Осы орайда Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында айтылған «Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруі, яғни одан бұрын жаңғырып отыруы тиіс», деген тұжырымы егемен еліміздің өркендеп даму жолында аянбай еңбек етіп, тер төгіп жүрген ғылым дарабоздарына қаратыла айтылғандай көрінеді. Қоғам жаңаруында зор құбылыстарды тудыратын, тың жаңалықтарға, ерекше серпіндерге жол ашатын бірегей сала ғылым екені белгілі. Олай болса, жақсы істердің жаршысы – ғалымдардың алда жүруі заңды. Алайда, бұл бағыттағы іргелі ізденістермен қатар шешімін табатын түйткілді мәселелердің де барын ашық айтуымыз керек. Осыдан екі жыл бұрын белгілі ғалым, академик ақсақалымыз Төрегелді Шарманов «Егемен Қазақстан» газетінде «ғылымдағы арзан атаққұмарлық ауруы» жайлы мәселе көтеріп, «Болашақта опық жегізбес үшін қоғамда қазіргі қалыптасқан жөнсіз-жосықсыз мінез-құлықты, зиянды әрекеттерді жою жолында қоғамдық күштерді жұмылдырғанымыз жөн», деген салиқалы ойлар айтқан болатын. Жасыратыны жоқ, бұрындары академик атағын иеленген тұлғалар ғылымда айшықты із қалдырып, өз саласының дамуына қомақты үлес қосып, ілуде біреу ғана қол жеткізетін құрмет-атақты иеленсе, қазір азын-аулақ ғылыми еңбекпен-ақ «академик» атанып жүргендерден аяқ алып жүре алмайтынымыз ойландырмай қоймайды. Мектепте оқып жүргенде ұстаздарымыз ғылым туралы толғанғанда ертегі тыңдап отырғандай елітетінбіз. «Білім және еңбек» журналында қазақтан шыққан академиктер туралы іздеп жүріп оқып, соларға еліктеуге тырысатынбыз. Біздің буын академик деген атақты ерекше бағалап өсті. Алайда, өмірде бәрі «анау айтқандай» емес екенін хакім Абай «Арамза болмай атақ жоқ, алдамшы болмай бақ қайда?» деп келістіре сипаттаған кеселден қоғамымыз толық айықты деп айту қиын. «Ең құдіретті құштарлық – атаққұмарлық. Мені осы құштарлықтан құтқарар болса, қалғандарынан мен өзім-ақ құтыламын» деген екен ағылшын драматургы Ричард Шеридан. «Ақымақтық пен атаққұмарлық – айырылмас достар» депті оның замандасы Пьер де Бомарше. Міне, ғылым жолын қуғандар алдымен осы дерттерден ада болуы керек. Бірде бір әріптесім «мені Ұлттық ғылым академиясына өткізбеді» деп ренжіп отыр.
Мемлекеттік сыйлықтың иегерісіз, басқа академияның мүшесісіз, оның не қажеті бар сізге?» деп қалжыңдасам, «керек қой» дейді күмілжіп. Тағы бір әріптесім жарнасын толық төлеп, белгілі саланың академиясының толық мүшелігіне өткеніне риза болғаны соншалық, «академик атанғанын» ұлан-асыр тоймен атап өткені бар.
Атаққұмарлықтың тағы бір дерті – жалған сөйлеп, арзан ұпай жинау. Мамандығы келмесе де лауазымын пайдаланып, әркімге ғылыми жетекші болып, «мен бәленбай шәкірт дайындадым» немесе біреудің еңбегіне қосарлана автор болып, «соншалықты кітап жаздым» деп көпіре сөйлеп, күпсіне мақтанатындар, оқулық пен монография-ны айыра алмайтын «жазғыштар», басқаның қолжазбасын ұрлап, болмаса көз майын тауысып жазған еңбегін көшіріп алуға бет-ауызы бүлк етпейтін «жиендер» көбейді.
Сенсация іздеп, жалған ақпарат беретіндерді де кезіктіріп жүрміз. Бір академик ағамыз өз саласы бойынша күрделеніп қалған мәселелерді шешуге атсалысудың орнына басқа ғылыми зерттеу институты айналысатын проблемаларды «меншіктеп» алған. Және де өз «жаңалығын» жарнамалауға келгенде жиын, мінбер босатпайды. Осындайда жаны таза, ниеті адал, мінезі қарапайым ғалымдар ойға оралады. Қазақ ауыл шаруашылығы институтын 18 жыл бойы басқарып, оның алдында талай лауазымды қызметтер атқарған Хайдар Арыстанбеков ағамыз «қызметін пайдаланды» деген сөзден қашып, ғылым кандидаты дәрежесін қанағат тұтты. Одан абыройы кеміген жоқ, «халықтың Хамаңы» болып қалды. Қызылжар өңіріне танымал ақсақал, кезінде облыс деңгейінде басшылық қызметтер атқарған Жақсылық Ысқақов «кандидатық диссертация жазып беріп қорғатайық» деген «шапқыншыларға» тыйым салған. «Тікелей өзім айналыспаған соң ондай атақ маған қандай абырой әпереді?» деп бас тартқан.
Міне, осындай тұлғаларды мақтан етіп, кішіпейіл, парасатты қасиеттерін жас буынға үлгі етуіміз кемшін болып тұрған сияқты.
Әйіп ЫСҚАҚ, биология ғылымдарының докторы, профессор