«Скифтің соңғы тұяғы» (Суретші Табиғат Қожанбаевтың туындылары туралы)

Орал қаласында туып-өс­кен Табиғат Төлемісұлы кішкентайынан қолөнерге құ­мар болып­ты. Балқия апай ұлы­ның ваннадағы сабын атау­лыны қоймай, қырнап-жо­­нып, неше түрлі мүсін жа­­сап тастайтынын жыр қы­лып айтады. Бірде Табиғат плас­­тилиннен адамның басын жасап, тоңазытқышқа са­­лып қойған екен. Ашып қал­­ған анасы қорыққаннан шалқасынан түсе жаздаған. Осындай «қызықтарына» қа­ра­май, бала бойынан өрелі өнер­дің ұшығын көрген ана оны әрдайым қолдап, көр­ке­мөнер мектебінде оқы­тып­ты. Кейін Табиғаттың өзі өнердің соңына шындап түсіп, әуелі Алматы көр­кем­­өнер училищесін, одан соң Абай атындағы Алматы мем­­лекеттік университетін бі­тір­ді.

– Мен «жалқау» сурет­ші­мін, – дейді Табиғат әзілдеп. – Табиғаттың өзі жасаған ға­жай­ып нәрселерді сәл ғана өң­дей саламын.

Табиғат Төлемісұлы ағаш­тан, сүйектен, мүйізден, тері­ден, тіпті металдан да талай ту­ындыларды жасады. Бі­рақ оның ең сүйікті кәсібі – кә­дім­гі теріні айналдыру.

Шындығында қазақ қол­өнерінде тері өте жиі қол­да­нылатын материалға жата­ды. Ат әбзелдері, торсық, кү­бі, саба секілді күнделікті тұр­мыс бұйымдары, жарғақ шал­бар, былғары тон – осы­ның бәрі де мал баққан қа­зақ­тың күнде көріп жүрген бұй­ымы ғой. Сақталуы қиын бол­ған­дықтан талай-талай тері жә­ді­гер ұмытылып, халық жады­нан жоқ болып та кетті. Әй­гілі Бұ­қар жыраудың «Сен – бұзау те­рісі шөншіксің, Мен – өгіз те­рісі талыспын!» деп ша­мы­рқанатыны есіңізде ме? Дәл осы талыстың не нәрсе екенін ізденіп жүріп тауып, қалпына келтіріп жасаған да – Табиғат.

– Көне хикаялардың бірі­нен талыс туралы мына­дай аңыз естіп едім, – дейді Та­би­ғат. – Бір кісінің бүкіл ма­л­­ы жұтқа ұшырап, таяғын ұс­тап қалыпты. Бірақ байдың қолы шебер екен, өлген жыл­қы­ла­ры­ның бас терісінен талыс де­ген ыдыс жасап, соны сатып, кейін қайта мал жиып, ша­­руасын түзеген. Ұста-ше­бер­лердің аспап-сайманын са­луға лайық сөмке – талыс қа­зір Табиғаттың үйінде күн­де­лікті қолданылатын бұй­ым­ның біріне арналған.

Табиғат кішкентайынан қа­ла­да өсіп, орыс мектебінде оқы­са да малсақтығынан ажы­рамаған нағыз қазақтың өзі. Оның әр туындысынан неше түрлі хайуанның, жан-жануардың бір элементін көр­мей қоймайсың. Тіпті кей­де оны әйгілі «аң стилін» қал­ып­тастырған сақ-скиф ше­бер­лерінің соңғы тұяғы емес пе екен деген ой да келіп қа­ла­ды. «Көк өгіз», «Доңыз», «Көнек», «Талыс», «Аққу», т.б. көптеген жұмыстар Таби­ғат­тың осы бір «аң стилін» ш­е­бер меңгергенін, әрбір жа­нуардың өзіне тән мінез-құл­қын бір ғана штрихпен бере алатынын дәлелдейді.

Қыс келіп, ел-жұрт соғым союға кіріскенде Табиғат бір жа­сап қалады. Бұл оның қой­ма­сын шикізатқа толтыратын уақыты. Таныс достары, көрші-көлемі суретшінің осы «осалдығын» жақсы біледі. Неше түрлі мүйіз-тұяқ, бас-си­рақ, сүйек-саяқ, терінің пұш­пағы, түйенің мойыны, жыл­қының қылқұйрығы, т.б. зат­тар келіп жатады. Бір көр­ген­де қажетсіз секілді осы нәр­селер Табиғаттың қолынан өткенде адам танығысыз өзгеріп, өнер туындысына айналатынына олардың көзі сан рет жеткен ғой. Тері өңдеудің ма­шақаты көп, иіс-қоңысы та­ғы бар, соның бәріне шыдап қана қоймай, отағасына дем беріп отыратын Мейрамгүл Жайдарқызының орны бір бөлек.

...Мен Табиғатты көптен көр­меп едім. Жақында жо­лық­тық. Астанаға көшкелі көр­мелерден көрінбей, аты-жө­ні естілмей кетіп еді. Үй са­лып­ты. Қызын ұзатып, ке­лін түсіріпті. «ЮНЕСКО клу­бы» балалар көркемсурет мек­тебінде сабақ береді екен. Қатты қуанғаным, Та­би­ғат шығармашылығын да ұмыт­папты. Кішігірім музей­ге ұқсайтын үйін аралатып, соңғы кезде жасаған жұмыс­та­рын көрсетті. Байқағаным – су­ретші соңғы кезде ағаш­ты көбірек пайдала­нып­­ты. Алып кесіртке, құ­май та­зы, мүйізтұмсық, қар­­ға­лар... Бұл жерде де Та­би­ғат Тө­ле­міс­ұлының «жал­қау­лы­ғы» көз­ге ұрып тұр: шым-шы­ты­рық ағаш бұтақтарының ара­сынан өзі­не керек қимыл-қоз­ға­лыс­ты дәл тауып, сәл-пәл «өңдей» салғанда, тың туынды өзіндік мінезімен тіріліп са­ла берген.

– Көптен көрмеге қатыс­қа­ным жоқ. Бірақ соңғы кезде жасаған жұмыстарымның бә­рі бір серияға кіреді. Осы жұ­мыстарым арқылы қор­ша­ған ортаның экологиясына, адам жанының экологиясына кө­рермен назарын аударғым келе­ді. Астанада жеке көр­мем­ді ұйымдастырсам деп ар­ман­даймын, – дейді Табиғат Қожанбаев.

Қазбек ҚҰТТЫМҰРАТҰЛЫ, «Егемен Қазақстан»