Қазан айының соңында Тәжікстан президенті Эмомали Рахмон Рогун су бөгетінің құрылысын бастауға пәрмен берді. Душанбенің пайымынша, ол әлемдегі ең биік су электр стансасы болуға тиіс. Жоба жарияланған сәттен әлемдегі көптеген сарапшылардың талқылауына түсіп кетті. Ал бұған дейін аталмыш бөгеттің салынуына бірнеше рет наразылық білдіріп келген Өзбекстан ресми билігі бірден қарсылық мәлімдемесін жасап үлгерді. Мұнда өзбек тарапы биік тау басындағы су қоймасының сейсмикалық қауіпті аймақта орын тебуі Әмудің ағысы бойында тұратын жұрттың өмірін үлкен қатерге байлайтынымен қоса, төменге түсетін судың айтарлықтай азайып кететінін алға тартып отыр.
Бұл оқиға жаһан саясаткерлері көптен бері айтып келе жатқан Орталық Азия елдері энергетикалық коллапсының шарықтау шегіне келіп қалғанын аңғартатындай. Аймақтағы суға қатысты жағдайдың ушыға түскені сондай, ол қазіргі таңда әлеуметтік шиеленіс қарсаңында тұр. Әлем сарапшылары бұған ең алдымен су мен қуат алмасудағы бұрыннан қалыптасқан кеңестік жүйенің күйреуі себеп болды деген пікірде.
Қазір Қырғызстан мен Тәжікстанға жылу үшін керекті энергетика қуаты, ал Қазақстан мен Өзбекстанға суармалы егіншілік үшін қажет ағын су жетіспейді. «Сондықтан бұл аймақтағы әлеуметтік қиындықтар – әзірге өзінің уақытын күтіп қана тұрған үлкен проблемалық мәселе», – деп атап өтеді осыған байланысты Британия телеарнасының сарапшылары.
Аймақтағы ең ірі екі өзен – Сырдария мен Әмудария өздерінің бастауларын Қырғызстан мен Тәжікстан тауларынан алады. Бұған қоса, бұл елдерде сулары мол мұздықтар да жеткілікті. Ал осы елдерден келетін суға Қазақстанның, Өзбекстан мен Түрікменстанның диқандары зәру. Бұлардың соңғыларының арасын Әмудариядан бөлек, көптеген қолдан қазылған арықтар жалғастырады. Республикалар арасында осы кезге дейінгі келіспеушіліктерге негізінен Тәжікстан мен Қырғызстанның ала жаздай су қоймаларына толтырып су жинап алып, оларды су электр стансаларының жылуға керекті электр қуатын алуы үшін қысқа қарай төменге көптеп жіберетіндері себеп болып отырғаны да жасырын емес. Ал қалған үш елге мұның тіпті де керегі жоқ. Себебі, олар бұл кезде мол суды өздерінің су қоймаларына сыйғыза алмай әбігерге түсіп жатады. Ал нағыз керек кездері - көктем мен жаз айларында керісінше тапшылыққа тап келеді.
Кеңес кезеніңде мұның бәрін Мәскеу бір орталықтан реттеп, тепе-теңдікті ұстады. Су жыл бойы бір мөлшерде жіберіліп тұрды. Ал Тәжікстан мен Қырғызстанның отын мен электр қуатына деген тапшылығы қалған үш республиканың есебінен толтырылды. 1991 жылы КСРО ыдырағаннан кейін бұрыннан қалыптасқан осы жүйе күйреді. Жаңадан пайда болған тәуелсіз мемлекеттер өздерінің энергиялық ресурстарын өз мүдделері үшін пайдалана бастады. Бұл тұста Қазақстан, Түрікменстан және Өзбекстан үшін көміртегілерін Ауғанстан мен Қытайға сатқан әлдеқайда пайдалы болып шықты. Ал 2009 жылы Өзбекстан энергетика коллапсының тетігін бірінші болып басып қалды. Осылайша аймақта электр қуатын ең көп мөлшерде өндіріп келген ел өзара алмасушылық жүйесінен шығып, көршілерін өздерінің электр қуаты желісінен ажыратып тастады. Бұл бәрінен бұрын Тәжікстан мен Қырғызстан үшін қатты соққы болып тиді. Олардағы су қоймаларына енді көптеп құйылып жатқан су да тығырықтан шығып кетуге мүмкіндік бере қоймады. Ал Қазақстан мен Өзбекстанның егіншілері үшін судың жетіспеушілігі үрдіске айналды.
Содан бергі аралықта Қазақстан мен Қырғызстан жыл сайын қай уақытта қанша су берілуі керектігі жөнінде жаңа келісімшартқа отырып жатады. Бірақ екі жақ мүдделерінің қайшылығы салдарынан бұл уағдаластық ұдайы бұзыла береді. Қырғыздар жағы мұны көбіне өзендегі судың мөлшері алдын ала ойлағандай болмай қалуымен түсіндіріп бағады.
Қысқасы, екі ұлы өзенді бойлаған әр ел өз көрпесіне қарай көсілетін сияқты. Аймақтағы су тапшылығынан туындайтын проблемалар көршілес ел басшыларының салиқалы да сындарлы саясатымен ғана толық шешімін табады.
Еркін ҚЫДЫР,
«Егемен Қазақстан»