Ауылдағы кәсіпкерлікті дамыту – ел игілігін еселеу

Соңғы уақытта қанатын кеңге жа­йып келе жатқан жаһандану дәуірі күн санап бізге ауылды сақтау – ұлттық болмыс, ұлттық құндылықтарды, ұлттық рухты сақтаудың бірден-бір жолы еке­нін нақты ұғындыра бастағандай. Ал­тын тамырымыздан айырылсақ, ұлт ретінде сақталуымыз да қиынға соға­ды. Сондықтан ауыл шаруашылығы мен кәсіпкерлігін дамыту бүгінде тек эко­номи­калық емес, негізгі ұлттық мәселеге айна­лып отыр. Ауылды көтеру ісіне әрбір азамат ұлттық ұстаным ретінде қарай­тын кез келді. Сонда ғана біз көздеген мақ­са­ты­­мызға жетіп, алтын бесіктегі тірлікті қайта түлете аламыз.

Рас, күні-бүгінге дейін ауыл шаруа­шы­лығын аяғынан тік тұрғызу үшін талай іргелі істер атқарылды. Ауыл кәсіпкерлігін дамыту бағытында мемлекеттік деңгейде түрлі бағдарламалар қабылданды. Соның нәтижесінде өткен ғасырдағы 90-жыл­дар­дың басында мүлдем тұралап қал­ған ауылдың тамырына ептеп қан жүгіре бастаған еді. Көптеген іргелі шаруа­шы­лық­тың негізі қаланды. Әйтсе де, қазіргі заманның талабы ауыл шаруа­шы­­лығын жаңа бір сатыға көтеруді қажет етеді.

Қазіргі уақытта ауыл кәсіпкерлігіндегі ахуал қандай? Ауыл шаруашылығы ұсынған мәліметтерге жүгінсек, бүгінде «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасы бойынша кәсіпкерлік негіздеріне оқыту, шағын несиелеу, аграрлық өнеркәсіп кешендерін субсидиялау сияқты шаралар жүзеге асырылуда. 2018-2019 жылдары «Бастау Бизнес» жобасы бойынша елімізде 61 мың адам кәсіпкерлік негіздеріне оқытатын курстарда білімін жетілдірді. Солардың 10 мыңнан астамы өздерінің бизнес жобаларын іске қосты. Бұл жобалардың 80 пайыздан астамы етті және сүтті бағыттағы ірі қара малын өсіру, жылқы, қой шаруашылығымен айналысатын құрылымдар болғаны да көңілге қуаныш ұялатады. Себебі еліміз үшін осы төрт түліктен алынатын өнімдердің бәсі қашанда жоғары. Бұл өнімдер экспорттық әлеуетке де ие.

Жастар жылы аясында кәсіпкерлік курстарында 45 мың жас білім алып, солардың 5 мыңнан астамы өз кәсіптерін ашқан. Жалпы, ауылдық жерлер мен шағын қалалардың тұрғындарын шағын несиемен қамтамасыз ету бағытында 2017-2019 жылдары 136,5 млрд теңге бөлінді. Соның нәтижесінде 30 мың шағын несие беріліп, 20 мың стартап жоба құрылып, 30 мыңнан астам адам жұмыспен қамтылды.

Ал аграрлық өндіріс кешендерін субсидиялау бүгінде 16 бағыт бойынша жүзеге асып жатыр. Жалпы, субсидияның 47 түрі бар. Олар негізінен инвестициялық субсидия, несие және лизинг бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидия­лау, мал шаруашылығы өнімдерінің өнімділігін арттыру субсидиясы, түрлі сүт өнімдерін қайта өңдеуден өткізу өндірісі үшін бөлінетін субсидиялар, минералдық тыңайтқышарды, гербицидтер мен тұқымдардың бағасын төмендету бойынша берілетін базалық субсидиялар болып кете береді. Осындай бағытта жүргізілген мемлекеттік қолдау нәтижесінде соңғы үш жылда салада негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер бойынша оң өзгерістер байқалды. Ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі 2018 жылы 37 пайызға өсіп, ішкі жалпы өнімнің көлемі 4,5 трлн теңгені құраған. Ал ауыл шаруашылығының негізгі капиталына инвестиция тарту 44 пайызға артып, 365 млн теңгеге жетті.

Осындай нақты көрсеткіштерден, жалпы ауыл шаруашылығын, ауыл кәсіп­кер­л­ігін қолдау бағытында атқа­ры­лып жатқан жұмыстар аз еместігін байқауға болады. Бірақ бұдан осы жеткілікті, осындай істер арқылы ауыл­да­ғылар­дың тұрмыс деңгейін көтереміз деген жансақ пікір туындамауы керек. Бұл ауыл тұр­ғын­дарының несие кепіл­дігін ұсынуға қабілетті, несие алуға мүмкіндігі бар бөлі­гі­нің ғана тір­лігі. Ал қалған 70 пайызға жуығы әлі күнге өздерінің қорадағы азын-аулақ малы, құсы, бау-бақшасымен күнел­тіп отыр. Ауылдағы әрбір ауланы жеке қосалқы шаруашылық деп қарасақ, осы қосалқы шаруашылықтар ауыл шаруашылығындағы ішкі жалпы өнімнің негізгі бөлігін құрайды. Бүгінде сүттің 73 пайызы, еттің 55 пайызы қосалқы шаруашылықтарға тиесілі. Бұл өнімдерді олар және ешқандай мемлекеттік қолдаусыз өндіріп отыр. Сондықтан бізге ендігі кезекте осы қосал­қы шаруашылықтарды қолдауға ба­ғытталған арнайы мемлекеттік бағ­дар­лама құру қажет. Сонда ғана біз ауыл тұрғындарының басым бөлігінің табыс деңгейін арттыруға қол жеткіземіз. Ауыл­дағылардың табысын арттырудың бір жолы қосалқы шаруашылықтарды және ауыл шаруашылық кооперативтерін дамыту екенін Елбасымыз да, Мемлекет басшысы Қ. Тоқаев та талай мәрте айтқан болатын.

Осы орайда, мұны қалай іске асыр­ған жөн деген заңды сұрақ туады. Бүгінде біз мемлекеттік субсидияны ірі агрофирмаларға бөліп отырмыз. Соның салдарынан бірқатар агрофирма өзде­рі­­­не тиесілі субсидиядан қағылды. Бұл өз кезегінде экономикалық жоспарын мем­лекеттік субсидияларға негіздеп жасайтын шаруашылықтарға делфот және банкроттық қауіп төндірген еді. Дегенмен, осы қалыптасқан жағдай біздегі ірі агрофирмалар мен өндіріс орындарының мемлекеттен бөлінетін субсидияға аса тәуелді болып қалғанын көрсетіп берді. Болашақта біз бұдан біртіндеп арылуымыз керек. Әрине, дәл қазіргі уақытта ешкім ірі агрофирмаларды субсидиядан қағуды көздеп отырған жоқ. Олай етсек, көптеген ауылшаруашылық тауарын өндіруші кәсіпорындардың тамырына балта шабамыз. Бірақ аяғынан тік тұрған ірі кәсіпорындар болашақта өндірістерін субсидиясыз өрістетуге қол жеткізуі тиіс. Ал мемлекет оның орнына жеке қосалқы шаруашылықтарды субсидиямен қамту тетіктерін жолға қойса, шағын шаруашылықтардың өзінде өнімді дайындау, сақтау, бастапқы өңдеуден өткізу, табиғи сапалы өнімнің сапасын жоғалтпай сауда желілеріне жеткізу инфрақұрылымы қалыптасады, дамиды. Соның нәтижесінде қазақтың даласында табиғи жолмен өсіп-өнген құнарлы таза өнім дүкен сөрелеріне дер кезінде жетіп, ел игілігіне пайдаланылар еді.

Қалай дегенмен, импорттық өнім бөтен топырақта, түрлі химикаттармен өндіріледі, оның адам ағзасына пайда­сы шамалы. Шындығына келсек, адамға туған топырақта өскен өнімнің құна­ры­нан артық құдіретті азық болмайды.

Ауылды көтермей, ауылдағылардың табыс деңгейін арттырмай, тұтас елдің әл-аухатын көтеру қиын. Сондықтан қоғамда қалыптасқан малшы, шопан, торакторшы мамандығына деген көзқарасты өзгерткен жөн. Бүгінде ауыл тұрғыны десең, малшы, шопан десең, оған адамның қоры сияқты қарайды. Дұрысында ең қадірлі адам – ауыл еңбеккерлері! Барлық азық түрлері ауыл­да өндірілетіндіктен, біздің ауыл­сыз күніміз жоқ. Сондықтан ауыл еңбек­керлерін құрметтеуге үйрететін мемлекеттік идеология қажет деп есеп­тей­мін. Осы идеология түбінде ұлттық және мемлекттік идеологияның негізгі мәйегі, күретамыры және өркендеу түбіріне айналары сөзсіз.

Амангелді ДӘУРЕНБАЕВ,

Парламент Мәжілісінің депутаты