Аяулым Белгібаева: Ғалымның дәрежесін жетістігі анықтайды

– Баспасөзге берген сұх­батыңызда «Литийлі және литий-ионды аккумуляторларға арналған наноталшықтарды синтездеп, зерттеймін» деген екенсіз. Қарапайым тілде қа­лай түсінуге болады, зерттеу салаңыздың маңызы қандай?

– Технологиялардың, смартфондар сияқты гаджеттердің да­муы жақсы қуат көзін – акку­му­ляторларды, яғни қайта заряд­­та­латын батарейкаларды да дамы­туды қажет етеді. Ал литий негізіндегі аккумуляторлар ең жеңіл әрі тиімді. Бүгінде олар барлық дерлік пор­тативті қон­дырғыларда қол­данылады. Бірақ олар­дың ток көзінсіз жұмыс істеу уақыты қысқалау. 1-2 жыл қол­данған соң жұмыс істеу қуаты тіпті азайып қалады. Жапония – ба­­та­рейкаларды дамыту сала­сын­дағы көшбасшылардың бірі. Алғашқы литий-иондық акку­му­ляторлардың прототипін нарыққа Жапонияның Sony компаниясы шығарған болатын. Біз осы аккумулятордың жұмыс іс­теу ұзақтығын арттырып, массасын тағы да төмендету үшін жаңа ма­териалдарды наноталшықтар тү­рінде жасап, зерттеп жатырмыз.

– Күншығыс елінің білім беру жүйесі қалай екен, қандай ерекшеліктерін байқадыңыз?

– Қазір Токио Техноло­гия­лық институтында «Химиялық ғылым және инженерия» ма­мандығы бойынша магистратураны бітіріп, PhD-дің соңғы курсында оқып жатырмын. Уни­­верситетте сапалы зерттеу жүргізуге қажеттінің бәрі бар. Мұндағы негізгі ерек­шелік – бакалаврдың 4-кур­сынан бастап, студенттер ғылыми зертханаларға бөлініп, же­текші берген тақырыпқа дер­бес зерттеу жұмыстарын бас­тайды. Біздің факультетте бар­лығы дерлік оқуы мен зерт­теулерін магис­тратурада да жалғастырады. Бірақ PhD-ға қиын деп көбі бара бер­мейді. Магистратурада үй тапсыр­масын студенттің жеке зерттеу тақырыбымен байланыс­тырып береді. Ал PhD-да сабақ өте аз, ғылыми жұмысқа көбірек уақыт бөлінеді.

– Сіз оқитын факультетте қыз балалар аз оқитын кө­рінеді. Тіпті бастапқыда зертханада ұлдардың ара­сында өзіңіз жалғыз болған екен­сіз. Қандай қиын тұста­рын байқадыңыз?

– Лабораторияда жалғыз қыз болу айтарлықтай қиындық тудырмады. Жапон студенттері өзінен бір-екі жасқа үлкен болса да сыйлап, PhD студенттерге ерекше құрметпен қарайды. Жалпы оқуда, ғылыми жұмыста қыз-ұл деген жоқ, барлығы бірдей студент. Десе де STEM (ғылым, технологиялар, инженерия, матема­тика) бағытында жүрген қыздардың жұмыс орнында қиыншылық болған. Топтағы жалғыз қызға жігіттер сынмен қарап, орталарына бірден қабылдай қоймайтын көрінеді. Бірақ кәсіби қабілетін дәлелдей білген қыздарға артынан көзқарас өзгереді екен. Осындай қиындықтарға қара­мастан, қыздар ғылым мен технологиялардың дамуына өз үлестерін қосып келеді. Демек, сүйікті іске келгенде жыныс кедергі болмау керек. БҰҰ-ның хабарлауынша, пандемия кезінде әйел авторлардың ғылыми мақала шығару қар­қыны айтарлықтай төмендеп кеткен. Әйелдерге жүктелген бала күтімі мен үй шаруасы ғылымға бөлінетін уақыттың қысқаруына әкеп соққаны анық. Соңғы жылдардағы фе­минизм бағы­тындағы жетіс­тіктерге қара­мастан, бұл – теңсіздіктің бірден-бір көрінісі. Мамандардың болжауынша, ерлер мен әйелдер толықтай тең болатын қоғам 99 жылдан кейін орнауы мүмкін. Өзіміз көріп үлгермесек те, ұрпақтарымыздың теңдікте өмір сүре алатындығы қуантады. Бірақ бұл уақытты қысқарту біздің қолымызда емес пе?!

– Жалпы, этика ұғымы­ның аясы кең, осы ретте ғылым­дағы этика жөнін­де не айтар едіңіз? Мәсе­лен, біз­дегі жоғары лауа­зым­дағы тұл­ғалардың зерт­теу жұ­мы­сынан плагиат анық­­талып жатады.

– Мен үшін ғылымдағы этика дегеніміз – алған нәтижелеріңді сол күйінде қабылдау. Қа­ла­уыңша түрлендірмеу, деректермен манипуляция жасамау, жоқты бар деп, барды жоқ деп көрсетпеу. Бір сөзбен айт­қанда, алдамау, ең алдымен өзіңізді алдамау. Плагиат деген – ғылыми этиканы бұзудың шектен шыққан деңгейі. Яғни, мұнда өзге ғалымның гипотезалары, зерттеу нәтижелері, қорытындылары өзіңіздікі етіп көрсетіледі, шынайы авторға сілтеме жасалмайды. Сілтеме жасап, бірақ сол кісінің сөй­лемін жай ғана түрлендіру, сөздердің орындарын ауыстыру – ол да плагиат. Материалды оқыған соң тобықтай түйінін тұжырымдап жазуыңыз керек. Ешкім жасамаған тәжірибелер жасауыңыз қажет. Біз университетте әр семестр басында «ғы­лыми этиканы сақтаймын» деп қол қоямыз. Себебі этиканың бұзылуы жақсылыққа апармайды, ғылымның дамуын тежейді. Ал Қазақстанда, өкінішке қарай, ондай үйретілмейді. Көпшілігіміз copy-paste жасап жаман үйреніп алғанбыз.

– Жалпы, сұрақ болса да қоюға тура келіп тұр, еліміздегі ғылым саласының бүгінгі бет­алы­сы туралы не айтар едіңіз?

– Елімізде ғылым жақсы дамып жатыр. Ғылымға жан-тәнімен берілген, сапалы ғылым жасап жүрген ғалымдарымыз баршылық. Бірақ көп жағдайда қаржыландыру жеткілікті бола бермейді, университеттердің жабдықталуы да жұтаң. Оның үстіне, әйтеуір өйтіп-бүйтіп пла­гиат жасап, сапасы төмен журналдарға мақалалар жазып, пайдасыз конференцияларға қатысып, ғылымды артқа тартып жүрген адамдар көп.

– Ғылым жолындағы әйел­дерге дискриминация бар ма? Осы саладағы әйелге жұмыс істеу, мансап жолында көтерілу ерлерге қарағанда қиын түседі деген рас па?

– Мен әзірге тек PhD сту­дентімін. Бұл – білім алудың ең жоғарғы сатысы болғанымен, ғылыми мансаптың ең басы болып саналады. Өз басым PhD-да дискриминацияға ұшырап көрмедім. Бірақ «аккумуляторлар әйелдер зерттейтін тақырып емес» дегендер де кездескен. Қиындықтар әлі алда сияқты. Әлеуметтік желідегі әйел ға­лым­дардың парақшаларынан «бас­қалар мені мойындау үшін тағы қандай жетістікке жетуім керек?!» деген сынды жазбаларды көріп қаламын. Демек, ғылымда да әлі әйелдерді менсінбеу бар. Бірақ ғалымның дәрежесін оның жынысы емес, ғылыми жетістіктері, халықаралық сапалы журналда басылып шыққан мақалалар саны, оларды басқа ғалымдардың дәйексөз етуі, гранттар, қаржыландыру мөл­шері, шәкірт дайындау деген сияқты көптеген параметр анықтайды. Бала күтіміне бай­­ланысты әйелдер бұл бә­се­келестікте бірнеше жылын жо­ғалтып алуы мүмкін. Десе де, ғылым мен отбасын қатар алып жүрген көп балалы ана-ғалымдардың қажыр-қайраты көпке үлгі!

– Әңгімеңізге көп рахмет.

Әңгімелескен

Ая ӨМІРТАЙ,

«Egemen Qazaqstan»