Жақында Парламент Сенатында су қауіпсіздігі, осы саладағы мәселелер тақырыбында парламенттік тыңдау өткен-ді. Баяндамалардан белгілі болғандай, еліміз тәуелсіздік алғалы бұл салада ешқандай аудит жүргізілмеген, тіпті су нысандарының тіркеуі де жасалмаған екен. Есеп комитетінің төрағасы Н.Годунова Мемлекет басшысының тапсырмасымен жүргізілген тексерістің нәтижелерін ортаға салды. Құбырлардың істен шығуы, ескіруі салдарынан 2018 жылы 218 млн текше метр су зая кетіп, 16 млрд теңге көлемінде шығын әкелгені белгілі болды.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев БҰҰ-ның Су конвенциясы мүшелерінің сегізінші сессиясында «Су адамзаттың шектеулі қоры және оның жетіспеушілігі әлем аймақтарының тұрақты дамуына кедергі келтіреді» деген болатын. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев та Қазақстан халқына Жолдауында ауыз су мәселесін шешуге алдағы үш жылға 250 млрд теңге бөлінетінін айтқан еді. «Қазақстан-2050» Стратегиясында да су көздеріне ие болу геосаясаттың маңызды факторы ретінде белгіленген.
Ауыз су мәселесіндегі проблеманың жеткілікті екенін су ресурстарын басқару мен оның жұмысын қадағалау бірнеше министрлікке жүктелгенінен-ақ байқауға болады. Мәселен, Ауыл шаруашылығы министрлігі су шаруашылығындағы нысандар мен техникалардың қолданылуын бақыласа, Энергетика министрлігі су сапасына жауапты. Ал ауыз су мен жерасты су қорлары Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне міндеттелсе, ауыз су сапасын бақылау, су нысандарының санитарлық жағдайы Денсаулық сақтау министрлігінің құзыретінде. Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі болса суды қолдану, су қорын қорғау, сумен қамтамасыз етуді бақылайды. Осының барлығы Есеп комитеті жүргізген тексерісте де ескерілген. Негізінен, 1995 жылға дейін Су комитеті өз алдына дербес мекеме болған-ды.
Парламент Сенатының депутаты Қайрат Қожамжаров бұл құрылымның 8 рет қайта құрылып, әртүрлі министрліктердің қоластына өткенін айтады. Сәйкесінше, ұйымның міндеттері, стратегиясы, тіпті мамандары да өзгеріске түсуге мәжбүр болды. Жалпы, егемендік алғалы су мәселелерін шешуге мемлекет қазынасынан тек бағдарламалық құжаттар шеңберінде 790 млрд теңге көлемінде қаржы бөлінген. Ал 2011 жылдан бері қарай сумен қамтамасыз ету шараларына 589 млн теңге жұмсалған. «Ақ бұлақ», «Ауыз су» бағдарламаларына 1,2 трлн теңге қарастырылған. 2003 жылы халқымыздың 53 пайызы ғана ауыз сумен қамтылса, бүгінде бұл көрсеткіш 77 пайызға жеткен.
2003 жылы 9 шілдеде Су кодексі қабылданды. Дегенмен бұл құжатта су шаруашылығы құрылғылары, мемлекеттік мониторинг пен бақылау жүргізу ережелері сияқты қосымша 6 акт ескерілмеген. Оған қоса, су шаруашылығына қатысты жоғарыда аталған 6 құрылымның арасындағы өзара байланыс реттелмеген. Сонымен бірге су шаруашылығы нысандары мен құрылғыларының тіркеуі де жасалмаған. Есеп комитеті жүргізген аудит нәтижесінде, гидротехникалық құрылғылардың көбі ескіргені анықталды. Гидротехникалық құрылғылардың жөндеуі мен реконструкциясында да құрылыс және бюджет заңнамасын бұзу фактілері тіркеліп, 21 млрд теңге тиімсіз қолданылғаны анықталды. Мәселен, Жезқазған қаласындағы Эскулин су жеткізгішінің құрылысы кезінде техникалық кеңес полиэтиленді құбырларды шыныпластикалық құбырлармен ауыстыруды ұйғарады. Бұл жөндеулер 385 млн теңгеге жоспарланады. Құрылыс аяқталған соң гидравликалық тексерулер кезінде 69 жарылыс тіркеліп, оларды қайтадан полиэтиленді құбырлармен ауыстыру қажеттігі туындайды. Бұған жоғарыдағы сомаға қосымша 1,1 млрд теңге жұмсалады. Ал «Астана су арнасы» МКҰ Нұр-Сұлтан қаласы бойынша өздеріне тиесілі 1361 шақырым құбырдың 28 пайызы 30 жылдан бері, 32 пайызы 10 жылдан бері қолданылып келе жатқанын айтады. Ал барлық құбырдың 40 пайызы (539 шақырым) жаңадан орнатылған, қолданыс мерзімі 10 жылға жетпеген. Құрылым ақпаратына сүйенсек, елордадағы құбырдың 41,5 пайызы ескірген. Бүгінге дейін оның 10 пайызы ғана жөндеуден өтіпті. Сондай-ақ аудит барысында смета бағасын тым жоғары көрсету фактілері де анықталған. Аудит аясында тексерілген 10 су шаруашылығы нысанында-ақ смета бағасын асыру 5,5 млрд теңге болып отыр. Жалпы, Су ресурстары комитетінің 2,5 млрд теңге көлемінде қаржы заңнамасын бұзу, 26,3 млрд теңгені тиімсіз пайдаланғаны, 189 техникалық ақау анықталды.
Су ресурстары саласындағы құрылғылардың ескіруі мен жаңартылмауы себебінен судың да үлкен шығыны болатынын ескерген жөн. Коммуналдық желілердің 57 пайызы ескірген болса, жыл сайын олардың 5 пайызы ғана жаңартылады. 2018 жылғы су шығынын есептейтін болсақ, бір ғана Алматы қаласындағы көрсеткіш 33 пайызды көрсетіп отыр. Бұл дегеніміз жылына 74 млн текше метр су немесе 4 млрд теңгенің босқа кеткені. Жалпы, норма бойынша 1 адам айына 11,7 текше метр су қажет ететінін ескерсек, бұл жарты миллионға жуық тұрғыны бар қаланың 1 жылда жұмсайтын мөлшері. Суды ысырап ету көрсеткіштері басқа қалаларда да жоғары. Нұр-Сұлтан, Шымкент қалалары мен Жамбыл, Ақтөбе, Қостанай облыстарында 13-16 пайыз шамасында. Қорыта айтқанда, 2018 жылы 218 млн текше метр судың зая кеткені, сәйкесінше 16 млрд теңге көлемінде шығын келгені мәлім болды. Осы салаға жауапты құрылымдардың суды үнемдеу құрылғыларына тиісті назар аудармайтынын да айта кеткен жөн. Республикамыздағы 1117 ұйымның айналымды сумен қамту технологиясын тек 131 ұйым енгізген, бұл – жалпы көрсеткіштің 11,7 пайызы. Су шығынының халықаралық статистикасына қарайтын болсақ, еліміздің жағдайы қуантарлық емес. Қазақстан 40 пайыздық көрсеткішпен АҚШ (11%), Ресей (21%), Ұлыбританиядан (23%) кейін тұр.
Республикамыздағы су қоймалары мен су тоғандарының көбі жекеменшікке өткені белгілі. 309 су қоймасының 89-ы мемлекет, 191-і коммуналды, 35-і жеке тұлғалардың қарауында. 2006 жылғы дерекке сүйенсек, олардың 45-і апаттық жағдайда болған. Ал соңғы есеп бойынша, 433 су тоғанының алтауының ғана қауіпсіздік декларациясы бар. Олардың қолданыс мерзімі 40 жылдан асқанын да ескерген жөн. Әу баста су шаруашылығы нысандарын жеке тұлғалардың меншігіне беру арқылы олардың жағдайын жақсарту көзделген-ді. Алайда, тоған мен қойма иелерінің оларға инвестиция тартпай, пайданы өздері иемденіп келгені белгілі. Оған 43 адамның өліміне себеп болған Қызылағаштағы оқиға дәлел.
Судың зая кетуі бір мәселе болса, еліміздің су қоры – екінші мәселе. Өйткені жерасты су қорының көлемі тек 30-50 жыл бұрын анықталған. Содан бері жаңартылған ақпарат жоқ. Жерасты су қорының да жағдайы мүшкіл. Өйткені гидрогеологиялық саңылаулар су қорларына үлкен қауіп туғызып отыр. Ал олардың саны аз емес, Есеп комитетінің тексерісі нәтижесінде 1740 екені анықталды. География институтының ғалымдары республиканың су қоры жыл сайын төмендеп келе жатқанын айтады. 1960 жылдары су қоры 120 текше километр болса, қазірде оның көлемі 101-дің шамасында. Су қорының 56 пайызы ғана Қазақстанда орналасып, қалған 44 пайызы трансшекаралық өзендер арқылы келетіні мәлім. Осы орайда Дүниежүзілік банк судың жетіспеушілігінен 2050 жылы ІЖӨ көрсеткіші 6 пайызға төмендейтінін хабарлайды. Ал Дүниежүзілік ресурстар институты бүгінде 2 млрд адамның су тапшылығы бар жерлерде өмір сүріп жатқанын айтады. Жер шарының 70 пайызы су екенін ескерсек, су тапшылығының болуының өзі парадокс. Технология мен жасанды интеллектінің дамуы да ауыз су мәселесінің түйінін таппай отыр. Ал соңғы 50 жылдағы әлемде болған 507 қақтығыстың себебі – су. Оның 21-і әскердің араласуымен аяқталды.
Судың да сұрауы барын тек тұрмыста емес, мемлекеттік деңгейде қарамауымыздың салдарынан мемлекет бюджетінің де, су қорының да тиімсіз пайдаланғаны анықталып отыр. Қысқасы, судың айналасында шу көбейіп тұр. Аз судың өзін үнеммен пайдалану былай тұрсын, суға қатысты қаржының аяғын құрдымға жіберу де халықтың қазынасына үлкен салмақ түсіреді. Есеп комитетінің тексерісі осының айғағы. Ендеше, мемлекет су ресурстарын тиімді пайдаланумен қатар, оған бөлінген қаржыны да қатаң қадағалау қажет.