Сынақ аймағына жаяу сапар

Саржал – сары қымыздың отаны

Сөз басында бірден айта кетейік, бұл сапарға Шығыс Қа­зақ­стан облысының әкімі Бердібек Сапарбаев пен Семей қала­сы­ның әкімі Айбек Кәрімовтің, осы өңірдегі қалың жұртшы­лық­тың тарапынан зор қолдау білдірілді. Ал оның себебі жоқ емес-ті. Өйткені, атом ажда­һа­сын ауыздықтау егемендігі­міз­дің елең-алаңындағы елеулі оқи­ғалардың бірі ғана емес, бірегейі болатын. Елбасымыз өзі­нің осы орайдағы Жарлығына ке­шегі алып империя ыдырамай жатып қол қойғандығын тең­дессіз ерлік, кемеңгерлік саясат нәтижесі деп түсінгеніміз ләзім.

Осы орайда уақыттан озып айта кетейік, алдағы күзде, қа­зан айының басында Семейде сол маңызды оқиғаның 20 жы­л­дығына байланысты алқалы жиын өткізіліп, оған бірқатар мемлекет­тер­дің басшылары қатысып, әлем­де қатерлі қаруды ауыздықтау жөнінде Семей декларациясы қабылданады деп күтілуде. Міне, осындай салиқалы себептерден соң жолға шығып кет­кен едік. Ал бұл жолғы са­пар­дың мәнісі мынада еді. Яғни, 20 жылдық қос мереке қарса­ңын­да қалың жұртшылыққа бұл тарихи оқиғаның мән-маңызын тағы да тереңнен қозғап түсін­діру бір міндет болса, екіншіден, кешегі сынақ аймағының бү­гін­гі ты­ныс-тіршілігімен таны­сып, жер­гілікті халықтың пікір-ұсы­ны­старына құлақ асу болатын. Те­гінде мұндай сапар ел газеті «Егеменнің» тарапынан тоғы­зын­шы рет ұйымдастырылып отырғанын тағы бір рет еске сала кетсек, еш артықтығы болмас деп ойлаймыз. Әдеттегідей бұл сапарға жаяу жүргіншілерді осы идеяның ав­торы, «Егеменнің» ардагер журналисі Мамадияр Жақып бастап шықты. Оның құрамында дәс­түрлі акцияның тұрақты мүше­лері, республикалық Абай қоры­ның президенті Балтабек Ер­сәлімұлы мен осы жолдардың авторы, сондай-ақ «Невада – Се­мей» ядролық сынақтарға қар­­сы халықаралық қозға­лы­сы­ның вице-президенті Сұлтан Кар­тоев, «Абыралы-Дегелең» қо­ғамдық қорының белсенді мү­шелері Мақсұт Көшжанов пен Ерғали Мергенбаев, Ерға­ли­дың туған қа­рындасы, Абыралы өңірінің ту­масы, Қырғызстаннан келіп жат­­қан қонақ, белгілі суретші Гүл­­нафис Мергенбаева болды. Осындай құрамдағы салиқалы топқа Абай, Абыралы өңірінде ұзақ жыл басшы қызметте жемісті еңбек еткен, ал бүгінде Семей қалалық әкімдігінде жауап­ты қызмет атқарып келе жатқан Берік Көпбаев ере шығып, ерекше қамқорлық танытып бақты. Сонымен 23 мамырда түс ауа Семейден шыққан біз кешкілік Семей атом полигонының нақ эпицентрі болып табыла­тын, тө­тенше радиациялық ай­мақ­­тағы Саржал ауылына келдік. Бұл ауыл бейбіт заманда қы­рық жыл жер үсті, жер асты сынақтары жүргізілген Дегелең тауынан небәрі 25-30 шақырым қашық­тықта орналасқан. Тегінде Саржал ауылы ұлы­лар еліндегі іргелі ауылдардың бірінен саналады. Жалпы, Ши деп аталатын бұл өңір зама­нын­да Шоқан Уәлиханов пен Мұх­тар Әуезовтің назарына ілігіп, қа­ғазға түсіп, тарихқа енген. Айт­са айтқандай-ақ, Ши өңірінде талай қасқалар мен жайсаңдар өмірге келген. Соның бірі – әрі батыр, әрі би Доғал. Ол ел көзіне енді түсе бастаған жас Құнанбайға қазіргі тілмен айтқанда, демеуші болып, бір түйемойнақ ал­тын-күміс сыйлапты. Ал ол де­ге­ні­ңіз, түйенің мойын терісінен жа­салған үлкен қапшық көрі­не­ді. Осы өңірдің тағы бір айтулы түлегі Ахметжан Қоз­бағаров Әли­хан, Міржақыптар­мен бірге жүріп, Алаш туын көтеріскен. Сол шақта Семейдің атақты бай­ларының сапынан табылған Қа­ражан Үкібаев болса Мұхтар мен Жүсіпбек шы­ғар­ған «Абай» журналына демеушілік таны­тып, зор қолдау білдірген. Кешегі халық ақыны Тәңірберген Әміренов пен Бекен Жамақаев та осы өңірдің түлектері. ...Саржал ауылында халық са­­ны бір кездері 6 мыңның төңірігінде болса, қазір содан қалғаны екі мыңға жетер жетпес. Басқаны айтпағанда, соңғы отыз жылда осы ауылдан бір мыңға жуық адам опат болған. Кезінде Семейдегі радиациялық диспансер арқылы арнайы бақылауға алынған 300 адамнан қазірде бірен-саран адам ғана жер басып, аман жүр. Сынақ зардабынан өзіне өзі қол жұмсағандар саны алпыстан астам. Мектепте өткен жиында осы­ның бәрі айтылмай қалмады. Мек­теп мұғалімі Болат Балтабековтің 25 төсектік ауыл ауруханасының жабылып қалғанына реніш білдіруі орынды ма дедік. Оның сынақ аймағындағы тұрғындарға беріліп жатқан жеңілдіктерді қайта қарастыру керек деген ұсынысын да құптамасқа болмайды. Осын­дай пікір-ұсыныстарға қосыла отырып, жергілікті азаматтардың тек үкіметке иек арта бермей, өздері де тырбанып, тіршілік жасауын қалар едік. Абыралы –Сарыарқа кіндігі Саржалдан Қайнарға дейінгі жол 130 шақырым. Қоңсылас екі елдің шекарасындағы Айнабұлақ ауылының тұрғындары бізді жол айрығында қарсы алды. «Газель» автокөлігінің қабырғасына «Ма­ра­фоншыларға жалынды сәлем!» деп жазылған айшықты жазу сонадайдан көз тартады. Кең дала төсін күмбірлетіп әсем әнге бө­леген жеткіншектердің қоңыр сал­қын үні жаныңды жады­ра­тады. Кешке қарай Айнабұлақ ауы­лына келіп жеттік. Бұл ауылдың да өзіндік тарихы жоқ емес. Яғ­ни, биылғы жылы аталған ауыл­дың да, ондағы тоғыз жылдық мектептің де ашылғанына – 20 жыл. Тарихи әділеттілік орнап, Абы­ралы ауданы қайтадан ашыл­ғанда тың жерден Сапарғали Бегалин атындағы шаруашылық ұйым­дастырылған болатын. Жаңа шаруа­шылықтың іргетасын қалап, ша­ңырағын тіктесу мақсатымен Ай­на­бұлаққа 130 отбасы көшіп келген еді. Шаруашылыққа 22 мың қой, 500 жылқы, 120 бас ірі қара бекітіліп беріледі. Өкінішке қарай, нарық келіп есік қағып, шаруашылықтар та­ра­тылғанда тыңнан ашылған жа­ңа ауылдың күйісі кеткен. Сол шақта айнабұлақтықтар ашығып жатыр дегенді естіп, жолға шық­қанымыз бар. Сонда мұнда­ғы­лардың ашығып жатпаса да, та­рығып қалғанына көзіміз жеткен. Ауыл аты Айнабұлақ болғанмен, ел ауыз суға жарымай отырғанын айтып, сын мақала да жазылған. Қазір тура мағынасында да, ауыспалы мағынасында да бұл ауылдың шамы жарық екен. Ауыл мектебі осыдан үш жыл бұ­рын күрделі жөндеуден өткі­зіліп­ті. Бүгінде іші-сырты кірсе шық­қысыз, аршыған жұмыртқадай таза, ұқыпты қолдың ізі бірден көзге шалынады. Осыдан үш жыл бұрын қалалық оқу бөлімі аталған мектепке жаңадан «Газель» автокөлігін бөліпті. Соған орай мектеп басшысы Нұрпану Тілеубекқызының сөзіне қара­ған­да жағдай жақсы деуге болады. Тағы бір айта кететін жәйт сол, мұнда жаңа шаруашылық ашылғанда оның басшысы болып үлкен өмір мектебінен өткен осы өңірдің тумасы Ғизат Ерденбеков тағайындалса, қазірде бұл ауыл­дың тізгінін оның ұлы Ербол қ­о­лында берік ұстап отыр. Мұн­дағы мектептің жағдайын жоға­рыда айттық. Оның сыртында ауыл клубы тұрақты жұмыс істеп тұр. Бұрынғыдай емес, ауылда су құбыры тартылған. Рас, тозығы жеткен оны қайтадан жаңалау алдағы күннің еншісіндегі әңгіме. Айнабұлақтан соң бізді Әмі­ре­нің туған Ақбұлақ ауылы­ның тұрғындары шашу шашып қарсы алды. Ауыл әкімі Ержан Әлім­беков ауылға да, мектепке де Әміренің атын сұрап жүргендерін тілге тиек етті. Ол да жөн шаруа ма дейміз. Иә, мұндай хас талант есімі ешқашан ұмытылмауы тиіс. Бұдан соң Абыралы өңіріндегі Таңат ауылын бетке алып келеміз. Осы жердегі шаруашылық ке­зінде біздің басылымның аты­нан, яғни «Социалистік Қазақ­стан» деп алатын еді. Бұл аға ба­сылымға деген құрмет болатын. Соған орай ел газеті «Егемен» де қарыздар болып қалмаған. Соның айғағындай, еліміз егемендікке енді қол жеткізіп жатқан шақта тарихи әділеттілікті қалпына келтіріп, Абыралы ауданын қайтадан ашу туралы мәселеге бастамашы бола білген. Солайша елдің тілегі де, ел газеті «Егеменнің» де тілегі қабыл болған. Өкінішке қарай, тоқсаныншы жылдардағы қиын­шы­лықта жаңадан ашылған аудан жабылып тынған. Иә, заман түзеліп келе жатыр ғой, аудан қайта ашылса деп ел тілек айта­ды. Ел тілегіне қосылмасақ, оны теріске шығармаймыз. Таңаттықтар да бізді ауыл шетінде шашумен қарсы алды. Ауыл әкімі Амантай Кемербаевпен жетпістің желкесіне шыққан ақсақал Өміржан Жақып бірден көзге түсті. Өміржан Жақып біздің кейіпкеріміз еді. Өмекең қандай мара­пат­қа болсын лайық. Нақтылап айтсақ, ақсақалдың осыған дейін Біріккен Ұлттар Ұйымының даму бағдарламасы бойынша 28 жо­ба­ға қатысып, соның тең жар­тысын ұтып алғаны үлкен жетістік. Асыл азаматтың бүгінде алты ауыл­дық окургте өзіндік қол­таң­басы бар. Айталық, Қайнар, Ал­ға­бас, Ақбұлақ ауылдарында құ­дық қаздыруға мұрындық болған. Ал Таңат ауылында қосымша төрт сыныптық мектеп ғимара­тын, клуб, ақын Төлеужан Ыс­майылов мұражайын, шағын киім тігу цехын ашқан да осы кісі. Таңат ауылындағы «Бота» деп аталатын 20 орындық бала­бақ­шаның ашылуына куә болған едік. Оған да мұрындық болған Өме­кең. Таңаттан шыққан соң келер күні түсте Абыралы ауылының аумағындағы Сеңкібай қажының мазарына барып зиярат еттік. Биылғы жылы туғанына 200 жыл толып отырған бұл бабамыз тек қана қажы емес, көріпкел, әулие адам болған екен. Әулиенің маза­ры 1997 жылы халықтың өз күші­мен салыныпты. Жалпы, Абыра­лы өңірінен 150-ден астам қажы шыққан екен. Бұл мазарды со­лардың баршасына көрсетілген құрмет деп түсіндік. Ауыл әкімі Рысбек Жәкішев ауыл өміріндегі өзгеріс-жаңа­лық­тармен бірге, алда тұрған келелі мәселелерден де аттап кетпеген. Мәселен, сөз арасында мұндағы су құбырының жайы да айтыл­май қалмаған. Мұны біз тиісті орындардың құлағына алтын сырға деп қабылдадық. Ал жақсы жаңалық дегенде әкім аузынан айтылған өз күштерімен сынақ құрбандықтарына арнап ауылда монумент тұрғызғалы жатқан­ды­ғы туралы хабар баршамызды елең еткізген. Осындай жаңалықтарды жаяу жорығымыздың соңғы нүктесі бо­лып табылатын Қайнар ауы­лы­нан да көп естідік. Мұнда алд­ағы күзге дейін Абыралы көтері­лі­сі­нің 80 жылдығына дейін ай­шық­ты монумент орнатылмақ. Монумент демекші, қайнарлықтар бізді ауыл сыртындағы сынақ құр­бандықтарына арналған зәулім ескерткіш басында қарсы алды. Бұл монумент осыдан екі жыл бұрын «Абыралы – Дегелең» қо­ғам­дық қорының баста­масымен ашылған болатын. Осы монумент басынан Қай­нарға жеткенше ауыл әкімі Ерке­бұлан Шәріпханов ел өміріндегі жаңалық-өзгерістерді айтып үл­герді. Қайнар ауылының мәдениет үйінде өткен жиында да мағы­на­лы сөздер алға тартылды. Айта­лық, ардагер ұстаз Қабдырахман Ғабдолла атом сынағын тоқтату мәселесі 1986 жылғы желтоқсан көтерілісінен соң іле-шала күн тәртібіне шыққанын, Қайнарға сол жылдары Олжас Сүлей­менов, Жабағы Тәкібаев, Сағат Әшім­баев сынды ұлт жанашыр­лары келіп кеткенін тілге тиек етті. Тағы бір ардагер Дүйсен Лепсібаев айтпақшы, осы өңірге қарасты Мейзектегі ашық кеніш­тегі жағдай да көңіл алаңда­тар­лықтай. Онда еңбек етіп жатқан абыралылықтар арасынан өзіне өзі қол жұмсап жатқандар бар көрінеді. Ауруын жасырған өледі дейді халқымыз. Бұл мәселені де ашық айтып жатқа­ны­мыз сон­дықтан. Курчатов – кемел келешегіміздің кепілдігі Сөз басында айтқандай, Саржал ауылынан басталған жаяу сапар Қайнар ауылында өзі­нің сө­ресіне жеткен. Одан біз көлі­гі­мізге мініп, кешегі Семей атом полигонының «астанасы» іспеттес Курчатов қаласын бетке алып, жолға шыққанбыз. Саржал ауы­лының аумағындағы кеніш жерін осы өңірдегі шаруа­шылық бас­шы­сы кезінде керексіз деп танып, айырылып қалған. Содан бағалы байлықты астына басып жатқан қазыналы аумақ әс­кери­лердің еншісіне біржола өт­кен. Ал полигон жабылып тын­ғанда оның қы­зы­ғын пысы­қай кәсіп­керлер көрген. Одан кейінгі жерде бұл көмір кеніші қолдан қолға өтіп келеді. Ондағылар ана бір жылдары Саржал ауылына аздап көмектескені болмаса, кеніштен басқа қайран жоқ. Айтайын дегеніміз де осы. Қай жерден қазба байлық шық­па­сын, оның белгілі бір бөлігі жергілікті тұрғын­дар­дың пайдасына жара­ты­лып жатса дұрыс болмас па еді!? Мұның ас­тарына қос Парламенттегі депу­тат­тарымыз үңіліп көрсе қайтер екен? Әне, полигон астанасы болған Курчатов қаласының сұлбасы көзге шалынды. Сол-ақ екен, бұл қала туралы өзіміз білетін тарихи деректер еске оралған. Тегінде сайын Сарыарқа төсінде, кіл қа­зақ аудандарының ортасында бо­ла­шақ полигон астанасын тұр­ғызу жөнінде сол кездегі Одақ­тық үкіметтің шешімі 1947 жыл­дың тамыз айында шыққан екен. Арада жылға жуық уақыт өтпей жатып Мәскеу, Тула, Могилев, Петрозавод, Кандалакш және басқа әскери окургтерінен жасақ­талған әскери күш қазіргі Курчатов қаласы жайғасқан Май ауда­ны­ның Молдары ауылына келіп үлгереді. Жалпы, 1948 жылдың бірінші маусымы полигонның «ту­ған күні» болып есептеледі. Одан кейінгі деректер бұдан соң қазақ жерін сынақ ретінде пайдалану мақсатындағы істің жедел қарқынмен жүргізілгенін айғақтайды. Соның айғағындай, арада бір жыл өтісімен, нақ­тылап айтсақ, 1949 жылдың 29 та­мы­зын­да алып империяда ал­ғашқы ядролық жарылыс сы­нақ­тан өт­кізілген. Ұзын сөзді қысқартып айт­сақ, 1949 – 1989 жылдар аралы­ғында бұрынғы Семей атом по­лигонында барлығы 500-ге жуық ядролық сынақ өткізілген. Бұл осы жыл­дар ішінде бүкіл әлем бо­йынша өткізілген жалпы яд­ро­л­ық сынақ­тардың төрттен бірін құрайды. Енді, Курчатов қаласының өт­кен тарихына қайта оралатын бол­сақ, оның бастапқыда шарт­ты түрде «Мәскеу-400» деп атал­­ған­ын айта кеткеніміз жөн болар. Ал оны мекендей баста­ған жергілікті халық өз қала­лары­ның болаша­ғы­нан үміт­те­ніп, оны өзара «Үміт» деп атай­ды екен. Мұның сыртында қала бірде «Конечная», енді бірде «Берег», сон­дай-ақ, «Семипалатинск-21» ата­лып келді. Осы орайда, бұл шағын қа­ла­ның сол шақта тез гүлденіп, шын мәнінде жұмаққа айнал­ғаны рас. Мұнда сәулетті мәде­ниет үйі, гүлге бөленген парк, тіпті фонтанға дейін жұмыс жасаса, дүкендер қат тауарлардан қайысып тұрды. Мұндағы аурухана, емханаңыз да бүгінгі күн талабына сай болатын. Ал сы­нақ өткізілетін күн желдің бағы­тына қарай белгіленетін. Яғни, сынақтан мұндағылар зардап шекпеуі қатаң ескерілетін. Қалай десеңіз де, шындық алмас қанжар секілді, қап түбін жа­рып шығады екен. 1989 жылдың 12 ақпанында дұрыс жасалмаған сынақ салдарынан ауаға жайы­лып кеткен радиактивті газ елімізде «Невада – Семей» сияқты ядролық сынақ­тарға қарсы қуат­ты қозғалысты өмірге әкелді. Ал 1991 жылдың 29 тамы­зын­да, яғни, алғашқы сынақ жү­зеге асырылған күні егемен елі­міздің Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың алғашқы жар­­лықтарының бірімен әлемде тұң­ғыш рет атом полигон­дары­ның бірі ресми түрде жабылды. Ұлтымыздың Көшбасшысы атом аждаһасының аузына құм құю­­мен шектеліп қалмады. Яғни, 1992 жылдың 15 мамырында Ел­басының кешегі Семей атом поли­гоны комплексінің база­сын­да Қа­зақ­стан Республикасы Ұлт­тық яд­ро­лық орталығын құру туралы Жар­лығы шықты. Ал бұл атомды бейбіт мақсатта пайдалануда бол­сын, қоршаған ортаны сауықтыру ісінде бол­сын, түптеп келгенде кешегі ғылыми потен­циал­ды сақтап қалуда болсын аса игілікті шаруа болды. Қазірде орталық сондай игілікті шаруаларды кезең-кезеңі­мен жүзеге асыруда. Соның нәтижесінде, Курчатов қаласы­на шетелдерден инвестиция ағы­­лып келе бастады. Сонымен бірге, мұнда ғылым мен техника жа­ңалықтары да өндіріске көп­теп енгізілуде. Бұрнағы жылы аталған орталықтың бас дирек­торы, академик Қайрат Кәдір­жанов бастаған бір топ ғалым­ның Мемлекеттік сыйлық алуы көп нәрседен хабар берсе керек. Міне, жаяу жорыққа қатысу­шы­лар полигон мұражайында тұрмыз. Экскурсовод Ажаргүл қарындасымыз екі тілге бірдей екен. Полигон, қала тарихын ана тілімізде жатық айтып шық­қанына сүйсіндік. Қала демекші, мұнда қазірде қазақ мектебі, мешіт жұмыс жасап тұр­ғанын, алыстан келген ағайындарға деп бес қабатты екі үй берілгенін бұрыннан білеміз. Бір сөзбен айтқанда, кешегі полигон «ас­та­насы» қазақыланыпты. Сапар соңында бір кезде полигон «астанасы» болған Курчатов қаласында ядролық сынақ­тар­ға қарсы «Невада – Семей» халықаралық қозға­лы­сының вице-президенті Сұлтан Картоев жаяу жүргіншілердің топ жетекшісі Мамадияр Жа­қып пен республикалық Абай қорының президенті Бастабек Ерсәлім­ұлына аталған қоғам­ның мерекелік медалін сал­танатты жағ­дай­да табыс етті. Сөйтіп, бір ап­та­ға созылған жаяу жорық қай жағынан алғанда да әсерлі өтті. Дәулет СЕЙСЕНҰЛЫ,Семей – Саржал – Қайнар – Курчатов – Семей.