Облыстық білім басқармасы «бізде үш ауысымда білім беретін мектептер, апатты жағдайда тұрғандары да жоқ..» деп еліміздің Білім және ғылым министрлігіне, жалпы, ақпарат құралдарына жар салғанша бір сәт ойланулары керек еді. Біріншіден, солтүстік өңірдің ауылдарындағы өте төмен деңгейлі демографиялық ахуал оңтүстік өңірдегіден мүлде бөлек. Әрине, бір үйден жеті-сегіз бала мектепке баратын оңтүстіктің ауылдарындағы мектептер толы, үш ауысымда білім беріп келді. Бірақ, осы мәліметті іліп алып, ауыл мектептерінде бір ауысымда оқытуға да баласы толмайтын Павлодар өңірінде үш ауысымды мектептер бізде жоқ деп ақпарат таратқанша, ауылдардан ел кетті, сыныптар бос қалды деп керісінше облыстық білім басқармасы «жылаулары» керек еді. Сол кездегі бұл – тамаша, жақсы көрсеткіш ретінде республика көлемінде аталып өткені ойлантады. Өңірімізде мектеп жетпейді емес, жетеді, жетпейтіні – оқушылар, яғни, мектептерде оқитын бала саны азайды. Біз ауылдарға іс сапарларға барғанда сыныптарда 7-8-ден, 2-3-тен, тіпті, 1 ғана бала қалған жайларды көріп жүрміз. Көзіміз көргендей мұндай мәліметтер, жалпы облыстың барлық аудандарындағы бар жағдай. Мысалы, Баянауылдың ауылдарын алып қарайықшы. Ауданның бұрынғы әкімі Нұрлан Күлжанның қаулысымен аудандағы Мұрынтал, Ақмектеп, Көкдомбақ, Ақши, Медет ауылдарындағы бастауыш мектептер жабылды. Бұл 5 мектептің бәрін қосқанда бар-жоғы 16-ақ оқушы бар екен. Мысалы, Жаңатілек ауылдық аумағына қарасты Мұрынтал бөлімшесіндегі 50 орындық мектеп, 2005 жылы «100 мектеп, 100 аурухана» мемлекеттік бағдарламасы аясында бой көтерген-ді. Содан былтырлары Мұрынталдағы бұл мектепте 5 оқушы, 1 мұғалім ғана қалды.
Қай жерге мектеп салуды жете ойластырмаған басшылардың қателігінен бағдарламаның тиімсіз орындалғанының нәтижесі енді байқалды. Сондай тиімсіз мектептің бірі былтыр шалғайда жатқан Ертіс ауданы, Қызылағаш бөлімшесінде де салынды. Сілеті, Бұланбай, Қызылағаш осы үш ауылды қосқанның өзінде 136 үй бар. Үш ауылда үш мектеп. Оқушыларының саны – 125. Яғни, жергілікті басшылар шалғайдағы ауылдарға жаңа мектеп салудың тиімсіздігін біле тұра, тиімді жасау жолдарын іске асыра алмады. Оқушы аз, бар-жоғы – 50, әр сыныпта – 4-5-тен ғана. Жергілікті басшылар сыныптар бос тұрмасын, парталар әкеліп толтыру керек дейтін көрінеді. Өзімізді өзіміз алдаймыз. Сондықтан Баянауылдың бұрынғы әкімі Нұрлан Күлжанның шағын мектептерді жабу туралы шығарған шешімін кім де болса дұрыс деп қабылдары сөзсіз. Басқа амал жоқ. Қайта ол бәленбай жылдан бері түйіні мен түйткілі шешілмей тұрған осы бір мәселеге нүкте қойды деуге болады. Енді басқа аудан әкімдері де ойланып, Нұрлан Күлжан жасағандай шешім шығарып, шағын мектептер құру, интернат ашуды қолға алар деп күтеміз. Айтпақшы, еліміздегі аудан орталықтарында интернаттарды қайта ашу тақырыбын «Егеменде» әріптесіміз Серік Пірназар да жазып, Үкімет назарына ұсынды. Біздің тарапымыздан айтарымыз бұл өте қажет, керекті мәселе. Өйткені, біздің өңірдегі бала саны аз бөлімшелердегі шағын мектептер тиімсіз. Екіншіден, әр сыныпта оқитын айналдырған 5-6 баланы жинап алып, бір ғана мұғалім сабақ береді. Бұдан оқушылар қандай білім алады, өмір болса, алға озып барады. Аудан әкімінің шешіміне орай шағын бөлімшелерде тұратын бұл оқушылар енді Баянауылдағы Шәкен Айманов атындағы 600 орындық мектеп-интернатта оқитын болады. Бұл өте дұрыс шешім. Жағдай бар, тамақ, жатын жері тегін. Ауыл баласына енді басқа не керек – оқы, білім ал, адам бол.
Сол сияқты Лебяжі ауданының ауылдарында да бала саны азайған. Шағын мектептерде жоғары сыныпта оқитын 11 оқушы қалыпты. Бастауыш мектептерінде де бала саны 2-3-тен ғана. Білім басқармасы бір оқушыны оқыту үшін жылына бюджеттен 2 миллион теңге бөлінеді деп отыр. Олай болса, аудан орталығындағы мектептің қасынан интернат салу қажет. Облыс әкімдігі аудан басшылығына интернаттың құрылысына қанша қаражат қажет екенін анықтап, алдағы бес жылға мектеп оқушыларының өсімі бола ма, жоқ па деген мониторинг жүргізуді тапсырды. Қазір Лебяжі ауданындағы 23 мектепте 1 650 оқушы ғана бар. Әр мектепке қанша баладан келетінін есептей беріңіз. Оларға 464 мұғалім сабақ береді. Сонда аудандағы 23 мектепте облыс орталығындағы бір ғана мектептің оқушысы оқиды екен. Осы аудандағы Шәмші ауылының 8-9 баласының мал тұратын қорамен қатарлас үйде оқып жатқанын жаздық.
Ал, Ақтоғай ауданындағы бірқатар ауылдарда бала санының азаюына орай мектептер мүлде жабылған-ды. Биыл қыркүйек айынан бастап, мысалы, Жаңабет бөлімшесінің оқушылары енді Мүткенов атындағы ауылға арнайы көлікпен барып оқиды. Бұл ауылдағы 350 орындық мектепте де бала саны азайып кеткен. Жартылай бос тұрған мектепті көрші бөлімшенің балалары келіп толтыратын болды. Аудан орталығындағы М. Қайырбаев атындағы 960 оқушыға арналған мектепте қазір 240 оқушы ғана қалыпты. Бұл аудан орталығынан да мектеп-интернат ашу қажеттігі айтылды.
Облыста мектебі жоқ 100-ге жуық шағын ауыл бар көрінеді. Сол ауылдарда тұратын 1126 оқушының 168-і мектеп жанындағы 5-6 оқушыға арналған интернаттарда тұрады. Ал 958 ауыл баласы көлікпен қатынап білім алады. Облыстағы 90-ға жуық ауыл мектебі күрделі жөндеуді қажет етеді екен. Қашыр, Тегістік ауылы, Екібастұздың Ақкөл ауылындағы шалғайдағы мектептерге облыстық білім басқармасының өкілдері барып көрсе ұялар ма екен?
Жаза берсек, облыстағы бала саны, халқы азайған ауылдардың жағдайын әр аудан мысалынан көре аламыз. Сондықтан облыстық білім басқармасына ауылдардағы мектептерге нақты көңіл бөліп жұмыс жасау керек. Тағы бір мысал, биыл Шарбақты ауданы, Шалдай ауылындағы санаторий саналатын мектеп-интернат та жабылды. Жыл сайын бұл интернатқа 170 миллион теңге қаражат бөлініп тұрыпты. Бұл аудан орталықтарына бір-бірден интернат салып-ақ тастайтын қаржы ғой. 220 балаға арналған интернатта 80-дей бала ғана болған. Облыстық білім басқармасы өңірдегі ауыл мектептері үшін арнайы жергілікті бағдарлама қабылдап, ол мектептерді оңтайландыру жүйесімен қайта қалыптастырып шықпай, мәселе оңалмайды. Қайталап айтамыз, бізге, солтүстік өңірдің ауыл мектептеріне оңтүстік өңір мектептерімен бірдей дәрежеде қарауға болмайды. Сондықтан ауылдағы, бөлімшедегі деп бөлінген мектептерде жүйесіздік, ретсіздік, шашыраңқылық байқалады. Екіншіден, бір мұғалім, екі-үштен оқушысы бар шағын ауылдардағы мектептер – бұл облыс бюджетіне де үлкен салмақ. Әр бөлімшеде бір мектеп салу арқылы мәселені шеше алмайтын секілдіміз. Ауыл балаларының қалай, қандай жағдайда білім алып жүргендері облыстық білім басқармасымен қоса, бәрімізді де толғантуы, ойлантуы керек. Былтыр Баянауыл ауданында – 376, Лебяжі ауданында – 155, Май ауданында – 153, Ақтоғай ауданында – 183 қазақ баласы 1-ші сыныпқа барыпты. Яғни, аудан ауылдарындағы мектептерге 8-9-дан ғана бала барады деген сөз.
– Бала саны аз деп мектептерді жаба алмаймыз ғой. Мектеп жабылса, ауыл тұрғындары басқа жерге көшуге мәжбүр. 2007 жылғы 27 шілдедегі «Білім туралы» Заңының 8-бабы 7-тармағына сәйкес «Мемлекет тұрғындар саны аз ауылдарда тұратын балалардың бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім алу құқықтарын қамтамасыз ету үшін шағын жинақы мектептер мен интернат ұйымдарының жұмыс істеуіне кепілдік береді» делінген, – дейді облыстық білім басқармасының қызметкерлері.
Онда Заң тармақтарына сәйкес шағын жинақты мектептер мен интернат үйлерін ұйымдастырайық. Ата-аналармен нақты да дұрыс түсінік жұмыстары жүргізілсе, интернаттарда балаларының оқып-білім алуына ешкім де қарсы бола қоймас. Әрине, ата-аналар ұл-қыздарының өз үйлерінде тұрып оқығанын қалайды. Интернатта оқытуға алаңдап, қазіргі уақытта бір жағдайға ұрынып қала ма деп қорқатындары да рас. «Балаларымызға бас-көз бола ма, жоқ па?» – деген сенімсіздік те бар. Ал біздің қазіргі күнгі бүкіл елге белгілі қоғам қайраткерлері, ақындар,жазушылар, ғалымдар болса, кезінде интернаттың қара нанын жеп өскендер екенін тағы еске салғымыз келеді. Қазір ұялы телефон бар, күніне қанша сөйлессе де ата-анасы интернатта оқып жүрген баласының бір хабарын біліп отырады. Былай қарасаңыз, мектептерді жаппай жатып-ақ, көптеген тұрғындар ауылдарын тастап қалаларға кетіп қалды. Бұл үдере көшу үрдісі, әсіресе, біздің облыста қатты білінді. Бәріміз де ауылдан ел кетпесін дедік. Әрине, ауыл мектебі – ұлттық білім беру жүйесінің негізі, түп қазығы. Ұлттық тәлім-тәрбие бәрі де ауылдан басталады. Ауыл мектептерінде бала санының азайып бара жатқанының бір себебі, ол бәрімізге белгілі ауылдардан елдің көшуінде жатыр. Іргесі бұзылмай қазақтығын, ауылын сақтап отырғандар да бар. Бұрындары ауыл балалары облыс орталығындағы Ыбырай Алтынсарин атындағы қазақ мектеп-гимназиясы интернатына келіп оқитын еді. Қазір бұл интернаттың өзінде бала саны азайған – бар-жоғы 200-дей шәкірт қалыпты. Егер де бұрынғыдай қалыптасқан жүйе бойынша шалғай ауылдағы мектептерде 2-3-тен қалған ауыл балаларын жинап, осы интернатта оқытса, әлдеқайда ұтымды болар еді. Елімізде қабылданған «100 нақты қадам» Ұлт Жоспары аясында дамыған мемлекеттер стандарттарының негізінде адам капиталының сапасын көтеру, 12 жылдық білім беруді кезең-кезеңімен енгізу бағытында тиісті жұмыстар атқару керектігі айтылды. Ауыл мектептері үшін қазіргі уақытта 3-4 сыныптағы 5-6 баланы қосып, бір мұғалім сабақ беретін білімнен ешқандай нәтиже болмасы анық. Еліміз дамыған елдердің қатарына ену үшін білімді ұрпақ қажет. Елге көшіп келетін оралмандарды да солтүстіктің ауылдарына орналастырудың үкіметтік жүйесі құрылмай, бала саны, жалпы халықтың саны азайған ауыл, аудан халқының демографиялық жағдайын жақсарту енді мүмкін емес.
Біз мақаламен бірге газетке беріп отырған мына суретті қараңызшы: мектептің сыныптарын толтырған ауыл балалары, Екібастұздың іргесіндегі Бәйет ауылына қоныстанған оралман ағайындарымыздың ұл-қыздары. Егер бос қалған ауылдарға осылай ел көшіріп әкелсек, дәл суреттегідей сыныптарға бала сыймай, ақар-шақар болып қалар едік.
Фарида БЫҚАЙ,
«Егемен Қазақстан»
Павлодар облысы
Суретте: Бәйет ауылындағы мектеп оқушылары