1851 жылы Қарқаралыдағы қажы салғызған мешітке орнатылған қасиетті белгі бүгінгі күнге аман жетті.
Бұл тақырыпқа мақала жазу туралы ой өңім түгілі, түсіме де кірмес еді. Бәрі Алланың қалауымен аяқ астынан болды.
Үйге бейтаныс бір азамат телефон шалып: «Алтыбаев Қалибексіз бе? Зайсанға алғашқы мешіт салған нағашым Бекшентаев Тұхфатолла қажы (Тұқпи) туралы жазған екенсіз, кітабыңыздан оқыдық. Сол кісінің қызы менің анам Есенбаева Фатима тоқсанға таяп қалды. «Әкем салған мешітті бір көрсем» деп армандай берген соң алып келдім. Қарағанды облысы, Қарқаралы ауданы, Абай ауылдық округіндегі Абай ауылынан келіп тұрмын. 17 маусым күні сағат 14-те Зайсан қаласындағы орталық мешіттің қатымханасында ораза айттың соңғы күні ғой, аруақтарға құран оқытамыз, соған қатысыңыз», – деп өтінді.
Жалпылай айтқанда, Тұхфатолла қажы Зайсан өңірінде халыққа білім беру жолында көп еңбектенген адам. Ұлдарға, қыздарға арналған медресе ғимараттарын салғызған. Осы кездері қыздарға арналған ғимаратқа МАИ мекемесі қоныстанса, ұлдарға арналған ғимаратты «Өнер» мектебі, мешітін аудандық ішкі істер бөлімі пайдаланып отыр.
Белгіленген уақытта бардым. Жиыны оншақты адам, бастап келген Абай мешітінің имамы, қажы Валиев Абдулхақұлы Абдул Бари деген азамат екен. Байқағаным, барлығы Алла тағала дінімізді күшейту үшін жіберген атақты мазһабтардың бірі – имам Ағзам Әбу Ханифаның жолын берік ұстанғандар. Абдул Бари әңгімелесе келе, арғы аталары Құнанбай қажымен құдандалы болғанын, яғни Құнанбай оған түп нағашы екенін тілге тиек ете отырып, Алланың қалауымен 1851 жылы Қарқаралыға салғызған мешітке қойылған ислам дінінің белгісі айды қолына түсіріп, өзі басқарып отырған Абай мешітіне қойғанын айтты.
Ұлы Абайдың:
«Тобықтыны ел қылып,
Басын жиып құрапты.
Меккеде уақып үй салып,
Пәтер қып, жаққан шырақты», – дегені («Бермеген құлға, қайтесің») бар емес пе. Немесе Шәкәрім Құдайбердіұлының: «Қарқаралыдағы мешіт сол кісінің салғызып, құдайы қылған мешіті. Ондағы қазақтар ноғай молдаларымен талас шығарып – бұл қазақ мешіті, қазақтан молда, имам қоямыз деп даурықты. Қазақ шын жігерлі болса, балаларын оқытып жақсы ғалым қып, сонан соң имам қойсайшы. Қажының қойған молдасы ноғай Хасен», – дегенін алыңыз («Түркі, қырғыз, қазақ хәм хандар шежіресінен»).
Құнанбай қажының мұсылманшылық жолды қатты ұстап, ислам дінін халық арасында таратуда атқарған ұлы еңбектерінен хабарым бар мені дала данышпаны Құнанбай қажының осыдан 157 жыл бұрын салғызған мешітке қойылған ай туралы әңгіме қалай елең еткізбесін. Абай мешітінің имамы Абдул Баридің тілімен айтқанда, 1940 жылдары кеңес дәуіріндегі белсенділер Қарқаралыдағы аға сұлтан Құнанбай салғызған мешіттің мұнарасын құлатқанда, мешіт күмбезінің ұшар басындағы исламның белгісі – жарты ай бейнесін қасиетті дініміздің бір жанашыры бүлдірмей ұзақ жыл сақтаған.
Еліміз егемендік алғаннан кейін, 1991 жылы Құнанбай қажы мешіті қайтадан Аллаға құлшылық ететін ғибадат орны болады. Осы кезде әзірге бізге белгісіз кейіпкердің ұрпақтары жарты айды қайтадан мешітке әкеп береді. 2009 жылы Қарқаралыдағы мешіт үйі күрделі жөндеуден өткізіледі. Заман талабына сай жаңадан ай орнатылады. Мұны естіген Қарқаралыдан 150 шақырым жердегі Абай мешітінің имамы Абдул Бари машина жалдап барып, айды өз мешітіне әкеп орнатады. Имамның айтуы бойынша, ай мен оның орнатылған сабы ағаштан жасалып, жезбен қапталған. Ерекше шеберлікпен жасалынған дүние екен.
Мен Қарқаралы аудандық орталық мешітінің имамы Асқар қажы Қуатұлымен сөйлесіп, Абай мешітінің имамы Валиев Абдулхақұлы Абдул Бари қажымен болған әңгімені баяндадым. Ол кісі де Абдул Бари қажының сөзін бекітті. Яғни 1851 жылы Қарқаралыға аға сұлтан Құнанбай салғызған мешітке қойылған ай табылып, бүлінбей бізге жетті деп санайық. Ислам діні үшін де, тарих үшін де қымбатты қазынаны көзбен көріп, қолмен ұстайтын күн де алыс емес.
Қалибек АЛТЫБАЕВ,
абайтанушы, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі
Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан қаласы