Ислам әлемі және ғылым

Ислам діні тарих сахнасына шық­қа­лы бері білімге ай­рықша көңіл бөлді. VIII-XIV ғасырларда білім мен ғылымға арқа сүйеген мұсылман өрке­­ниеті әлемнің ғылыми, мәдени, ру­хани орталығына айналып, білім иелеріне ерекше қолдау көрсетеді. Діни негіздерден нәр алған ислам мәдениеті өз­ге өркениеттердің ғылыми же­тістік­те­рін қабылдап, оларды бейімдеді, әрі қарай дамытты. Сол кезеңде білім дін­нің негізгі ерекшеліктерінің бірі болды. 

Осылайша, ислам мәдениеті Батыс өркениетінің дамуына зор ықпал етіп, адамзаттың да­муына даңғыл жол ашты. Араб жазуы ғылым құралы рө­лін атқарып, ақпарат пен бі­лім оған дейін адамзат тарихында болмаған ауқымда кең та­ралды. 

Ең бастысы ислам дінінде ақыл мен жүрек арасында қай­­­­шылық болмады. Ислам фи­лософиясы бойынша құдай зат­тарды адамдар ойлансын, па­йымдасын деп жаратқан. Адам құдай мен заттарды тануы үшін дінмен қатар сол заттар­ды – табиғатты зерттейтін ғы­­­­лымдарды жаратқан. Орта­ға­­сырлық Батыста білімді мо­йын­дамаған дін ғылым­ға қарсы соғыс ашып, діни фанатизм, инквизиция, соғыстар мен им­периализмге жол берді. Қазір де мұсылмандар надандықтан, тар ұғым­дардан әлі де құтыла алмай келеді. 

ХIV ғасырдан кейін мұсыл­ман әлемі белгілі объективтік себептерге байланысты дамуда артта қалды. Мұсылман ай­мағында ауызбіршіліктің болмауы, исламның кең пейілді, терең рационалды және рухани негіздерінің орнына шектеулі, аясы тар формализмнің салтанат құруы, сыртқы күштердің жорықтары, Жібек жолындағы халық­аралық сауданың тоқы­рауы, Еуропадағы демо­графия­лық өсім, капитализм мен өн­дірістік төңкеріс сияқты себептер жатады. Жаңа дәуірде мұсылман елдері түгелдей дерлік әлемдік геосаяси алпа­уыт күштердің ықпалына тәуел­ді болып, ғылым дамымады. 

Отаршылық кезеңін басы­нан өткер­ген көптеген мұ­сыл­ман елдерінде саяси, құ­қықтық, әлеуметтік-эконо­ми­калық мәселелер ұзақ жылдар бойы шешімін таппай, Таяу Шығыста үздіксіз халық нара­зылығының басты себебіне айналды. Аймақта тарихи жағ­дайға байланысты білім мен ғылым мәселелері екінші қа­тардағы проблемаларға айналды. Кейбір мұсылман ел­де­ріндегі діни радикализм на­дандықпен қатар кедейліктен бас­тау алады. Ал негізінде, дамыған елдерде білім, ғылым және тех­нологияның дамуы адамның саяси-экономикалық құ­қықтарының қор­ғалуына байланысты екені белгілі. 

Мұсылман елдері әлемдегі энер­гетикалық ресурстардың үш­тен екі бөлігіне, атап айт­қанда мұнай қорлары мен газ­­дың 63%-ына иелік етеді. Соған қа­ра­­мастан ИЫҰ-ға мүше 57 м­емлекет халқының 26%-ы кедей, басым көпшілігі әлеу­меттік-экономикалық да­­му тұрғысынан әлемнің өр­кениетті елдерінен артта қал­ған. 

ХХ-ХХІ ғасырларда ислам әлемінде демографиялық дүм­пу орын алып, әлем халқының төрттен бір бөлігін құрағанына қарамастан білім мен адам капиталының сапасы төмен деңгейде. Мәселен, ИЫҰ ел­дерімен салыстырғанда Еу­ропадағы зерттеушілер саны 10 есе көп екен. Еуропада 1 мил­лион адамға шаққанда ға­­лым саны 4651 кісі болса, мұсылман елдерінде бұл көр­сеткіш Түркия, Иран, Мы­сыр, Әзербайжан, Қазақ­стан, Ту­нис, Малайзия сияқты ел­дерді санамағанда 1000 кі­сіден төмен. Түркия мен Иран ИЫҰ елдерінде жарияланатын ғылыми зерттеулердің жар­тысын қамтамасыз етеді. Ал ИЫҰ-да шығатын ғылыми ма­қалалардың үштен бір бөлігі Малайзияда жарияланады. Тех­нология экспорты саласында Малайзия ИЫҰ өндіретін өнім­дердің 80%-ын сыртқа шығарады. Араб елдерінен Тунис пен Иордания ғалым саны бойынша алда келеді. Парсы-араб шығанағының бай елдері ғылыми зерттеулерден гөрі университеттік және ді­ни білімге қомақты қолдау көр­сетуде. 

SESRIC ұйымының зерт­теуіне сәйкес Ислам ынты­мақтастығы ұйымы­на мү­ше елдер әлемде ғылым мен тех­но­­логияға бөлінетін қаржының тек 2,4%-ы, патенттердің 1,6%-ын және жарияланымдардың 6%-ын ғана қам­тамасыз ете­ді. ИЫҰ елдері ғылыми зерт­теу­лерге шамамен жылына 30 млрд АҚШ долларын жұм­сайды. Ал бұл көрсеткіш Ресейдің ғылымға бөлетін бюд­жетіне жақын. ИЫҰ елдері ІЖӨ көрсеткішінің 1%-ын ғана ғылым-білімге жұмсайды. Түркия мен Иран ғылыми зерт­теулерге шамамен 10 млрд АҚШ долларын бөліп, мұ­сылман елдерінің көшін бастап тұр. ИЫҰ елдерінің басым көп­шілігі ғылымға ІЖӨ-нің 0,7 %-ын бөледі. Түркия, Тунис, Иран, Малайзия сияқты елдер кісі басына шаққанда ғылымға ең көп қаражат жұмсайды. 

Қазіргі мұсылман елде­рін­­дегі ең өзекті мәселе қо­ғам­ мен мемлекеттің үй­ле­сім­ді, жан-жақты дамуын­ қам­­­­­та­масыз ететін білім мен­­ ғылым саласы тұралап, әлеу­меттік және қауіпсіздік про­блемалары белең алуын­­да жатыр. Мұсылман әле­мінде тұрақтылық орнап, ғы­лым мен білімге қайта кө­ңіл бөлінуі, дүниежүзілік қо­ғам­дастыққа интеграция­ла­нуы үшін исламның төзім­ділігі, ашықтығы және пікір алуандығы туралы жа­ңа тұ­жырымдамалар мен филосо­фияға мұқтаждық айқын сезілу­де. Ол үшін мұсылман қоғамдары жал­пы адамзаттық құндылықтарды, өзге өрке­ниет­­тердің жетістіктерін қа­был­­дауға, жаңа білім мен тех­­­но­логия­ны үйренуге ниет та­нытуы қажет. Мұ­сылман әлемінің үштен бір бөлігі жас-тар екенін ескерсек, ғаламат әлеуеттің барын түсіну аса қиын емес. 

Қазіргі мұсылман әлемін­дегі күйзелістен шығу, ке­дейлік мәселелерін шешу қо­ғамның білім деңгейі мен тә­лім-тәрбиесіне тікелей байланысты болмақ. Сондықтан мұсылман әлемінде адам мен табиғат туралы жаңа дүние­таным қалыптастырып, ақыл мен жүректі тең ұстаған ислам­ның кең көкжиегіне қайту қажет. 

Қазақстанға келсек, еліміз ислам әлемінде білім индексі бо­йынша алдыңғы қатарлы мем­лекет. Сондай-ақ, ИЫҰ ел­­дері арасында Қазақстан ғы­лы­ми және индустриалды негіз­дері күшті мемлекет­тер­ге жатады. Өйткені, елі­міз­де сауаттылық деңгейі жо­ға­ры, кеңестік, ұлттық және ба­­тыстық білім жүйелерінің эле­менттері үйлесім тапқан. Қазақстан ізгілік пен білімге құштар жастарды тәрбиелеу арқылы ислам әлемінің интеллектуалды жаңғыруына сеп­тігін тигізіп, мұсылман әле­міне өз даму үлгісін ұсына алады. 

Сондықтан, ЭКСПО-2017 халықаралық көрмесінің жабылу салтанатымен тұспа-тұс орайластырылған және мұсылман әлемінің ең көкей­кесті білім-ғылым мәселелері талқыланатын ИЫҰ ғылым және технология саммитінің Астанада өтуінің үлкен мәні мен әсері болары даусыз. 

Жанат МОМЫНҚҰЛОВ, философия ғылымдарының кандидаты, шығыстанушы