Биыл еліміздің егін алқаптарынан алынған өнім мол болғанымен, оның сапасымен мақтанып жатқандар көп емес. Бұл – үлкен проблема. Қарағанды өсімдік шаруашылығы және селекция ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары жаңа сорттарды селекциялау мен енгізуді қолдау және тұқым нарығын қалыптастыру мақсатында мемлекеттік деңгейдегі шаруаларды шешетін ұлттық тұқым шаруашылығы компаниясын құруды ұсынып отыр.
Институттағы ғылыми бөлімнің жетекшісі Николай Ющенконың айтуынша, Қарағанды облысында отырғызылатын жаңа сорттардың сапасы соңғы жылдары айтарлықтай нашарлап кеткен. Бұған негізінен өңірде тұқым өндірудің айқын жоспарының болмауы мен оларды климаттық жағдайларға қарай отырғызу мен өсірудің бабы сақталмауы себеп болып отыр.
Сапасы төмен тұқымның өнімі қандай болатыны айтпаса да түсінікті. «Не ексең – соны орасың». Биылғы жаздың тым жаңбырлы болуы мен дәнді дақылдардың бұрын кездеспеген беймәлім ауруы салдарынан күзде алынған өнім сапасы да төмен болды. Ғалымдар дәнді дақылдардың ауа райы мен түрлі ауруларға шыдас бермеуінің негізгі себебі, қолдан жасалған сорттар мен тұқымдардың сапасынан деп отыр.
Ғылыми-зерттеу институтының мәліметінше, Қарағанды облысында қазіргі уақытта жаздық бидайдың 12 сортын, арпаның төрт сортын және сұлының бір сортын пайдалануға рұқсат берілген. Біраз шаруа жүргізуге жеткілікті де сияқты. Алайда, жоғары сапалы тұқымды тек арнайы тұқым шаруашылықтарында ғана өсіріп шығаруға болатынын естен шығармау керек. Бірақ өңірде оған мән беріп отырғандар аз.
Шыны керек, тұқым шаруашылығына кететін шығын аз емес. Қыруар қаржы өз алдына, осы саладағы білікті мамандарды табу мен тарту да оңайға түспейді. Сондықтан, тұқым шаруашылығынан пайда табу үшін алдымен оны өткізу жолдарын ойластырып, нақты жоспарлап алу қажет. Әйтпеген жағдайда, қымбат тұқымға кеткен шығынды да қайтара алмай қалу қаупі бар. Оның үстіне, жыл асқан сайын, жоғары бағалы тұқымға деген сұраныс та азайып, тұқым өндірушілер оларды мейлінше арзан бағамен сатуға мәжбүр. Шаруа адамын да түсінуге болады: сапалы тұқымды оның қалтасы көтермейді. Айналып келгенде, тауарын өткізе алмаған тұқым өндіруші де, көңіл көншітер өнім ала алмаған диқан да ұтылады. Ғалымдардың пайымдауынша, сапасы төмен тұқымнан алынатын өнім сапалы тұқым өнімінен үш есеге дейін кем болады екен.
– Облысымыздың көптеген шаруашылықтарында әлі күнге «Саратовская-29» сорты пайдаланылады, – дейді Николай Ющенко. – Бұл тұқым Қарағанды облысында алғаш тың игеру кезінде, сонау 1957 жылы себілген. Ол соңғы рет 2005 жылы жаңартылған. Он бір жыл ішінде оның сапасынан не қалды дейсіз!? Түк те қалған жоқ! Дегенмен, «Саратовская-29» тұқымы биыл облыс көлемінде жалпы ауданы 133,5 мың гектар жерге сіңірілді. Бұл өңірдегі барлық егістік аумағының ширегінен асады.
Қарағанды облысындағы 753 мың гектар дәнді дақылдар егістігінің 60 пайызы 5 мың гектарға дейін егін салатын орта және шағын шаруа қожалықтарының иелігінде. Олардың өз тұқым шаруашылығын жүргізуге мүмкіндіктері жоқ. Ал ғылыми-зерттеу институтының мамандары тұқым шаруашылығы жүйесін қалпына келтіру үшін тұқым нарығын реттеуді мемлекет өз қарамағына алып, бұл саланың материалдық базасын нығайту керек деп есептейді.
– Біздің ойымызша, сорттарды қорғау, тұқым нарығын жоспарлау, сорттарға рұқсат беру мен сертификаттау, саланы ғылыми тұрғыдан дамыту істерімен шұғылданатын ұлттық тұқым шаруашылығы компаниясын құру қажет, – дейді Николай Ющенко. – Бір тұқымды ұзақ уақыт бойы пайдаланып, көбейтуден оның сапасы жоғалады.
Бұл әлбетте өнім сапасы мен түсім көлеміне де кері әсерін тигізбей қоймайды. Қарағанды өсімдік шаруашылығы және селекция ғылыми-зерттеу институтының пайымдауынша, Қарағанды облысына жыл сайын бидайдың 3,5-5 мың тонна, арпаның 800 тонна, сұлының 250 тонна жоғары сапалы тұқымдары қажет. Тұқым жетіспеушілігі қазірдің өзінде орын алып отыр. Әсіресе, арпа тұқымы аз. Егістік көлемдері жыл сайын 10 пайыздан артып, мал шаруашылықтары да қанат жайып келеді. Сондықтан, сапалы тұқымға деген сұраныс та тоқтаусыз арта берері сөзсіз. Қарағанды ғалымдары ортаға тастаған ұсыныстың жаны бар.
Қайрат ӘБІЛДИНОВ,
«Егемен Қазақстан»
ҚАРАҒАНДЫ