Бірінші кезекте, менің көзқарасымша, мемлекеттік органдардың реттеуші рөлін күшейтіп, тауарлар мен қызмет көрсетулер көлемінің ұлғаюына сәйкес келмейтін бағалардың бей-берекет өсуін тоқтатуға күш салу қажет. Бұл қаржылық тепе-теңдікті қамтамасыз етіп, экономиканы тұрақтандыруға, аз қамтамасыз етілген тұрғындарды әлеуметтік қорғауға, еңбекшілерді жаппай кедейшіліктен арашалап қалуға мүмкіндік берер еді. Біз реформалардың алғашқы кезеңінде жіберілген қиғаштықтарды аластауға тиіспіз.
Нұрсұлтан Назарбаев. Демократиялық қоғам құру және нарықтық экономикаға өту проблемалары туралы Қазақ телевизиясынан сөйлеген сөзінен.
Алматы қаласы, 1992 жылғы 22 қазан
Қазақстан 90-шы жылдардың ортасында тап болған өтпелі кезеңдегі дағдарыс республиканың барлық әлеуметтік жетістіктерін апат шегіне апарып қойды. Күн өткен сайын күшейген инфляция тұрғындардың барлық қаржылық жинақтарын құнсыздандырып жіберді. Көптеген Қазақстан азаматтарының зейнетақысы мен еңбекақысы өмір сүру деңгейінен анағұрлым төмен болып шықты. Осының барлығы Қазақстан тұрғындарының айтарлықтай бөлігінің, бірінші кезекте, зейнеткерлер мен мүгедектер өмір сапасының шұғыл құлдырауына алып келді. Сарапшылардың бағалауына сәйкес, 1991 жылы Қазақстанда тұрғындардың 10 пайыздан кем емес бөлігі күрделі материалдық жағдайда қалып қойды. Ал 1993 жылдың басында Қазақстан тұрғындарының 50 пайызы кедейшіліктің төменгі шегінде тұрса, тұрғындардың түрлі топтарының арасындағы өмір сүру көрсеткіштері жедел алшақтай түсті. Өмір сүру проблемалары Қазақстан тұрғындарының басым бөлігінің алдынан өткір шықса, бұл өмір сүру деңгейі көрсеткішінде айқын байқалды. Сөйтіп, 1994 жылы тұрғындардың жан басына шаққандағы орташа табысы республика бойынша 408 теңгені ғана құрады. Бұл көрсеткіш қалалық жерлерде 560 теңге, ал ауылдарда 257 теңге болды. Тек ең аз тұтыну бюджетінің азық-түлік бөлігі орташа алғанда 1170 теңгені ғана құрағанын ескерсек, жағдайдың қаншалықты күрделі болғанын түйсіну қиын емес. Осылайша жан басына шаққандағы табыс ең аз тұтыну бюджеті құнының тек 17,4 пайызын ғана құрады. Экономиканы түбегейлі реформалау еңбек қатынастары саласындағы жағдайдың күрделенуіне әкелді. Жаңа экономикалық жағдайларда көптеген ұйымдардың қаржылық мүмкіндігі шектеулі екендігі анықталды. Осының салдарынан тұрғындардың өмір сүру деңгейі күрт нашарлап, еңбекақы, зейнетақы мен жәрдемақы жүйелі түрде кешіктірілетін болды. 1998 жылдың 1 қаңтарына аталған төлемдерге қарыз 36,9 млрд. теңгеге жетті. Еңбекақыға, зейнетақы мен әлеуметтік төлемдерге қарызды өтеу мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі Дүниежүзілік банктен күрделендірілген шарттар бойынша кредит алудың шараларын қарастырды. Жұмыссыздар санының ең ұлғаю шыңы 1996-1999 жылдардың үлесіне дөп келді. Бұл экономиканы реформалаудың бастапқы кезеңінде кәсіпорындардың еңбекпен қамтуды реттеудің түрлі шараларын қолдануына, яғни, жұмыс кестесін қысқартуға, қамтылмаудың уақытша пішіндеріне, жұмыс істейтіндер санын азайтуға алып келген жұмыссыздар санының өсуімен байланысты болды. Тоқтап қалған кәсіпорындарды оңалту мақсатында заңды негізде шетел инвестицияларын тарту үшін жағдайлар жасала бастады. Барлық өңірлерде қатаң және кең қолданылмайтын шаралар қабылдау құқы берілген жедел жұмыс топтары құрылды. Ірі сомадағы кредиторлық және дебиторлық қарыздары бар және сауығу преспективалары жоқ кәсіпорындарға банкроттық процедуралары қолданылды. Қабылданған шаралар еңбекақыға қарызды айтарлықтай қысқартуға (1999 жылғы 6,4 млрд. теңгеден 2011 жылғы 1 қыркүйекте 1,6 млрд. теңгеге дейін) мүмкіндік берді. Осылайша, еңбек қатынастарын тұрақтандыруға қол жеткізіліп, еңбек қауіпсіздігі мен оны қорғауды қамтамасыз етудің, әлеуметтік әріптестікті дамытудың құқықтық арқауы құрылды; мемлекет азаматтардың еңбек саласындағы негізгі құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асырудың гаранты ретінде көрінді. Әлеуметтік төлемдерге (зейнетақы, жәрдемақы) өсе түскен сұраныс тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың, және бірінші кезекте, зейнетақымен қамтамасыз етудің қолданыстағы жүйесін модернизациялау қажеттігін көрсетіп берді. 1997 жылы жүргізілген зейнетақы реформасы Қазақстанда тұрғындарды әлеуметтік қорғаудың көп деңгейлі жүйесін кезең-кезеңімен құруға институттық алғышарттар жасады. 1998 жылдың 1 қаңтарынан зейнетақымен қамтамасыз етудің аралас жүйесі енгізілсе, зейнетақымен қамтамасыз етудің оңтайлы тәсіліне жауапкершілікті мемлекет пен жұмысшы тең бөлісуге негізделген мемлекеттік үлестіруші және жинақтаушы жүйе құрылды. Елімізде зейнетақы жүйесі реформаланған 13 жыл ішінде зейнетақы жүйесін реформалауда толықанды көп деңгейлі зейнетақы жүйесін құру үшін тұжырымдамалық және нормативтік-құқықтық арқау қалыптастырылса, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің инфрақұрылымы құрылып, дамып келеді, зейнетақы жүйесін басқаруда айтарлықтай тәжірибе жинақталды. 1998 жылдан бастап әлеуметтік қамсыздандыруға тең құқықты қамтамасыз ету үшін бұрын мүгедектігіне және асыраушысынан айрылуына байланысты еңбек өтілі мен еңбекақысына тәуелді тұрғыда тағайындалған зейнетақыны алмастыратын мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы енгізілді. 2005 жылдың қаңтарынан бастап елімізде міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі жұмыс істейді. Ол жұмыс істейтін азаматтарды қосымша қорғауды қамтамасыз етеді. Қамтамасыз ету үдерісі төленетін әлеуметтік аударылымдардың көлемі мен ұзақтығына тікелей байланысты және әлеуметтік тәуекелдерді де қарастырады. Қазақстанда жүргізілген реформалар нәтижесінде Қазақстанда әлеуметтік төлемдер алатын түрлі категориялардың жеңілдетілген және артықшылық берілген жүйелерін оңтайландыру жүзеге асырылып, арқаулық, міндетті (ортақ және жинақталған) және ерікті тұрғыдағы көп деңгейлі жүйе құрылып жұмыс істей бастады. 2011 жылдың 1 қазанындағы жағдай бойынша зейнеткерлер саны 1 719,9 мың адамды құрады. Сонымен қатар, зейнетақы жүйесін реттеудің заңнамалық арқауы мен әлеуметтік қамсыздандырудың және әлеуметтік сақтандырудың жүйелері құрылды. Әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыру тұрақты түрде ұлғайып келеді. Зейнетақы төлемдерінің өсімі де қамтамасыз етіліп отыр. 11 жыл ішінде (2000- 2011 жылдар) зейнетақының ең аз көлемі 7 есе (3 500-ден 24 047 теңгеге дейін), орташа көлемі – 8 есе (4 462-ден 35 727 теңгеге дейін), зейнетақының жоғары көлемі 6,4 есе (8 156-дан 52 226 теңгеге дейін) өсті. Бұған қоса, еңбекке ақы төлеу жүйесін жетілдіру бойынша шаралар қабылданып, бюджет саласы қызметкерлерінің еңбекақы көлемі кезең-кезеңімен өсіріліп келеді. Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауларына сәйкес (2005 жылғы, 2008 жылғы) мемлекеттік қызметшілер мен бюджет саласы қызметкерлерінің – мұғалімдердің, дәрігерлердің, мәдениет қызметкерлерінің, әлеуметтік қамтамасыз ету саласы қызметкерлерінің, т.б. еңбекақылары орташа есеппен: 2006 жылдың 1 шілдесінен 32 пайызға; 2007 жылдың 1 қаңтарынан 30 пайызға; 2009 және 2010 жылдары жыл сайын 25 пайызға; 2011 жылдың 1 шілдесінен 30 пайызға өсірілді. Нәтижесінде еңбекке ақы төлеудің деңгейі жоғарылады. Сөйтіп, ел бойынша орташа айлық номиналды еңбекақы тұтастай алғанда 2000 жылғы 14 374 теңгеден 2011 жылдың қаңтар-шілдесінде 84 187 теңгеге дейін артты. Экономика саласының ырғақты дамуы еңбек рыногындағы жағдайды тұрақтандыруға мүмкіндік жасады. Егер 1996 – 1999 жылдары Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейі экономикалық белсенді халықтың 13 және одан да көп пайызын құраса, 2010 жылы жұмыссыздық деңгейі орташа алғанда 5,8 пайыз болды. Тұтастай алғанда, экономика өсіміне сәйкес Қазақстан тұрғындарының әл-ауқаты да жақсарды. Егер 1993 жылы жан басына шаққандағы ІЖӨ шамамен 700 АҚШ долларын құраса, 2010 жылы бұл көрсеткіш 9 000 АҚШ долларынан асып түсіп, 13 есеге жуық өсті. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғанындай, тәуелсіздіктерінің алғашқы 20 жылында әлемнің ешбір елі мұндай нәтижеге қол жеткізе алмапты. Оңтүстік Корея секілді дамыған елде егемен дамудың алғашқы 20 жылында жан басына шаққандағы ІЖӨ 3 есе, Малайзияда – 2 есе, Сингапурда – 4 есе, Венгрияда – 5 есе, Польшада 4 есе артқан. Тәуелсіз Қазақстанның қалыптасу жылдарында ел тұрғындарының өмір сапасы айтарлықтай жақсарды. Осы жылдар ішінде экономика өсімі зейнетақы, еңбекақы, әлеуметтік жәрдемақы көлемдерін арттыруға мүмкіндік берді. Республика тәуелсіздігі жылдарында орташа еңбекақы бірнеше есе өсті. Ең аз еңбекақы 15 есеге артты. Зейнетақы көлемі айтарлықтай көбейді.