Қиын сәтте де бірге болғанбыз!

1916-1917 жылдардағы мәлі­мет бо­йынша алты миллион адам 1946-1947 жыл­­дарға келгенде екі миллионға түсіп, төрт миллион халық жоқ болып кетіпті. Олар қайда кетті дер болсақ, 1917-1920 жыл­­дардағы азамат соғысы, 1920-1930 жыл­дарға дейінгі байларды жаныштау, мал-дүниені тәркілеу, 1930-1932 жылғы қолдан жасалған ашаршылық, 1937-1938 жылдар­да­ғы қуғын-сүргін, «халық жауларын» жазалау науқаны, 1941-1945 жылдардағы фашистік Германияға қарсы қан-қасап соғыс секілді сұрапыл жылдар, сүреңсіз уақыттар, басымыздан өтіпті. Айналасы отыз жылдың ішінде өсудің орнына өшіпті, көбеюдің орнына кері кетіпті. Төрт мил­лион адамнан айырылу – ащы азап, теңдессіз шығын... өзекті өртер өкініш. Сондай сойқанды отыз жылға жылаулы көзбен қарап отырып, міне, бүгін де отыз жыл басымыздан сырғыпты.

Бұл отыз жылда ең бастысы орнық­ты­лық сақталып, Отаны­мыз­дың көркейіп дамуына кең жол ашылды. Айғай-аттансыз, қантөгіссіз, қайғы-қасіретсіз бір жүйеден екінші жүйеге емін-еркін өттік. Дағдылы жолдан жаңа жолға ауысып дағдарып қал­сақ та, тез ес жиып, етек-жеңімізді жинап, өмірге жаңадан туғандай болып, бола­шақ­қа үмітпен қарай алдық. Күдігіміз сейілді. Шетелден қандас бауырларымыз келіп, көш-керуеніміз түзелді. «Елге ел қосыл­са – құт болады» деп, қазақ тілінде сөйлейтін, ұлттық дәстүр-салтымызды ұстанатын зиялы жұрт өкіл­де­рі көбейіп, диқан-малшылар арамызды толықтырды. Жаңадан кәсіп көздері ашылып, мектептегі оқушы саны қауырт көбейіп, студенттердің қатары қалыңдады. Халықтың жан саны 18 миллионға өсіп, өмірімізге өзгеріс кіріп, тыңнан тіршілік басталып, «өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанды». Арқа төсінен айшықты алып қала Нұр-Сұлтан бой көтерді. Міне, арғы отыз жыл мен бергі отыз жылдың жер мен көктей айырмашылы осылай көрнектіленіп көңіліміз өсті, жүзімізден шуақ есті. Осының бәрі өздігінен бола қалған жоқ, халықтың өзегінде мықты ұйытқы, ұйымдастыра білетін, бағыты айқын, бағдары тура мығым ойлы, парасатты басшы болғандықтан да бұралаң жолда бұғып қалмай, қиын күндерде қисайып кетпей алға бастық.

Өз басым жазушы болғандықтан, ма­ған ең жақыны қаламгерлердің өмірі, шығар­ма­шылық ортаның шын­дығы дер едім. Ақын-жазу­шылардың жасампаздық еңбек жолы тәуелсіздікпен біте-қай­на­сып кеткен. Ең бастысы, жазу­шы­ның жан жүрегінен туған төл туындыларының жолы ашылып, оқырманмен жүздесті. Көркем дүниелерден цензура алынып таста­лып, шығармашылық жолын­да­ғы авторлардың еркіндігі қор­ғал­ды, қаламға ерік берілді. Сонымен ғана шектелмей, қаламгерлерді үздіксіз түрде ынталандырып, биік марапаттар мен жоғары дәре­же­лі сыйлықтарға кенелдірді. Әр жыл сайын мемлекеттік қар­жы­мен кітаптарын басып шы­ға­­рып өңірлерге таратты. Елбасы қаламгерлер қауымын есі­нен шығармай кездесулер мен жүз­де­сулерді жолға қойып, жазу­шы­лар­дың жанайқайын, халықтың мұң-зарын тыңдаудан жалыққан емес. Онымен қоса жаңа заман, дабыралы дәуіріміз туралы еңбек адамдарын, бүгінгі күннің геройларын суреттеп образдар жасауға шабыттандыра білді. Ғабит Мүсірепов атындағы жасөспірімдер мен балалар театрындағы 2005 жылғы кездесуінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев екі мәселені қадап тұрып айтты. Бірі, тәуелсіздік есейткен еңбек адамын, уақыт тудырған тың шығармалар және оның әдеби қаһармандарын жарыққа шығару. Екіншіден, ұлттық әдебиеттің мәйегінен айырылмай, әр ұлт қаламгерлері өз бағытын батыл жалғастыра беруді санамызға сіңірді. Әне, сол үндеудің нәтижесі мен шабыттандыруынан болар, мен Ұйғыр ұлтынан шыққан кәсіпкер, ұлт зиялысы, меценат Ділмұрат Қузиев туралы «Ділі зия» романымды жазып шықтым. «Жазып шықтым» деген жай әңгіме, ол үшін 4-5 жылымды сарп қылып көз майымды тауысып көркем образ жасап, көпшіліктің көкірегіне қондырдық. Кейін бұл романымды ақын-аудармашы Дәулетбек Байтұрсынұлы қазақ тіліне аударып, роман қазақ оқырмандарына жетті. Ол арқылы тәуелсіздік жылдарындағы заман келбеті, адамдар тағдыры, экономикалық үрдістердің орындалу барысы баяндалды. Осылайша Көкбазарда жүгері сатып жүгіріп жүрген қара сирақ бір баланың есейе келе білім алып биіктей түскенін, техника тілін меңгеріп, кәсіпкерліктің қыры мен сырын меңгергенін, жақсылығы өз басынан асып, ұлтқа, мемлекетке еңбегі сіңген қайраткерге айналғанын жарқырата көрсеттім. Тағы бір маңызды мәселе, қазақ пен ұйғырдың ежелден қанында бар, таңдаулы дәстүрі, ардақты жолы ата-ана сыйлаудың үздік үлгісін сақтап келген әулеттің өнегесін өрнектедім. Міне, бұл Елбасы қамқорлығы мен біздің үлкен мақсатқа үн қосуымыз екені анық. Осы бағыттан жаңылмай, Елбасы кітаптарындағы елеулі кезеңдерді сюжет ете отырып «Астана» деген публицистикалық драма жазып шықтым. Ол Қ.Қожамияров атындағы Рес­пуб­ли­калық мемлекеттік академиялық ұйғыр музыкалық комедия теат­ры­ның шығармашылық репертуа­рын­а еніп, Алматы және Нұр-Сұлтан қалаларында үлкен сахнада қойылды. Осылайша ел астанасының қалыптасуы Елбасы еңбегімен тығыз бірлестіріліп көрсетілді.

Менің жазған дүниелерім ұйғыр, қазақ, орыс тілдеріне аударылып қана қой­май, соңғы жиырма жылдың бедерін­де туыс­қан түрік және әзербайжан тіл­де­рі­не ауда­ры­лып, «Идиқұт», «Шарбақ» атты шығар­ма­ла­­рым құрлық асып, әдеби өрісім кеңіді. «Мұқамшы» деп аталатын ұлттық мәде­ниеті­міздің жауһары саналатын құнды еңбе­гім түркі дүниесін шарлады. Міне, көріп отырсыздар, осының барлығы тәуел­сіздік сыйлаған бақыт, елдіктің арқасында іске асқан елеулі оқиға деген болар едім.

Өткен ғасырдың 1986 жылы өте ауыр бір кезең болды. Ол тұста ұлт көсемі Дінмұхамед Қонаевқа жала жабылды, жазықсыз жәбірленді. Қазақстан туралы түк те білмейтін ұрдажық Колбин билік басына келіп, Желтоқсан көтерілісі бұрқ ете қалды. Сол тұста бәрімізге де тарихи кезең, сын сағаттар тап болды. Оның қалай болғанын, соңы немен тынғанын айтпай-ақ қояйын. Дәл сол жылдары мен Қазақстан Жазушылар одағы парткомының секретары болып істеп жүрген кезім болатын. Одаққа екпіні тауды құлатып, орманды жапырғандай болып Колбин келді. Жазушылар одағында үлкен жиналыс ашылып, оны жүргізу, партком хатшысы маған жүктелді. Былай тартсаң арба сынады, былай тартсаң өгіз өледі... Коммунист ретінде ақ пен қараны ажыратпай орталықтың сойылын соғу керек пе, әлде жанбауырларым қазақ жастарының жақтаушысы болуым керек пе?!. Жайшылықта кімнің кім екенін білмейді екенсің, ауыр күн туып, «ат ауыздықпен су ішіп, ер етігімен су кешкенде» адамдық ардың таразысына түсетінің анық. Ішім бәрін сезіп тұр, аузы дуалы деген ақсақалдар С.Шаймерденов Ж.Молдағалиев тебірене сөз алды, қаламы қарымды деген қасқа мен жайсаң мінбеге шықты... Қайсы бірін айтайын, кімнің не дегені құлағымда әлі жаңғырып тұр. Мұсылманның ерекшелігі – біреудің мінін бетіне баспау дейді екен. «Сен мүміннің күнәсін жасырсаң, Алла сенің күнәңді жасырады» депті, адамзаттың асыл тәжі Пайғамбарымыз (с.ғ.с). Менің айтпағым мынау: Сол күн басқаны қайдам, мен үшін сұмдық ауыр болды. Бірі Колбиннің шашбауын көтеріп қазақ туыстарды жалалы етіп, өзім болсам ертең ел бетіне қарай алмай тірідей өлу жолы, енді бірі шындықты тіліп тұрып айтып, тілтартпай кету (сотталу). Бірақ маған ар соты бәрінен биік, бәрінен өктем болып көрінді. Не айту керек? Кімнің жыртысын жырту керек? Осындай сана сапырылысы мен кісіліктің текетіресінде менің жүрегім сыздап, жаным күйзеліп есімнен танып құладым. Тірі жүруге бола, тілден қателесуден гөрі өлген артық болар еді. «Аяқтан сүрінсең тұрасың, ауыздан сүрінсең тұр­май­сың» деген бабалар сөзі жадымда. Иә, мен уақыттың сынында бір ауыз тіл қатпай жығылдым. Бәрін кейін білдім, есімді жиып тірі екенімді көргенде құлағыма жеткен шындық былай өрбіпті. ...Мен есімнен танып жығылыппын, біреуді біреу біліп болмайтын саяси соғыс қантөгістен де ауыр болғаны анық. Шығыстың бір ойшылы «Соғыс қан төгілетін саясат, Саясат қан төгілмейтін соғыс» дегенінің шын екенін мен жаныммен сезінген адаммын. Иә, сол сәтте енді ғана жиырма бес жасқа толған талантты жас жазушы Жүсіпбек Қорғасбек бауырым мені жатқан жерімнен тік көтеріп жедел жәрдемге ала жүгіріпті. Далаға шығарып таза ауамен тыныстатып дәрігерге жеткізіпті. Егер мен қазақтар туралы, ұлттың болашағына жан ауыртқан қазақ ұландары туралы жалғыз ауыз жаман сөз айтқан болсам, сол ұлттың текті перзенті Жүсіпбектің маған мейірі түсер ме еді?!.. Ал Жүсіпбек мені әкесіндей көтеріп әлгі жантүршігерлік ортадан алып шығыпты. Ол бауырым бір ұйғыр жазушысының өмірін осылайша сақтап қалды. Сол қиын сәттен құтылғаным үшін, өмірге екінші мәрте жолдама алғаным үшін, бірінші Аллаға, екінші Жүсіпбекке борыштармын!..

Тәуелсіздік жылдарында мен әр кез қо­ғамға саналы түрде назар аударып, өз үнімді ел-жұртқа жеткізіп отырдым. «Жұлдыз» журналында, «Қазақ әдебиеті» газетінде, «Уйғур авази» газетінде ылғи­да пікі­рімді ашық түрде жариялап әр жылғы жол­дауларды қолдап қуаттадым. Қала­мым­ның жеткен жерінше халыққа түсін­ді­рдім. «Рухани жаңғыру» бағ­дар­ла­масы бойынша, «Ұлы даланың жеті қыры» бойынша «Егемен Қазақстанда» көлемді мақа­ламды жариялап ұлттық идеоло­гия­мыз­дың бағыт-бағдарын елге нәсихат еттім. Қаламгерлік салауатыммен ұлттардың ынтымақ бірлігіне бір кісідей есе қосып келдім.

Тек тату-тәтті халықтар ғана алаңсыз өмір сүреді. «Алматы ақша­мы» газетінің тіл­шісі Әнуәрбек Әуел­бекке берген сұх­ба­тымда: «Біз­дің ұйғыр халқында да көршің қазақ болса, ұйқың тыныш болады», деген мақал бар деп, ыстық көңіл, жылы пейілімді осы мәтелге сыйдырған бола­тын­мын. Осынау жылдар ішіндегі еңбе­гімді ескеріп-елегені болар, Қазақстан Республикасының Прези­денті Қасым-Жомарт Тоқаев менің туған күніме орай арна­йы құт­тықтау жолдап, сексеннің сеңгі­рі­не шыққанымды атап өтіп, маған зор ден­саулық, жемісті шығар­ма­шы­лық тіледі.

Ахметжан АШИРИ,

жазушы-драматург, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, «Құрмет» орденінің иегері, халықаралық «Алаш», «Қорқыт ата» сыйлықтарының лауреаты