Жоғалмайтын іздер

Жұма, 20 шілде 2012 7:32

Жалпы біз қызық халықпыз. Кейде жоқтан бар жасап, дабырайтып жібереміз, кейде сол барды елемей, ұмыта саламыз. Әйтпесе, белгілі журналист Әбдібек Нұрмағамбетовті ұмытпауымыз-ақ керек еді. Былтыр оның туғанына 100 жыл толды. Журналист қауымы да, туған жері де елеген жоқ. Ал оның туған жеріне жасаған жақсылығы ұмытылмастай еді. Ол жайында сөзімнің аяғында тоқталамын.

Жұма, 20 шілде 2012 7:32

Жалпы біз қызық халықпыз. Кейде жоқтан бар жасап, дабырайтып жібереміз, кейде сол барды елемей, ұмыта саламыз. Әйтпесе, белгілі журналист Әбдібек Нұрмағамбетовті ұмытпауымыз-ақ керек еді. Былтыр оның туғанына 100 жыл толды. Журналист қауымы да, туған жері де елеген жоқ. Ал оның туған жеріне жасаған жақсылығы ұмытылмастай еді. Ол жайында сөзімнің аяғында тоқталамын.

Әбдібек ағамыз журналистік жолды ерте бастады. Сонау қа­сі­ретті ашаршылықтан ел ең­се­сін әзер көтерген 1933 жылы бастауыш мектепте мұғалім болып жүрген бозбала аудандық газетке жауапты хатшылыққа тар­тылды. Содан 30-шы жыл­дар­дың аяғында Қостанай об­лыстық «Большевиктік жол» газетінде бөлім меңгерушісі болып жүрген жерінен әскерге алынды.Біраз уақыт аяғына керзі етік киіп, қолына қару ұстап, алғы шепте қызмет атқарды. Со­нан кейін оның журналистік қабілеті байқалған соң, май­дан­дық газетке жіберілді. Әбекең сол соғыста, басқалардай ал­ғаш­қы күннен бастап, соңғы кү­ніне дейін емес-ау, әскерге со­ғыс басталардан екі жыл бұрын барып, соғыс біткен соң тағы бір жылдай болды.Ол кезде әскерде болған адамға құрмет те үлкен, сенім де зор. Әбекең бірден респуб­ли­каның бас газеті «Социалистік Қазақстан» редакциясына орналасып, онда кейін зейнеткер­лік­ке шыққанша, 30 жылдай қыз­мет істеді. Алғашында жай қыз­меткер болса, кейін ұзақ жылдар бөлімдерді басқарды. Құр­мет­ке бөленді. Ол кезде көп адам­­ның қолы жете бермейтін «Қазақстан Республикасына ең­бек сіңірген мәдениет қызмет­кері» атағына ие болып, рес­пуб­ликалық дәре­же­дегі зейнеткер атанды.Әрине, оның журналистік қызметін, жазғандарын онымен бірге істегендер менен жақ­сырақ біледі. Сол білгендерін жұртқа айтып жатса, жөн-ақ. Ал мен сырт көз адаммын, ол кісімен газетке жазғандары ар­қы­лы танысқан жанмын. Соның өзінде осы бір азамат-журна­лис­ті ұмыттырмайтындай бір-екі жағдайға кезіккенім бар. Соны айтуды өзіме парыз санаймын.Әбекеңнің мақалаларын сонау ХХ ғасырдың 30-шы жылдарында мектепте оқып жүрген кезімде Қостанай облыстық «Большевиктік жол» газетінен, Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқ­тал­ғаннан кейінгі жылдарда «Социалистік Қазақстаннан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») оқып, онымен таныс-бейтаныс бо­лып алған едік. 1950 жылдың бас кезінде Амангелді аудандық «Социалистік шаруа» газеті редакциясында жауапты хатшы­лық қызмет атқарып жүрген кезімде мені облыстық газеттің редакторы Сапаржан Хайдаров аупарткомның бірінші хатшысы Түсіпхан Бодамбаевтан сұрап алды да, Амангелді, Торғай  және Семиозер аудандарына мен­шікті тілшілікке тағайын­дады.Алғашқы іссапарым көрші­лес Торғай ауданымен танысудан бас­талды. Аудандық «Со­циа­листік ауыл» газетінің редакциясында редактор Сапар­ғалиева Тайфамен әңгімелесіп отыр­ғанымда, сол күндері «Со­циалистік Қазақ­станда» жария­ланған Әбекеңнің бір мақаласы көзге оттай басылып, бұдан әл­денеше жыл бұрын оның «Со­циалистік ауылда» жа­рияланған «Қарсақбаев, Доғалов қазақ­ша­ны қойған доғарып» деген өткір сын мақаласы шу тудырғанын еске түсірді. Ана тіліміздің шын мағынасындағы мемлекеттік тіл мәртебесін алып, қоғамдық өмір­дің барлық салаларында міндетті түрде жаппай қолданылуын қам­тамасыз ету үшін табанды күрес жүргізіп жатқан бүгінгі таңда Әбекеңнің сол мақаласы осы ай­қас­тың бас­тамасындай көрінеді де тұрады.Ана тіліміздің күнделікті өмі­рінде дұрыс қолданылуы, замана талабына сай дамуы билік бас­пал­дақтарының тиісті сатыларында тұрған азаматтардың ынта-жігеріне, жанашырлығына байланысты екені дау туғызбаса керек. Жоғарыда айтылған екі кісінің біріншісі аудандық тұты­ну­шылар одағын басқаратын да, екіншісі тағы бір мекеменің тізгі­нін ұстаушы еді. Екеуі де Әбе­кеңе қарсы өре түрегеліп, сынды жоққа шығаруға жан сала кірісіп кетті. Бірақ аудандық партия комитеті газетті қолдады. Кінә­лілерге лайықты әкімшілік жаза тарттырды. Бұл бүгінгі басшы атаулыға сабақ боларлық жәйт.Ұлы ағартушы Ыбырай Ал­тын­саринның қазақ хрестоматия­сындағы ұлағатты әңгімелердің бірі «Қыпшақ Сейітқұл» деп ата­латындығы белгілі. Ол кешегі кеңес заманында мектеп оқулық­тарына енгізіліп, жалпақ жұртқа кең тарап кетті. Бір өкініштісі қыпшақ Сейітқұл дүниеден оз­ған­нан кейін, ұзын аққан Торғай­дың сол жағалауындағы Үрпек деген жерден бастау алатын Қабырға өзенінің бес қыпшақтың бірі – торылар мекендеген тұсын­дағы оң жағалауды жайқалтып тұрған бидай, тары, жүгері да­қылдары бірте-бірте селдіреп, өнімділігі азая берді. Көп ұзамай бұрынғы егіншілер жан-жаққа көшіп кетті де, бір кезде халықты тойындырған құнарлы топы­рақты қурай басты.20-шы жылдардың соңына таман жиі қайталанған жаңбырсыз жаздар мен үлкенді-кішілі соғыс­тар елді қайта-қайта күйзеліске ұшыратты. 30-шы жылдардың басында осындағы Нұрманның Айсасы деген азамат елдің басты-басты адамдарын жинап алып, кешегі Сейітқұл бабасы­ның бастаған ісін қайта жаң­ғыр­тып, толассыз ағып жатқан мол суды тиісінше пайдаланып, егін салуды қолға алуға ша­қы­ра­ды. Ол үшін Қа­быр­ға өзеніне үлкен бөгет салу керек болады. Бұл ұсынысты алыс-жақын ағайындар қолдай­ды да іске кірісіп кетеді. Оның салынуын да ерекше инженер­лік құ­ры­лыс деп айтуға әбден болады. Алдымен үй-үйді жа­ғалап жүріп, қап жинаған. Ол аз болғандықтан алыс-жақын ауыл­дарға, аудан ор­талығына арнайы адамдар жібе­ріп, көптеген қап­шық саттырып алдырған. Оларды топырақпен нығарылай толтырып, су келер жақ бетіне тастаған. Осылай өзеннің тү­бінен бастап, бірімен бірін ты­ғыз қаластыра салып шыққанда, орта тұсы үшкүл екі қанатын кең жайып жатқан Албарбөгет пайда болған. Ке­ле­сі көктемде екпіндей келген мол су албарланып тұрған сол бө­гет­ке соғылған да екі жағалауға жайыла жөнелген.Жерлестері соның алдын­да­ғы күзде Айсаның жөн-жоба көрсе­туі­мен ұзын-ұзын арықтар қазып, олардың бойын қуалай жер жыртып, келер көктемде суармалы егін салуға дайындап қойған болатын. Қар кетіп, күн­нің көзі жер бетіне мол нұрын төккен кезде, атшап атыздар қазу қызу қолға алынды. Жаз күшіне кіре жаңағы жерлерде тары, бидай жер бетін құл­пыр­тып тұрды. Айсаның қуаны­шын­да шек жоқ. Ол егіншілерін аралап, құдай жарылқады, еңбегің жанды деп алғысын жаудырып жүрді.Жаз ортасы ауа аш-арық егіншілер шала піскен бидай, тарыны ата бастан қырқып алып, жүрегін жалғады. Күзді күні жарланып, тербеліп тұрған егінді орып алып, қабын да, қамбасын да дақылға толтырып, бұл маңдағы ағайындар ырыз­дық­қа қарқ болып қалды. Бұдан бірер жыл бұрын нәпақа іздеп, бет ауған жаққа қаңғып кеткендер қайта орала бастады. Күні кеше ашаршылық азабын тарт­қан ауылдың бет-бейнесі өзге­ріп сала берді. Айса бас арықты бұрынғыдан да ұзартып, тың жерлерді жыртып, жаңа атшап, атыздар соқтыруды қолға алды. Мұны көрген жақын маңдағы ауыл тұрғындары Айсаға келіп, қолғабыс тигізгісі келетін ниет­терін білдіріп жатты. Қыпшақ Сейітқұлдың мұрагері бұлар­дың ешқайсысының бетінен қақпай, қанатының астына алды. Жақсы бастама, жақсы нә­тижелері жұрт аузына ілігіп, Торғай өңіріне тарап жатты.Осынша жақсы бастаманың арты Айсаға жамандық болып жабысып, жауапқа тарттырады деп кім ойлаған. 1937 жылы әлде біреулердің нақақ жаласы жабылған Нұрманның Айсасы «халық жауы» атанып, 10 жыл­ға итжеккенге айдалып кете барды. Есіл ер содан қайтып елге оралған жоқ. Туған жерден топырақ бұйырмай, сүйегі сол жақта қалып қойды.Оқымаған инженер есебінде Қабырға өзеніне тамаша бөгет салдырып, мол суды кең далаға жайып жіберіп, мектеп көрме­ген агроном атанып, сол өңірге жайқалтып егін өсірген, аш-арықтарды тойындырып, ба­қуат­ты күн кешуіне қолайлы жағдай жасаған сол Айсаның ерлік еңбегі Әбдібек Нұрмағам­бетовтің баспасөз бетінде жа­рияланған мақалалары арқылы жалпақ жұртқа белгілі болды. Кейінірек Әбекең «Албарбө­гет» деген кітап та жазды. Ауылдас ағайындары Айсаға ескерткіш белгі орнатты. Өзі салдырған тамаша бөгет қазір «Айсаның Албарбөгеті» деп аталады. Ол осылай бүгінгі және келер ұрпақтармен бірге өмір сүруде.Итжеккенге кеткен Айсаны елге қайта оралтқан Әбдібек аға­мызға рахмет дейміз-ау. Бір­ақ «құрғақ қасық ауыз жыртады» деген бар. Айтарлықтай өзі­нің де еңбегі жетерлік Әбе­кеңдей ағамызға да жерлестері құрмет көрсетіп, ауылдарында көшеге атын беріп жатса, кәні!Сапабек ӘСІПҰЛЫ,жазушы, ғалым.Алматы.