Астанадағы «Рамада Плаза» қонақүйінде бірқатар шетелдік байқаушылардың қатысуымен брифинг өтті. Журналистермен алғашқы болып, Румынияның Халықаралық қатынастар және экономикалық зерттеулер институтының директоры Антон Караджи кездесті.
«Ең біріншіден, мен Қазақстан халқын халықаралық байқаушы ретінде елдегі сайлау науқанының сәтті өтуімен құттықтағым келеді. Біз сайлау үдерісі кезінде олардың демократиялық қоғам құрғысы келетін күш-жігерлерін айқын көргендей болдық. Ел азаматтарының демократиялық қоғамдағы сайлауға ашық түрде қатысуға бет алғандығы қуантты. Сайлауды ұйымдастыру – кез келген демократиялық қоғамның негізі. Мен өзіміздің делегация өкілдері атынан кезектен тыс перзиденттік сайлау үдерісіне қатысуға Қазақстанның Сыртқы істер министрлігінен арнайы шақырту алғанымыз үшін ризашылық сезімімді білдіремін. Біз Астана, Алматы қалалары мен Оңтүстік Қазақстан өңірлеріне барып, ондағы дауыс беру үдерісін бақыладық. Делегация «Қазақстанның заңнамалық жүйесі, «Сайлау туралы» заңы, Конституциясы, заңнама ережелері сайлау кезінде халықаралық стандартқа қаншалықты сай келеді?» деген мәселелерді басты назарда ұстады. Сол үшін біз өз миссиямызды саяси науқаннан күн ілгері бастап кеттік. Байқау мерзімі биылғы жылдың 27 ақпаны мен 28 наурызы аралығында өтті. Кейін біз өзіміздің көрген-түйгенімізді, жүргізген зерттеулерімізді алдын-ала дайындалған есепке енгіздік. Ел ішінде түрлі пікірлердің орын алуына қарамастан, Қазақстандағы сайлау қалыпты деңгейде өтті», деді Антон Караджи. Ол сондай-ақ, Қазақстанда өзін президенттікке ұсынған үміткерге міндетті түрде қазақ тілін еркін меңгеру талабы қойылатындығын атап өтті. Ол қазақ тілін меңгеру деңгейін анықтайтын арнайы тестінің ЕҚЫҰ, Еуроодақ елдеріндегі сайлауларда да міндетті түрде енгізілуін жақтап, қолдау көрсететіндігін, ал Қазақстандағы сайлау жүйесінің мұндай ерекшелігіне көңілі толатынын жеткізді.
Швейцариядан келген байқаушылар миссиясының өкілдері – Демократия және коммуникация жөніндегі швейцариялық институттың директоры Питер Штауб және Швейцариядағы Тәуелсіз саяси институттың директоры Георг Добровольный да өздерінің сайлау жүйесіне қатысты ой-пайымдарын ортаға салды. Демократия және коммуникация жөніндегі швейцариялық институттың директоры Питер Штауб өзінің сайлауға алғаш рет байқаушы ретінде қатысқанын, өзіне Қазақстандағы дауыс беру үдерісіне қатысқан азаматтардың белсенділігі айрықша әсер еткенін атап өтті. Ол өздерінің 6 сайлау учаскесіне арнайы барғандарын, ол жерлерден ешқандай заң бұзушылықтар мен кедергілерді, тосын жәйттерді байқамағандарын жеткізді. «Егер, сын түріндегі пікіріммен бөліссем, сайлау үдерісіне берілген уақыт өте аз болғандықтан, оппозициялық партиялардың сайлау науқанына дайындалып, өз тараптарын жан-жақты, бірден назарға ілінетін бағдарламаны әзірлеуге, өздерінің үгіт-насихат жұмыстарын жеткілікті мөлшерде жүргізулеріне уақыттары жетпегендей көрінді», деді Питер Штауб. Ал Швейцариядағы тәуелсіз саяси институттың директоры Георг Добровольный өз елдерінде де сайлаулар жиі өтіп тұратынын, алайда ондағы сайлаулар негізінен Конституцияға өзгертулер енгізуге қатысты өткізілетінін, алайда, ол елде Қазақстандағыдай көп сайлау учаскелері жоқтығын, сондай-ақ, халық та саяси науқанға белсенді түрде қатыспайтынын тілге тиек етті.
Австрия байқаушылары делегациясының мүшелері – Қазақстандағы «Австрия авиалиниялары» компаниясының экс-бас менеджері, «Аламан Консалтинг» компаниясының кеңесшісі Кристиан Виммер мен Австрияның ТМД елдері бойынша Федералды экономикалық палатасының кеңесшісі Гюнтер Рихтер Қазақ жеріндегі сайлаудың ерекшеліктеріне тоқталып, әсіресе, жастардың белсенділігі айрықша байқалғанын тілге тиек етті. «Біздің елде көп жағдайда егде, қарт адамдардың дауыс беру үдерістерін байқар едіңіздер. Сондықтан, осы мәселе тұрғысынан алғанда, сіздерді құттықтағымыз келеді», деді Гюнтер Рихтер мырза. Сондай-ақ, ол демократиялық өлшемге негізделген сайлау үдерісін өткізу үшін Қазақстанның халықаралық ұйымдармен арада жақсы әріптестік байланыс орнатқанын атап өтті.
Шетелдік байқаушылармен болған брифингтердің ішінде АҚШ сараптамалық қоғамдастығы делегациясы өкілдері, атап айтқанда, «Salans» компаниясының сарапшысы Артур Рэндольф Брегман, «Джеймустан» қорының аға сарапшысы Владимир Сокор, АҚШ-тың католик университетінің профессоры Сергей Грецкий, Стратегиялық және халықаралық зерттеулер орталығы Жаңа еуропалық демократия бағдарламасының директоры Януш Бугайски, Гудзон институтының аға қызметкері Ричард Вейтс, Инвестиция және салық жөніндегі халықаралық орталықтың президенті Дэниел Алан Витт айтқан пікірлер мен түйіндеген ой-байламдар көкейге қонымды шықты. Мәселен, Инвестиция және салық жөніндегі халықаралық орталықтың президенті Дэниел Алан Витт соңғы 4 күн ішінде елдегі сайлау үдерісін бақылау барысында көп жәйтті ой елегінен өткізіп, көп нәрсеге қаныққандарын жеткізді. Ол делегация өкілдерінің, ең алдымен «Елдегі сайлау науқаны халықаралық стандартқа қаншалықты жақын келеді? «Биылғы сайлау үдерісінде бұрынғы сайлаулармен салыстырғанда ілгерілеушілік байқала ма?», – деген сауалдарға жауап іздеуге тырысқандарын атап өтті. «Біз 30 наурыз мен 3 сәуір күндері аралығында 9 саяси партияның лидерлерімен және өкілдерімен, сайлау комиссиясы мүшелерімен кездестік. Сайлау болған күні біздің делегация өкілдері Қарағанды, Павлодар, Ақмола және Алматы облыстарындағы, сондай-ақ, Алматы мен Астанадағы сайлау учаскелеріне барды. Дауыс беру үдерісін бақылау үшін 65 сайлау учаскесін араладық. Бір атап өтерлігі, халықтың сайлауға қатысуы – олардың ұлттық тұрақтылық пен ел қауіпсіздігін сақтауға деген ниетін байқадық», деді ол.
Ләйла ЕДІЛҚЫЗЫ.