Қалтқысыз қалам

Сен екеумізді былайғы жұрт дос деп тани ма, жоқ па – оны таңба салып айта алмаймын. Білетінім – біреу! Өзің айтқандай, сенде де дос жоқ есе­бі, менде де солай ма деймін! Неге? Хат-сырласуды әу баста бұлай бас­тағым да келмеген. Алайда, соңғы рет сөйлескен кезімізде сенің үнің бәсең, даусың әлсіз, көңіл-күйің жоқ секілді көрінді. Әңгімені былай өрбіттің. – Оу, Жәке, бүгін ойлап байқасам, менде мүлде дос қалмапты, бәрі де уа­қытша сыйласқандар болып шығыпты. Жапандағы жалғыз үйдей жарбиған сиқыма қарап, кей-кейде өзіме күліп те алатын болып жүрмін... Жүрегім дір-р ете түскен. Арагідік өзіміз де ойлап қоятын, жан дүниеңді әп-сәтте құлазытып сала берер аса ауыр сөз. Айтпақ тұрмақ, ойлаудың өзі азап. Ал, сен айттың. Айтып салдың. Е, Шәке, достықтың дәлізі ұзын, бас-аяғы көрінбес кеңістік қой. Оған бізге дейінгі аға-апаларымыз да түсіне алмай, түсінуге қанша талпынса да түбіне жете алмай, көңілі күпті болып мына фәниден оза беріпті. Сонда деймін-ау, бізге керегі не? Ең қымбаты қайсы? Ол, асылы, шынайылық! Саған да, маған да – бәрімізге жетпей жатқаны шынайылық деген шың! Сол шыныдай мөлдір шыңға әлде ұмтылмаймыз, әлде елемейміз! Әйтеуір, бір кілтипан бары шындық. Өтірікпен әркім де дос бола алады. Тіпті, өтірік жолында сабылып, бас ауыртып, әуре-сарсаңға түсудің түкке де қажеті шамалы. Ол сені өзі-ақ іздеп тауып келеді. Тығылып-тұмшалансаң да тауып алады. Демек... Жарайды, ақыры басталған әңгіме болды, ендеше, аяғына дейін айтып бітіруге тырысайын. Сен тыңдай бер, достым! *** Шархан! Екеуміз көп жылдан бері құрдастай сыйласып, құрдастай қалжыңдасып, тіпті, кей мәселелер төңірегінде жарыса жазып, әредік дөп тиер дұрыс сөз бен кесіп түсер кермек сын пікірді ортаға тас­тап, ой-көкпар жасап келе жатқанымыз да бар. Арада бірақ, көңілге кіді алар ешқандай кесірлік жоқ. Болған да емес. Аз-кем көріспей қалсақ, сен мені, ал мен сені іздей бастайтынымыз да рас. Ең болмағанда – телефон арқылы. Биылғы жыл да басталып кетті!.. Сенің алпысыншы жылың! Соңғы күндері «алпысқа толып жатырсың» деп әсіре құттықтаушылар да көбейе түскен болар! Сені жайдақ сөзбен жалпылдата, сыдырта мақтаудың, әрбірден соң, кімге қажеті бар? Осы күнге дейін не бітірдің? Қандай жақсы ісіңмен мақтана аласың? Соны іздеп байқасақ, соны дөп айта алсақ, соны тілге тиек етсек – ғанибет емес пе! Бүгінгі күні жақсы журналист, шебер публицист болғаныңды еселеп айтып, аспандатқым жоқ. 4-5 басылымға бас редактор («Нұр-Астана», «Айқара»,т.б) болған кезіңде өзіңше ізденіп, өзгеге ұқсамауға тырысқаныңды да тәптіштеп жатқым келмейді. «Дүбәра дүние», «Тоғыз тарау туынды», т.б. секілді жап-жақсы кітаптарыңа да бастан-аяқ шолу жасап, арғы-бергісін ақтарып отырмаймын. Оны айтатын да, жазатын да – табыла жатар. Көптеп табылар. Мен сені қанша жылдардан бері білетін болсам – сол уақыт ішінде жазушы деп үміттеніп, көркем әдебиетке түбі олжа салар қанаттасым деп күтіп келе жатқан жайым бар-ды. Тап осы сөзімді қазір біреулер түсініп қабылдар, ал біреулер миығынан күліп табалар! Мейлі! Сол ой, сол сезімнен, тіпті, бүгінгі күні де айнымағаным ып-рас. Имандай шыным! Мұндай ойға неліктен табан тіредім? Неге тілімнің ұшында тұрады? Себеп екеу: бірі – сен қазақ әдебиетінің алыптары Ә.Нұрпейісов пен Ә.Кекілбаев туралы тамаша эссе жаздың. Ой саларлық дүниелер. Сол дүниелеріңді оқыған соң, үмітім одан бетер арта түскен; екіншісі – сен оқта-текте шағын-шағын әңгімелер жазып та қоясың. Жап-жақсы, жинақы шығармалар. Әңгімелерің жайлы сәл кейінірек тоқтала айтармын. Ал, енді қазақ әде­биетінің екі бірдей алыбына сөз арнау, шығармаларына батыл пікір білдіру – тек жүрек жұтқан жанның ғана қолынан келер іс. Осыны ойлап қоямын. Сен, Шархан, осы кезге дейін бары-жоғы 6-7 әңгіме жазған екенсің. Кейбірін баспасөзден, ал кейбірін кітабыңнан оқып танысқанмын. Көңіл қылын дөп басқан һәм өте сәтті, орайлы қайырылған тұстарын айтып, өзіңе телефон шалған да кездерім болған. Соның бәрінде де сен: «Ой, мен қандай жазушы дейсің», деп басыңды ала қашушы ең. «Жазушы емес, журналистпін», дейтінсің. Қиып салып, қинағым жоқ. Рас, жа­зу­шылық – екінің бірінің маңдайына жазылмаған мұнар талант. Жазушы – басқалар көрмейтін кейбір детальді дереу көріп қоятын зерек. Оның дәл анықтамасын бізге дейін де дөп айта алмаған, мен де айта алмаспын. Қолыма түскен екі бірдей кітабыңды қайта-қайта парақтап отырмын. Біріншісі – «Дүбәра дүние». Бес та­рауға бөліпсің. Әр тараудың да өз жүгі, өз айтары бар. Соңғы тарауға үңіліп-шұқ­­­шия қараймын. «Бесінші тарау. Бес әңгіме». Алғашқы әңгімені оқи бастадым. Ал­ғашқы сөйлем. «...Жалақы демекші, осы жерде де бір кілтипан бар. Қызмет ететін – Дәурен. Ал, айлық алатын – оның әйелі. Мен түсіндіріп жатқым келмейді. Қысқасы, осылай қалыптасқан...». «Дүбәра дүние» (кейінгі аты – «Жазу­шы») осылай басталыпты. Сезіміңді бүлк еткізеді. Бүгінгі заман. Бүгінгі қоғам. Бүгінгі тәртіп. Еркек – еңкіш, әйел – би! Азамат – артта, қатын – алда! Көнсең де осы, көнбесең де осы! «Бірінші әйел» әңгімесінен мысал келтіре салу қиын. Оны түп-түгел оқып шығу ләзім. Бойға сіңіре оқыған жөн. «Ағаш атты» оқып отырып, ойланып кеттім. «...Айтайын ба, кейде адамдар балалық шағын қатты сағынады. Сен сағынасың ба? Әй, білмеймін, ағаш атты мана есіңе әупірімдеп түсіргеніңе қарағанда, сен ол кезді тап мен сағынғандай сағына қоймаған сияқтысың...». «...Негесі сол, өмір глобус емес, керек жеріңді айналдырып әкеліп бармағың­мен баса қоятын. Енді сен балалыққа ешқашан да бара алмайсың...». Кейіпкер сөзі. Кейіпкер толғанысы. Шығарманың тап орта тұсында. Ойландыра ма? Әлбетте. Пәлсапа ма? Ол да бар... «Көңілсіз кездесуден» тез-тез өтіп кетуге тырыстым. Ал, «Тоқтап қалған түн...». «Ұлықбек сыртқа шықты. Қою қара түн. Аспанда жыпырлаған жұлдыздар. Көктемнің түнгі тынысы мұрынды қы­тықтайды. Ұлықбекке осы бір сәт мәң­гіліктей көрінді. Түн тоқтап қалған сияқты...». Жүрегім зырқ еткені. Кей-кейде елге барғанда басыңнан кешер сирек сәт. Ауыл түні. Мамыражай түн. Аспан да, бар әлем де тып-тыныш. Тек бұл ғана емес, барша әлем тоқтап қалған десең де кісі сенетіндей. Екінші кітабың – «Тоғыз тарау туынды». Сол баяғы әдетің. Жинақты тоғыз бөлімге бөліпсің. Алдыңғыларына тоқталып жатпастан, «Шерді шығарма­шылық шығарады» деген тарауға үңілген болам. «Жазушы» әңгімесі сол баяғы «Дүбәра дүниенің» жөнделген, тілдік-стильдік жағынан қайта қаралған шығармаң болды. Ол енді түсінікті. Ал, мына «Мың доллар»... Максим – Мақсым композитордың өмірінің соңғы сәті. Арманды көңіл! Елге, қа­ра шаңыраққа келгендегі ақырғы сағат­тары... Арманды болатыны – оның есімін әу баста «Максим» деп орысша қойған. Орысша оқытқан. Енді қазақ бола алмай әлек. Тағы арманды болатыны – қанша ән шығарса да атағы дүркіремеді. Көңілге медеу етері – мың долларлық қаламақы. Қаншама ән шығарса да, арманы орындалып бітпеген сормаңдай жан. Тек сонысын білдіргісі келмейді. Өзін бақытты жан етіп көрсетуге тырысады. Сөздері өзге. Кейіпкердің «өз тілімен» өрбіген оқиға. Сосын да онда жаргон, архаизм, көше сөзі, жастардың «тілі» орыс­шалап бөсу, тағы басқа «модный» сөздер өріп жүр. Артық па? Жоқ! Кейде кейіпкер құпиясын ашу үшін әбден-ақ керек тәсіл. (Әрине, көркем шығармада мұндай әдіске тым үйір бола беру түбі жақ­сылыққа бастамайтынын да айтуға тиіспіз.) Қыс­қасы, бұл әңгіме туралы келелі сөз бөлек тақырып болып қала тұрсын. Кейін. Кейінірек. Енді түйіндеп көрейін. Ойымды бүк­песіз айтып, сөз кестелейін. Сенің әңгімелеріңнің басты ерек­шелігі – онда артық «май» жоқ. Тіп­ті, артық «ет те» жоқ. Сөз қуу, сөз «ла­би­ринтіне» салып жіберу, оқырман­ды адастырып кетуге ұмтылған «измнен» мүлде аулақсың. Бұл – басты жетістік. Екіншіден, сен әңгімені нақты ойға, белгілі бір жүйеге қатаң түрде бағындырып жазасың. Айтарың сөз арасынан айқайлап, «менмұндалап» тұрады. Бұл да жетістік! Үшінші жетістігің – образ жасауға шеберлігің. Сен кейіпкерді қолдан жасамайсың, өмірдің өзінен ойып аласың. Кейіпкеріңмен мидай араласып жүріп, бар табиғатымен көшіре аласың. Өкінішке қарай, қазіргі көптеген қаламгер жастардың көркем дүниелері осы жағынан ақсап жататыны бар. Аз жазыпсың, әттең! Көркем дүниеге барынша бас қойып, барыңды қамшылап, ойбесікте тербетпедің. Сосын да жазу­шы деген ардақты есімді айта бастасақ, ат-тоныңды ала қашатының рас. Бұл, бәлкім, көркемдік әлеміне деген құрметің, сыйлы көңіліңнен туындап жататын таза мінезің болар. Қалай дегенде де сен көркем әң­гімені бір кісідей «ауыздықтап» ал­ған, болып тұрған жазушы секілдісің! (Мен бұл ойды «Мың доллар» әңгімесін оқыған соң, тіпті, шегелеп жазып отырмын) Тек болғың келмегені болмаса... Шегіншектігің кимелей бермесе... *** Соңғы жылдары, Шархан, сен басқа бір бөлек қырыңмен жарқ ете қалдың. «Оңашадағы онлайн ойлар» – екінің бірі түсініп, тереңнен ұғынып, бағасын қолма-қол бере қоятын жай жазбалар емес. Мұнда дәстүрлі жанр бар ма? Жауап айту қиын. Көркем шығарма деуге келіңкіремейді. Ал, көсемсөз десек – бағасын төмендетіп аламыз ба, қалай!? Менің ойымша, бұл дүниелер – ешбір жанрға бағынбайтын, өзінше өмірге келген, өз айтары бар, өз бағыты тағы бар, мейлінше шынайы жазбалар. Оқыдым. Оқып та келемін. «Алматы ақшамы» газетіне соңғы бірер жылда бір емес, бірнеше рет топтама етіп жариялаттың. «Өркениет» әдеби журналына бір шоғыры жарияланып жатқанын да біліп отырмын. Осы жазбаларыңды оқып, талқыға салып, әртараптан сөз қозғаушылар баршылық. Қалай десек те, кілті қолға түскен, көзі табылған, оңтайы келген ой-орамдар. Сен мұнда парасат, пайым һәм шы­на­йылық туралы терең толғанасың. Адамзаттың арғы-бергі тарихындағы аса құнды қазыналарға сүңгисің, ой сүзесің. Сен мұнда бүгінгі қоғамның қыртыс-қатпарын мейлінше саралап, кесел-кемшілікті санамалап, аударып-төңкеріп қарайсың. Сен мұнда әдебиет-мәдениет сала­сының «анау-мынауына» өз көзіңмен қарап, өзіңше салмақтап, өзіңше сипат­тайсың. Сен мұнда көзкөргендер мен әріп­тестер, тіпті, кейінгі буын өкілдеріне де өзіндік іңкәр көңілмен «аса айтып, баса айтып», сөз арнайсың! Сен мұнда... Ту-у, қайсыбірін айта берейін. Әттең, бір ғана өкініш – «Оңашадағы онлайн ойларды» жылдамдатып жеке кітап етіп бастыру керек еді. Соны мен ғана емес, қалың оқырмандарың да асыға күтіп жүргені қалтқысыз шындық! *** Адамдарға деген іңкәр көңілің мен таза табиғатың туралы толғап жазса да болар еді, оны да өткізіп жіберіп отырмын. Әп дегеннен шығармашылық туралы сөз өрбіп сала берген соң, сол әуеннен тайқып шығып кете алмағаным да шын­дық. Бірақ, адалына көшер болсақ, саған да, маған да аса қымбат, өте қадірлі іс – ол қаламгерлік ізденіс пен талпыныс! Бар ғұмырымыз осыған арналып келе жатса, оны сөз етпегенде нені айтпақпыз? Осы жасыңа дейін қолың жеткен үлкенді-кішілі қызмет-лауазымыңа да тоқталмай, өте шықтым. Алған мадақ-сыйлықтарыңды да тізбектегем жоқ. Қажет пе сол? Дәл сен үшін Шархан Қазығұл деп үлкен әріппен жазылар аттан артық не бар?! *** Сөз басын достық туралы толғаныспен бастап едім. Осы достықты кейбіреулер доп етіп тепкісі келетіндей. Бәзбіреулер өз мақсат-мүддесіне жаратпақ боп, «дос­пыз ғой» деп күлімсіреп, арасынан пайда көргісі де келіп жатады. Асылы, дос деген іңкәр сезімнің құны тым төмендеп бара жатқаны да содан ба екен! Рас, шынайы дос болып өмір кешу – өте қиын іс! Әсіресе, мына заманда... Бірақ, Шархан, білесің бе, сенің до­сың бар. Айнымас, ажырамас һәм адал досың бар. Ол кім? Ол – сенің шындығың! Шындықты елге жеткізетін не? Қалтқысыз қалам. Сен шындықпен достасқалы, шын­дықпен қол ұстасқалы қаншама жыл! Сосын да саған «өңкей өтіріктер» жа­қындай алмай, жолай алмай келеді. Шындық осы, Қазығұлдың Шарханы! Жолтай ЖҰМАТ, жазушы. Астана.