Тәкең

Әр ұжымда ерекше бір адамдар болады. Олар сонда тұтқалы қызметатқарып, ұжымның сипатына қарай үлкен бір шаруаны жапырыптастамағанмен, ондағы барша жұрттың назарында жүреді. Ұжым жайындасөз болса, олардың аттары ауызға ілінеді. Олар аталмаса, ұжымныңкелбеті кемшін соққандай көрінеді. Газетімізде 60-90-шы жылдарда еңбекеткен Тәжібай Битаев ағамыз сондай азамат еді. Уақытын нақтылапотырғанымыз – Тәкең университетті бітірген соң, 1962 жылы осында келдіде, зейнеткерлікке шыққан 1993 жылға дейін осы жерде отыз жылдан асатапжылмай еңбек етті.

Әр ұжымда ерекше бір адамдар болады. Олар сонда тұтқалы қызметатқарып, ұжымның сипатына қарай үлкен бір шаруаны жапырыптастамағанмен, ондағы барша жұрттың назарында жүреді. Ұжым жайындасөз болса, олардың аттары ауызға ілінеді. Олар аталмаса, ұжымныңкелбеті кемшін соққандай көрінеді. Газетімізде 60-90-шы жылдарда еңбекеткен Тәжібай Битаев ағамыз сондай азамат еді. Уақытын нақтылапотырғанымыз – Тәкең университетті бітірген соң, 1962 жылы осында келдіде, зейнеткерлікке шыққан 1993 жылға дейін осы жерде отыз жылдан асатапжылмай еңбек етті.

Осы отыз жылдан аса уақытта ол талай басшымен қызметтес болды. Бәріне жұмысы жақты демейік, бі­рақ, ешқайсысы да Тәжібай ағамыз­дан құтылғысы келген жоқ. Бәрі де Тәкеңнің осы ұжымның қадірлісі екенін білді.

Университетті бітіре салып келсе де, бұған дейін ол біраз өмірді көріп, азамат болып қалыптасып келген еді. Өмірді көрді дегенде, Тәжібай жастайынан жетім қалды. Әпкесі Әміркүл мен жездесі Ұбайданың қо­лында еркін өсіп, туысқанның мейі­рімі қандай болатынын да жете сезінген. Оның өмірінің осы сәтіне тоқталып отырғанымыз – оның шы­ғармашылық қабілеті сол жасөспірім шағында-ақ аңғарылып, ауылдың той-томалағында көзге түсіп, «ақын бала» дегенге жақындап барып, «айтқыш бала» атанған.

Мұндай қабілет оны Мақтаарал аудандық «Социалистік еңбек» газе­тіне алып барған. Бәлкім, кадр­лардың тапшылығынан шығар, 9 сыныпты бітірген Тәжібай, кейбір университетті бітіргендердің қолы жете бермейтін аудандық газеттің жауапты хатшысы қызметіне та­ғайын­далды. Онда үш жыл жұмыс істеп, мектепті бітірмесе болмайтынын аңғарған ол қайтадан оныншы сыныптың партасына отырды. Бұл кезде ол КОКП мүшесі болатын. Оқушы-коммунист. Аттестат ал­ған соң, өзін бір жыл күткен ау­дандық газеттің жауапты хат­шы­лы­ғы­на қайта оралған.

Бірақ ол мұнда көп отыра алмады. Сол заманда жасы жеткен аза­маттың әскери борышын өтеуі – парыз. Тәкең оны, қалай екенін кім біл­ген, екі жылға жеткізбей өтеп шықты да, қайта ауданға оралды. Оралғанда, оған ауданның құдіретті мекемесі, аупартком құда түсіп, өзіне нұсқаушы етті. Бұл жұмысқа енді еті үйрене бастағанда, аудан басшысы жаңа қызметкерін өзіне шақырды: «Нұс­қаушылыққа адам табылады-ау, ал газетке жауапты хатшылыққа адам табылмай отыр, не істейміз?» – деді. Емеурінді түсінген партия солдаты: «Барамыз», – деді.

Осы мамандықты қалаған соң, оның оқуын оқу керектігін Тәжібай анық аңғарды. Аңғарды да, Алматы­ға аттанды. Жұмыс өтілі, тәжірибе жетерлік, әскерге барып келген, партбилет қалтада – Қазақ универси­тетіне, оның журналистика бөліміне алшаң басып түскен сияқты. Тәкең­нің осы университеттегі оқуы, өмірі де ерекше. Ол жайында бірге оқы­ған­дар, бүгінде белгілі қаламгерлер, белгілі ғалымдар жыр ғып айтады. Сірә, ол үздік оқи қоймаған. Топтың старостасы беделін пайдаланып, ұстаздармен тіл табысу арқасында қажетті бағаларды өзі ғана алып қоймай, басқаларға да көмектескен. «Битаевтың коммунизмін» біраз жұрт біледі. Сірә, деканат та, ұстаздар да білсе керек. Ол кезде «үшке» стипендия бермейді. Ал стипендиясыз біраз студенттің оқуға мұршасы жоқ. Сонда староста Тәжібай топтағы студенттердің стипендиясын бір ортаға салып, оны топтағының барлығына теңдей бөліп беруге курстастарын көндірген екен. «Тәжібайдың арқасында оқу бітір­ген­біз» деген сөзді талайдың аузынан естігенбіз. Сондай сөзді биыл марқұм болған белгілі журналист, әдебиетші, композитор, көп жылдар аудандық газеттің редакторы болған Абай елінің белгілі азаматы Мейрамбек Жанболат үнемі айтар еді.

Тәжібай ағамыз «Социалистік Қазақстанға» осыдан тура елу жыл бұрын отыз жасында осындай өмір жолынан өтіп келген еді. Осында біржола қалды. Ұжымның қадірлі адамы болып өмір кешті. Оның аты аталғанда, жүрегің елжіреп сала береді.

Әдетте азамат туралы айт­қанда, алдымен оның қызме­тіне тоқтала­тынымыз бар. Тәкеңді қатардағы қызметкер­дің бірі болды десек ләзім. Кіші тілші, тілші, аға тілші дейтін сатыдан өтіп, бөлім меңгерушілігіне көтерілді. Кейде бір саты төмендеген де кезі болған. Редакцияның ең­бек­торысы деген сипаттама лайық. Ерекше белсенділік танытып, жұрт­тан асып та кетпес еді, жұмысыңды босаңсытып жібердің деп кейіс ес­тіген кезі де аз.

Журналистік шығармашылығына келсек, оның жазғандары өзіне ұқ­сас, қарапайым көрінер еді. Кеңес құрылысы бөлімін басқарған кезін­де, депутаттар туралы очерктер циклын жазғаны есте қалыпты. Ал еңбекші хаттар бөлімін басқарғанда, редакцияға келген хаттар негізінде мөлдіретіп жазған шап-шағын ғана мақалалары жұрт назарын аударар еді. Бірде «Өмірде не болмайды» айдарымен «295 қойын қасқыр «жеп» кетіпті» деген 100 жолдық мақаласы біраз дүрліктірген. Қызылорда облы­сындағы «Арал» совхозының шопаны Қойлыбай Елдесбаевтың отарынан санақ кезінде 295 қой кем шығады. Шопан оны қасқыр жеді дейді. Енді соның орнын толтыру үшін ол көрші «Қарақұм» совхозы­ның шопаны Алтынбек Әйтімовке барып, «отарымның жартысын қо-сып алғансың» деп дау шығарып, оны мылтықпен атып, жаралап, 456 қойын айдап алып кетеді. Соның бәрін жүйелей баяндап, Тәкең мынадай сұрақ-қорытынды жасайды: «Егер Елдесбаевтың «қойларымды қасқыр жеп кетті» дегеніне сенетін болсақ, онда ол шопан Алтынбек Әйтімовті мылтықпен атып, неге оның 456 қойын айдап әкетіп жүр? Ал, «Арал» совхозының басшылары бір отардан 295 қойды қасқыр «жеп» бітіргенше не қарап жүрген?». Бұл сұрақтарға кейін тиісті адамдарға қатаң жаза қолдану шараларымен жауап берілген.

Тәкеңнің зейнеткерлікке шығар жылы оның кіріспесімен жарық көрген «Генерал қойған құлпытас» деген мақала да айрықша әсер қал­дырған еді. Газетте талдықорған­дық автор Қ.Төкенұлының «Генерал қой­ған құлпытас» деген мақаласы шы­ғады. Онда сонау ашаршылықта құрбан болғандар зиратында бір генерал әкесіне арнап құлпытас қойғаны айтылып, сол генералға іздеу салады. Тәжібай ағамыз сол генералмен кезігіп, сол құлпытастың қойылу тарихы туралы айтып, мақала жазып беруді өтінеді. Осыдан кейін еліміз бастан кешкен аштық қасіретінің тікелей куәгері, отставка­дағы генерал Сіләмбек Шәкімайт­ұлының жан тебі­рентерлік мақаласы жарық көрді.

Тәжібай ағамыздың еңбегі еленді. Оған «Қазақстанның еңбек сіңірген мәдениет қызметкері» атағы берілді. Жоғарғы Кеңестің грамотасымен, медальдарымен наградталды. Кезең-кезегімен берілетін сыйлық­тар­дан да әсте құр қалмас еді.

Сөйтсе де, Тәкеңді ерекшеленді­ре­тіні – оның шығармашылығынан бұрын азаматтық келбеті. Тәжібай ағамыз жұрттың бәріне жақын еді. Үлкенге де, кішіге де. Онымен кезік­кенде, бәрі де қайырылады. Сәлемі өз алдына, басқалар одан жақсы бір лебіз күтеді. Ал Тәкеңде ол қашан да дайын, ең болмағанда, әдемі әзілі­мен көңілдерін бір желпіп тастайды.

Үлкендер дегенде, сол 60-шы жылдарда редакциямызда ескінің көзіндей бір шоғыр ағаларымыз – газетіміздің ардагерлері Қаби Мың­жанов, Әбдібек Нұрмағамбетов, Сағат Жұмағазиев, Жекен Жұмаха­нов, Хайдар Баймұхамбетов, Мағзұм Көшеков, Әзілхан Нұршайықов, Бекділдә Абдуллиндер еңбек етті. Әрқайсысының орны бар, кейде кірпияз мінезі де бар. Тәжібай ағамыз сол ардақтыларымыз бен кейінгі буын арасындағы алтын көпірдей еді. Сөйтіп, жастар жағы аға буынмен жіті араласып, олардың өмірде көргендерімен қауышып, олжа тауып жататын.

Сірә, Тәкең ешкіммен жауласып емес-ау, өкпелесіп көрмеген шығар. Кейде өзінен кішілердің оғаш ісіне кейіс білдіретіні де болар еді, бірақ көп уақыт өтпей-ақ онымен күлкі­лері жарасып тұрғанын көрер едің. Оның тіл табыспайтын адамы болмайтын. Мінезді ақынымыз Мұқа­ғали Мақатаевпен редакциямызда бірер жыл бір бөлмеде қызмет еткен. Шәй деспеген көрінеді.

Жастар жағы Тәкеңмен қал­жыңы жарасатын құрдастай еді. Мі­не­зінен ғой. Жастардың қуа­нышы, той-томалағы болса, ортасында ағамыз жүретін. Жай жүр­мейді, Нартайдың мақамына салып, әйтпесе, халық әндерінің әуе­ніне өзінің жанынан шығарған сөз­дерін қосып, тойдың шырайын кіргізер еді. «Қасқа төс құнаным-ай, Колхоздың орындайық пла­нын-ай» деген ән қайырмасын Тә­жібай ағамызбен қызметтес бол­ған адамдардың бәрі біледі.

Кейде оның осынау өнерпаз­ды­ғы да, ерекше мінездері де ұжым­ның шеңберінен асып, бас­қа­ларға да белгілі болып жататын. Әлі тәу­елсіздікке қолымыз жетпеген, пар­тияның құрсауы ағытыла қой­маған 1989 жылы газетіміздің 70 жыл­дығы атап өтілді. Негізінен, зиялылар, Алматының көзге ілінер бел­сенді қауымы М.Әуезов театрына жиналған. Сонда газеттің біраз қыз­меткері марапатталды. Ара­сында Тәжібай Битаев ағамыз да бар. «Қазақстанның еңбек сің­ірген мәде­ниет қызметкері» атағы медалі мен куәлігін алып тұрып, өзінің рахмет сөзін Нар­тайдың мақамына салып, бүкіл театр­ды дүрілдетіп әнмен жеткіз­ген. Сөзі – өзінікі. Бұл сценарийде жоқ. Аға­мыз жиналыс барысында сцена­рийді өзгерткен. Ол кезде өзгер­туге болмайтын. Оны хал­ық­­тың қолдағаны құтқарды. Жұрт ду қол шапалақтап, құрмет көрсетті. Әйт­песе, кейін таяқ жеуі де мүмкін еді-ау… Тәкеңнің мұндай тосын әре­кеттері, тосын мінездері көп болушы еді. Кейде жоғарыдан түскен талапқа сай ресми жиналыс өтіп, сонда сірескен ахуал жұрттың ең­сесін басып тұрғанда, Тәжібай аға­мыз басшыларға орын­­­сыздау көрі­не­тін бір қал­жыңды айтып жібе­ретін де, жұртты дүр сіл­кін­діретін. Ахуал өзгеретін, еңсе кө­терілетін. Кейін одан сөз естіп қа­лу мүм­кіндігін де ағамыз жақсы бі­ле­тін.

Халқымызда «Әзілің жарасса, атаңмен ойна» деген мәтел бар, оны Тәкеңе қаратып, «Әзілің жарасса, балаңмен де ойна» деп түр­лендіруге болар еді. Бұл кісінің қалжың-әзіл айтпайтын адамы бол­мас еді. Ешкім оны артық көр­мейтін. Өйткені, оның астарында ізгі көңілдің иірімдері жатушы еді. Оның әзілдерін бала да, бастық та көтеретін.

Тәкеңнің әзілдерінің біразы жұрт­­қа таныс. Оны курстасы, бел­гілі қаламгер Бекболат Әдетов, қаламдас інілері Әділ Дүйсенбек, Жанат Елшібек реті келгенде жазып жүр. Ал жазылмағаны қан­шама! Өзі танитындардың ішінде Тәкеңнің әзіл­ге қосып, күлдір­мегені жоқ шығар-ау. Одан бас­тықтар да, балалар да құр қал­маған.

Бірде газетіміздің бас редакторы Балғабек Қыдырбекұлы ұжым­ның әдетте мерекеге орай шы­ғатын «Қызыл қалам» қабырға газетін оқып, күліп тұрып, бір тұсында ресми талап тұрғысынан ескерту айтады. Сонда Тәкең (ол «Қызыл қаламның» редакторы): «Әркім өз газетін қалай шығара­ты­нын өзі білетін шығар, біз сіздің «СҚ»-ны қалай шығаратыныңызға араласпаймыз ғой», – дегенде сонда тұрғандардың бәрі күлген. Бәкең де күлген. Жұрт ағамыздың сондай қалжыңын ұнататын.

Ол қалжың айтқанда, айтқан адамын тұқырту үшін емес, көңі­лін өсіру үшін, бір қолайсыздық­тан арашалау үшін айтатын. Бірде редакцияның бір топ қызметкері жоғарғы мекемеге барып, өзімізге берілген наградаларымызды алып қайттық. Біреу медалін, біреу грамотасын дегендей. Бізге Жоғарғы Кеңестің құрмет грамотасы, ал Тәкеңе жай грамота тигенде, бір­шама қысылдық. Соны аңғар­ған ағамыз: «Кәні, не айырмашы­лығы бар екен, көрейікші», – деді. Грамоталарды салыстырып тұрып: «Онша айырмашылық жоқ екен ғой, құрметтісі – қызыл, жайы көк екен, Жанұзаққа (суретші құрда­сы) қы­зылға боятып аламын ғой», – деп бәрімізді ду күлдірді. Үстімізден бір жүк түскендей болды.

Жұртты сөзімен, әзілімен жадыратып жүретін Тәжібай ағамыз арамызда жүргенде, бүгін оның 80 жылдық мерейтойын өзімен бірге дүрілдетіп өткізер едік-ау дерсің. Өйткені, оны білетін адамдар оған ақ тілегін айтпай тұра алмас еді. Оның жарқын бейнесі оны біле­тін­дердің жүрегінде қалған.

Мамадияр ЖАҚЫП,

«Егемен Қазақстан».