Президент Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің Жолдауында «Негізсіз, жүйесіз саяси либеризациялау елдің ішкі саяси ахуалының тұрақсыздығына, тіпті мемлекеттіліктен айырылуға әкеліп соғатынын әлем елдерінің тәжірибесінен көріп отырмыз. Сондықтан біз саяси реформаларды «асығыстыққа салынбай», керісінше, кезең-кезеңімен, табанды түрде және жан-жақты ойластырып жүзеге асыратын боламыз», деді.
Президенттің сөздерінен осыған дейін алды-артын бағамдамай асығыстықпен жүргізіліп, ешқандай нәтиже бермеген кейбір саяси реформаларды қиялап болса да сынап кеткені көрінеді. Асығыстықпен жүргізіліп жатқан саяси мәселенің бірі – кадр саясаты. «Жастарды көтерейік, жастарға сенім артайық» деген ұрандармен кадр резервін де 35 жасқа дейінгілер арасында құрып жатырмыз. Бұл әрине дұрыс, жастарды өсіру керек, жастарға тізгінді беру керек. Алайда, сондай жастардың еңбекте пісіп-жетілу деңгейін де ұмытпаған абзал. Олар тестілеудегі сұрақтарға дұрыс жауап берер-ақ, қажетті ұпайларды жинар-ақ, бірақ бойында мықты, тәуелсіз ел құруға дайын сана, істі игеріп кететін тәжірибе бар ма, сол жағына қалай көңіл бөлеміз?
Рас, өткен ғасырдың елең-алаңындағы аласапыранда ел тізгінін жастар ұстады, халық сөзін айтты. Алайда, сол кезде 25-30-да болған Сәкендер мен Мағжандар Ахаң, Жақаң, Әлекең сияқты алдыңғы ағаларының ықпалымен және халықтың ақыл-ойымен пісіп-жетілгендер еді ғой. Олар елдің қайнаған қалың ортасынан шығып, халықтың мүддесін бойларына терең сіңіргендер еді. Ал ел ішінде еңбек етіп көрмеген қазіргі отыздардағы жастар тек теориялық біліммен елімізді жетілдіре ала ма? Ағылшын тілін білгенімен қазақ тілін ұқпаса, халықтың жай-күйін, мұң-мұқтажын қабылдамаса, ұлттың сыры мен сипатынан хабары болмаса, оған қандай сенім бар?
Біздегі барлық саясаттың ең негізгі ұстанымы тәуелсіз Қазақ елінің іргесін нығайтуға бағытталуы керек. Біздің ең басты міндетіміз осы. Кадрлар осы жолдағы барлық мәселені шешуге тырысуы керек. Осы бағытта пісіп-жетілген жас болса, оған тізгінді сеніп тапсыруға болады. Алайда, бізде қазір пісіп-жетілмеген жастардан аяқ алып жүргісіз болып кеткенін көзіміз көріп жүр. Президенттің «Еліміздің қоғамдық-саяси өмірін жаңғыртпай, табысты экономикалық реформаларды іске асыру мүмкін емес. Бұл – біздің ұстанатын басты қағидатымыз» дегені де осы жерден шығады.
Қазір Президент қазақ ортасына танымал, қазақ жанын түсіне алатын озық жастарды біртіндеп алға шығарып жатқаны соның айғағы деп білуіміз керек. Түйсікті облыс әкімдері де бұл бастаманы қолдап, өздерінде осындай танымал азаматтарды билік баспалдақтарына көтеруде.
Біздің қоғамда кейде «қылшығын аламын деп былшығын шығаратын» жайлар жиі кездеседі. Қазақ рухын жаңғырту, қазақылықты жандандыру, ұлтымыздың өрісін кеңейту деген сияқты ұрандарымызды тегіс Алаш сөзімен байланыстыратын болдық. Ең жеңілінде «Алаш рухын жаңғырту керек» дейміз. Бұл түсінген адамға әрине дұрыс. Алайда, осы сөз ұзақ жылдардан бері ұлтшылдық, қазақты басқадан асыра бағалау деген ұғыммен астастырылып, әбден қорланып, әбден зәбірленген сөз еді ғой. Қазіргі барлық орыстілді басшылар одан азды-көпті хабардар. Өйткені бәрі де орыс мектебінде оқыды немесе орысша оқыған мұғалімдерден дәріс алды. Сондықтан өзі де жауын жаумай су болып жүретін кейбір қорғаншақ басшыларымыз бұл сөзден аза бойы қаза болып, әлі күнге үркіп тұрады. Елдік сананың ұтуы үшін нақты Қазақ атауын ғана жиі айтқан өтімдірек болар ма еді деп ойлаймыз.
Қанаты қатаймаған мемлекетімізге ұлттық идеологиялық жұмыстардың белсенді және өтімді болғаны керек. Біз түгілі жүздеген жылдық тарихы бар, демократиялық құндылықтарды бойына әбден сіңірген Англия, Франция сияқты мемлекеттер де оның тізгінін босатпайды. Ал идеологияның басты бағдары – халқымыздың санасына Қазақ мемлекеттілігінің ұстанымын терең сіңіру. Барлық мәдени шаралардың, толып жататын конференциялар мен симпозиумдардың діңгегі, түпкі мақсаты осы болуы керек. Қазақтың ұлы мемлекетін берік орнату барлық деңгейдегі шенеуніктердің, қызметкерлердің есінен ешқашан шықпағаны жөн. Бұл ұлтшылдық емес, ұлтымызды өсіруге, сапасын арттыруға бағытталған нысана.
Ал оны қазақ тілінен қашып тұрған, қазақы болмыстан үркіп тұрған жас кадрымыз, басшылықтың жұмсақ тағына отырғызған шала піскен жігіттеріміз жасай алар ма? Ойсыз істер, мағынасыз шаралар, көбінесе формальды түрде жасалатын жұмыстар Президент сөзінде атап айтқан «мемлекеттіліктен айрылуға әкеліп соғуы» мүмкін екенін олар сезе алар ма?
Қазір ел ішінде жүрген соң жергілікті жердің тынысына, іс-қимылына куә болып жүрміз. Көбінесе болмашы, пайдасы аз дүниеге үлкен назар аударылып, ал ұлт мүддесі үшін жасалуға тиісті дүниелер көзге ілінбей қалатынына қарның ашады. Идеологияны жүргізуге тиісті басшылар ұлттық мемлекетіміздің ұстанымын өрістетуге өресі жете бермейді, өйткені тәжірибесі жоқ, тым жас.
Дана қазақтың білмейтіні жоқ қой. Аталарымыз ең жаман қарғыс ретінде «өзің білме, білгеннің тілін алма» дегенді қалай дөп айтқан. Кейде қазіргі жас басшылар сондай қарғысқа ұшырағандар ма деп қаласың. Жоғарыдан түсетін тапсырмаларды немесе өзі бастамашы болғысы келетін істе олар ешкіммен ақылдаспайды. Бұрын ондай жұмыстардың талайын істеген, қазір зейнетте жүрген ағалар мен апалардың бірнешеуін шақырып, алда тұрған міндетті қалай орындау керек екенін ақылдасса ғой. Сонда тәжірибесі зор мамандар жергілікті ахуалға байланысты өздерінің ұсыныстары мен пікірлерін білдірер еді. Сөйтіп іс нәтижелі де болар еді. Сабақтастық деген сол емес пе? Президент Қ.Тоқаевтың Жолдауда атап өткен «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» деген тұжырымдамасы да осыны меңзеп тұр емес пе? Сонымен бірге Президент: «Билік пен қоғам арасында тұрақты диалог орнату арқылы ғана қазіргі геосаяси ахуалға бейімделген үйлесімді мемлекет қалыптастыруға болады» деді. Жас басшылар осыны неге ескермейді?
Біздіңше, олар бұрынғы ағалары мен апаларына түк білмейді деп жоғарыдан қарайды. Өздерінің шетелде оқығанын, ағылшын тілін үйренгенін, компьютерді білетінін артықшылық санайды. Сондықтан істен еш тәжірибесі жоқ, жергілікті жердің ерекшелігін білмейтін жас азаматтарды өңірлерге басшылыққа жібергенде олар басқаратын мекеменің жанынан қоғамдық негізде ақылдастар кеңесін құруды міндеттеу керек. Бұл кемінде үш немесе бес адамнан тұрғаны дұрыс. Зейнет жасындағылар оған ешқандай ақы, пұл талап етпейді. Міне, сабақтастықты осылай жалғастыруға болатын сияқты. Әйтпесе жас басшылар «өзім білем» деушіліктен арылатын емес. Өзімшілдік саналарын улап алған. «Жаңаның бәрі ұмытылған ескі» деген даналық тегін айтылмаған. Бүгінгі істер де баяғыда болған, тек сыртқы формасында ғана өзгерістер бар, ал ішкі мазмұны сол қалпы екенінен өзімшілдердің хабары бола бермейтіні өкінішті.
Өңірге тағайындалатын басшылардың көбі сырттан келетінін көріп жүрміз. Оларға жергілікті мамандардан кеңесшілер керек-ақ. Өйткені әрбір өңірдің өзіндік ерекшеліктері болады.
Үкімет төрт жыл бұрын «Серпін» бағдарламасын қабылдады. Оның түпкі мақсаты – халқы тығыз қоныстанған оңтүстік жастарын солтүстікте оқытып, қалдыруды көздеген еді. Өйткені солтүстіктің халқы жылдан-жылға азайып бара жатқаны белгілі. Жастар қалса, мұндағы халықтың саны да, сапасы да артар еді. Сол үшін мемлекет ауқымды қаражат бөліп, оларды тегін оқытып, стипендия да төлеп, жатақхана да беріп отыр. Ендігі міндет – жергілікті биліктің қолында. Облыс әкімдігі жастарды осында қалдырудың барлық амалын жасауы керек. Алайда, биыл оқу бітірген 300-ден артық алғашқы түлектің 8 пайызы ғана Солтүстік Қазақстан өңірінде қалды. Олардың ішінде магистратураға қалдырылғандар да бар. Бұл жергілікті билік тарапынан жүргізілген ақпараттық-түсіндіру жұмыстарының кемшілігінен бе деп ойлаймыз. Өзге өңірлерден келген жастарды бауырға тартып, оларды жергілікті жастармен қызу араластыратын түрлі мәдени шаралар, сауық кештері, спорттық жарыстар жүйелі емес, анда-санда бір болады. Онда да басым бөлігі орыс тілінде жүргізілетін көрінеді. Сондықтан сырттан келген жастар тек өз қазанында өзі қайнап жатады. Оңтүстік жастарының болмыс-бітімі өзгешелеу. Олар үлкендерді сыйлайды. Сондықтан ақсақалдар алқасы, ардагерлер ұйымы, әжелер клубы өкілдерімен де кездесулер өткізіп, әңгімелерін тыңдап, жиі араласып тұруға ықпал етуге болар еді ғой. Аға буынның әңгімелерінен жастар ел тарихын, жер тарихын тереңірек тани түсер еді. Әрине университет басшылығы мұндай іс-шараларды атқаруға тырысады. Бірақ күнделікті қарбаластан қарымдары жете бермейтін сияқты. Жергілікті басшылық осы тарапта қызмет ететін үкіметтік емес ұйымдарды құруға, қолдауға ықпал етуге болар еді. Бірақ бұл шаруаны ескеріп жатқан басшылар жоқ. Осындай олқылықтардың нәтижесінде солтүстікке келген серпіндіктердің сегіз пайызы ғана қалды.
Сондықтан теріскей өңірлерге басшылық қызметке жібергенде олардың идеологияны жүргізе алудағы іскерлігіне көп көңіл аударылуы керек. Шекаралық облыстың ең басты мәселесі – халық санын тұрақтандырып, көшіп кетуді азайту, келушілерді жерсіндіру екенін естен шығармаған жөн. Ал ондайды елдік көзқарасы терең, тілді жетік білетін, мемлекетшілдігі жоғары жастар ғана атқара алады. Президент те өзінің Жолдауында «неғұрлым пайдалы қызметкерлер» керек екенін атап өтті емес пе? «Бәрін кадрлар шешеді» десек, біз ұлттық кадрлармен ғана ұта аламыз.
Солтүстік Қазақстан облысы