып институт, колледж, мектеп аша беру үрдіске еніп кетті ме? – Шын мәнінде, Абай институтын ірі де іргелі оқу ордаларының жанынан ашпасақ, қайдан ашамыз. Себебі, Абай ұлағаты – ұлты­мыздың жүретін жолы, Абай өсиеті – бо­ла­шағымыз, бағыт-бағдарымыз. Абай мұ­расына қаншама рет қайта оралсақ та көптік етпейді. Тарихқа көз салсақ, сонау өткен ғасыр басында Алаш арыстарының барлығы Абай­ға атбасын бұрған, Абай тақырыбын бірде-біреуі айналып өтпеген. Себебі, Абай мұрасы ұлтымыздың жаны мен рухы екендігін бар­лы­ғы терең түсінген. Ә.Бөкейханов, А.Бай­тұр­сынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Сей­фуллин, І.Жансүгіровтен бастап, кешегі М.Әуезовке, Қ.Сәтбаевқа, З.Қабдоловқа дейінгі қайраткерлеріміздің барлығы қолына қа­лам ұстаған сәттен бастап, Абай шығар­ма­ларына бір соқпай өте алмаған. Қалам қуаты жеткен жеріне дейін барлығы да Абай дана­лығын қазақ оқырманына ұғындыруға тырысты. Ақиқатында осы институтты ашуды біз көп­тен күткен едік. Институтқа Абай есімі­нің берілуінің астарында үлкен мақсаттар жатқаны анық. Абай мұрасының ауқымында біз енді гуманитарлық ғылымдардың барлық саласындағы іргелі мәселелерді қамтып зерттеуге мүмкіндік алдық. Соның ішінде қазақ тарихы, археология, этнография, этнология, ұлттық философия, ұлттық психология, этно­педагогика, т.б. іргелі гуманитарлық ғы­лымдардың бүгінгі барлық жетістіктерін кең қамтып жинақтайтын іргелі зерттеулер жазу және соларды жарыққа шығару ойымызда бар. Яғни, университетіміздегі гуманитарлық ғылымдар саласын өркендету, жаңа белеске көтеру мақсатында осындай үлкен бір серпіліс әкелетін ғылыми-зерттеу құрылымы керек еді. Сонымен бірге, Абайдың осыған дейін асығыс, үстірт, сапасыз аударылған туын­ды­ларын әлем тілдеріне қайта аудару, соларды қайтара ой елегінен өткізу сынды міндеттерді де алдымызға қойып отырмыз. Осыған дейінгі Абайтануға байланысты шыққан соқ­талы, сүйекті зерттеулерді қайта бір електен өткізіп, он томдық таңдамалыны оқырманға ұсынсақ деген ой бар. А.Байтұрсыновтан бас­тап, айтулы ғалымдардың елеулі еңбек­те­рін қайтара жарыққа шығарсақ, көптік етпес еді. Мысалы, сонау жетпісінші жылдары қо­ғамды елең еткізген, Абайды жаңаша тол­ға­ған Тәкен Әлімқұловтың “Жұмбақ жан” атты зерттеу-эссесі бүгін таптырмайтын дүниеге айналды. Неге осындай құнды дүниелерді бүгінгі жас буынға кайтара бір ұсынбасқа. Осы орайда Абай институтының жанынан екі айда бір рет шығып тұратын ғылыми журнал да осындай олқылықтардың орнын толтыруға көп септігін тигізері анық. Бір сөзбен айтқанда, Конфуций институ­ты, Гете институты сынды жаһандық ғылы­ми-зерттеу, рухани-танымдық орталықтар сияқты Абай институты да қазақтың туын көтеріп, ұлт­тық руханиятымыздың бір ұсты­нына айналар деген сенімдемін. Біздің филология факультетінде ғана еңбек ететін 40-қа жуық ғы­лым докторы мен профес­сор­лардың өзі осы инс­титуттың зерттеу жұмыстарына белсене араласуда. – Сіз Тәкен Әлімқұлов шығармашы­лы­ғын үзбей зерттеп келе жатқан әдебиет­та­нушы ғалымсыз. Соңғы кезде сирек су­реткердің жаңа шығармалары, құпия қол­жаз­балары табылуда. Хабардар боларсыз? – Тәкен Әлімқұлов қазақ прозасын әлемге танытқан шынайы суреткер еді. Шығарма­ла­ры көзі тірісінде-ақ оқырман ықыласына бөленген, қаламгерлік шеберлігімен, суреткерлігімен, өзіндік стилімен, ең бастысы, тіл құнарымен көзге түскен сирек талант­тары­мыздың бірі. Қайталап айтсақ, Тәкен Әлім­құлов шығармалары қазақ халқының өнер көшімен бірге ілесіп, шаршамай, шашасына шаң жұқпай, уақыт озған сайын қырлана тү­сіп, ұрпақтан ұрпақ ауысқан сайын жарқы­рай көрінетініне күмән жоқ. Оның әңгіме, повесть, романдарындағы Абай, Махамбет, Ақан сері, Қорқыт, Ықылас, Тәттімбет. Сү­гір, Сейтек, Сәкен, Әбікен Хасенов, Төлеген Момбеков сияқты, тағы да басқа өнер ие­лерінің образда­ры қазақ әдебиетіндегі қадау-қадау көркем тұлғалар ретінде қала береді. Оның басты себебі – бұл тұлғалар көркемдік биігінен табылды, заман шындығымен, уа­қыт тынысымен үндес, сабақтас сомдалды. Саясатқа бой алдырмады, саяси ортаға бейімделмеді. Тұтастай айтсақ, Әлімқұловтың қаламы­нан қазақ әдебиетіне аз мұра қалған жоқ. Жарияланып үлгермеген, жазушы қор­жынында қалып қойған құнды дүниелердің өзі бір төбе, бөлек әңгіме. Дегенмен, мәселе санда емес, сапада. Сапа болғанда көркемдік сапаны айтамыз. Осы сапасымен қаламгер шығармалары бізді қызықтырады. Алыстан қол бұлғап, жақындағанда жа­лы­нан сипата бермейтін сирек қаламгерлік бақытқа Тәкен Әлімқұлов көзі тірісінде қол жеткізді. Көзі тірісінде-ақ қазақ оқырма­нының назарын өзіне аударды. Қуанатыным – бүгінгі таңда Т.Әлімқұлов шығармашылығына жаңаша бір көзқарас қа­лып­тасып, жаңаша бетбұрыс басталды. Мен мұны жақсы ырымға, жақсы нышанға ба­лаймын. Талантты қаламгерлеріміздің барлығы да осындай бағаға лайықты. Мысалы, кезінде қазақ прозасын өркендетуде аянбай еңбек еткен, жарқырап көрінген Х.Есенжанов, З.Шашкин, Т.Ахтанов, С.Шаймерденов, І.Есенберлин, Б.Соқпақбаевтардың шығармаларын терең зерттедік, көркемдік құндылығын шынайы көрсете алдық деп айта алмаймыз. – Осы жоқтың орнын толтыруға жаса­лып жатқан нақты әрекет бар ма? – Өкінішке қарай, біздің бүгінгі қоғамда туған әдебиетіміздің құнды мұраларын жас ұрпақтың санасына, зердесіне жеткізу ісі жет­кілікті деңгейде емес. Біз университетімізде әдебиет тарихын оқытқан кезде, әсі­ре­се, қазақ руханиятына шынайы олжа салған қалам қайраткерлеріне қайтара бір оралып, солардың қаламынан туған құнды мұралар­ды көбірек құнттауға зер салудамыз. Осыған байланысты туған әдебиетіміздің үш мың жыл­дық тарихын жаңаша толғайтын, жаңа­ша кезең-кезеңге бөліп оқытатын оқу бағдар­ламалары мен жаңа буын оқулықтарды біздің профессорлар соңғы он жылдың көле­мінде қайта жазып, студенттерге ұсынды. Әсі­ресе, студенттер мен магистранттардың таң­дауы бойынша дайындалатын жаңа элек­тивті оқу курстарының маңызы осы орайда ерекше. Ең зәру тақырыптар мен ең талант­ты қаламгерлеріміздің әдеби мұрасын қам­тып түсіндіретін білім бағдарламалары ал­дың­ғы қатарға шықты. Филология факультетін бітіретін студенттеріміз бен магис­трант­тарымыз негізінен осындай қаламгерлердің туындыларын оқып, зерттеп, білім нәрімен сусындайды. Сондықтан да соңғы жылдары біз оқытып жатқан студенттер қатарынан мер­зімді баспасөзде шығармалары жария­ла­нып жатқан талантты жастардың есімдері таныла бастады. Бір қуаныштысы, солардың бірнешеуі газет-журналдарда жарық көріп, алғашқы аяқ алысын, қалам қуатын таныта бастады. Осы дәстүр болашақта да жалғасады деген сенімдемін. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Айнаш ЕСАЛИ. Алматы.