Ұшы-қиырына көз жетпейтін ұлан-ғайыр дала. Алыстан керуен көрінеді. Ұзақ жорықтан келе жатқан жауынгерлер. Көш басында Бәйдібек батыр, би, қолбасшы... Алдымен осыншама ауқымды оқиғаны шағын дерлік сахнаға сыйғызған театр мамандарының кәсіби шеберлігіне сүйсінгенбіз.
Жуырда Шымкент қалалық опера және балет театры ел Тәуелсіздігінің 30 жылдығына және 8 наурыз – Халықаралық әйелдер күніне орай өнерсүйер қауымға «Домалақ ана» операсының премьерасын тарту етті. Үшінші мегаполис тұрғындары мен қонақтарына он күн бойы ұсынылған «Домалақ ана» – Тәуелсіз Қазақстан жылдарында жазылған екінші опера. Жаңа қойылым елімізде алғаш рет сахналанып отыр. Иә, тарихи деректерге, аңыз-әпсанаға қанық жұрт 2007 жылы Түркістан қалалық сазды драма театры Шерхан Мұртазаның «Домалақ ана» атты драмасын сахналағанынан хабардар. Сондай-ақ 1999-2005 жылдар аралығында композитор Д.Ботбаев өз шығармашылық жолының шыңында 2 акт, 8 көріністен тұратын «Домалақ ана» операсын жазды, ол алғашқыда «Домалақ-Ене туралы аңыз» деп аталды. Ал шымкенттіктерге ұсынылған туындыны мамандар егемен еліміз үшін тарихи оқиға, жаңа белес санауда. Әлемдік опера жұлдызы Майра Мұхамедқызы театр тізгінін алған алғашқы күндері-ақ журналистерге аталған туынды Шымкенттің мәдени бренді болатынын мәлімдеген еді.
– Аз ғана уақыттың ішінде дүниеге келген «Домалақ ана» операсында қазақ халқына тән қасиетті ана бейнесі терең жеткізілген. Бойжеткен Нұриланың ана атанып, өсиет пен рухани құндылықтарға және аналық мейірге толы ғұмыры, ана махаббатының қуаты өте кең әрі шынайы көрсетіліп, суреттеледі. Туынды тек аналық қайсар жүрек пен қалың елге тараған кеңпейілділікті айшықтап қана қоймай, қазақ халқының тарихында маңызды оқиғалардың қозғаушысы болған Бәйдібек батырдың халқына деген сүйіспеншілігімен бір арнаға тоғыстырып, қазақ елінің тарихи тереңдігін, мәдени көркемдігін қамтиды, – деді М.Мұхамедқызы брифингте.
Ал операның алғашқы көрермендерінің бірі болған Шымкент қаласы әкімінің бірінші орынбасары Шыңғыс Мұқан өз пікірі мен жүрекжарды лебізін әлеуметтік желіде білдірді. «Әсілі, тәуелсіз Қазақстан тарихында осы уақытқа дейін жалғыз опера жазылған. Әбіш Кекілбаевтың либреттосына жазылған Еркеғали Рахмадиевтің «Абылай ханы». 2004 жылы Абай атындағы опера және балет театрында премьерасы болған. Оның өзін Еркеғали ағамыз сонау Кеңес заманында бастаған, 7-8 жыл жазған. Шыны керек, Майра Мұхамедқызы аз уақытта сахнаға жаңа опера алып шығады деп күтпедім. Әкіміміз Мұрат Әйтеновке шығарамын деп уәде берді, шығарды. Оның үстіне, өзі басты рөлде. Өзі директор. Мың шаруа. Өткенде жаңбыр жауып шатырынан су кетіп, жөндетіп жатты. Театрдың ауасын тазалап тұратын жүйе ит жылы істен шығыпты. Бір хабарласқанымда демеуші тауып оны істетіп жүрді. Бұрынғы бір зауыттың шұрқ тесік мәдениет үйін паналап отырған театрды қанша жерден жамаса да жыртығы таусылмас. Бір көргенімде талапқа шыдас бермеген 40 қызметкер Майраны ортаға алып, салғыласып тұр екен. Сыншыл Шымкент те сүрініп кетсе, қағыта қояды. Оған да үйренген боларсыз. Бюджетке қарап тиын санаған театрдағы таршылық, жаңа орта, үйренісіп кете қоймаған тұрмыс-тіршілік қажытып жібергенін сезем. Қажымаңыз. Бәрі өтеді. Артыңызда істелген жұмысыңыз менмұндалап мұра болып қалады. Тарихта асылы өзіңіз сияқты іс қуған адам қалса керек!», депті әлеуметтік желідегі парақшасында Шыңғыс Мұқан опера және балет театрының директоры Майра Мұхамедқызына үлкен үміт артып.
Айтқандай-ақ театр жұмысына тың леп қосқан жаңашыл басшының бастамасын қолдап, үлкен өзгерістер күтушілер көп. Жаңа операны үшінші мегаполистің өнерсүйер қауымы сол өзгерістердің алғашқы қадамына балауда.
«Домалақ ана» операсының композиторы – Қазақстан Республикасы Мәдениет саласының үздігі, Халықаралық байқаулардың лауреаты Тасқын Жармұқамет. Либреттосын жазған Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, режиссер Асхат Маемиров. Идея авторы – Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Майра Мұхамедқызы. Қоюшы-режиссер – ресейлік «Үлкен театр» режиссерлік тобының меңгерушісі, Ресей және әлем опера театрларының опера қоюшысы Михаил Панджавидзе, қоюшы-дирижер – Италиядағы Карло Феличе театрының көркемдік жетекшісі Джузеппе Аквавива, қоюшы-суретші – Бақыт Күзембаев, костюм бойынша суретші – Сабира Даулеталиева, қоюшы-балетмейстер Мәдениет қайраткері, «Құрмет» орденінің иегері, «Шалқыма» би ансамблінің жетекшісі Абдурасул Есекеев, қоюшы-хормейстер – Бағлан Алтаев. Ал басты Домалақ ана (Нұрила) партиясын сопрано – Майра Мұхамедқызы, Мәдениет қайраткері Үралхан Сейлбекова, Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы қоры сыйлығының лауреаты Айгүл Азатова, Бәйдібек биді тенор, Халықаралық байқаулардың лауреаты Мадихан Дуйсеев, Жұмабек Қаңтарбаев орындады. Екі актілі, 160 әртіс рөл сомдаған жаңа қойылымды сахналауға танымал өнер майталмандары қатысты.
Театр сыншысы емеспіз, дегенмен көргеніміз бен көңілге түйгенімізді баяндай кетелік. Сондай-ақ жоғары бағалап та, қайбір тұсымен келіспейтінін айтып жатқан көрермен пікірін де жеткізсек. Қазақ тарихындағы аты аңызға айналған абыз аналарымыздың ішінде қасиетті Домалақ ана туралы оқиға аңыз-әпсанадан гөрі тарихи шындығының молдығымен дараланып тұратын шығарманың бірі екені мәлім. Яғни Домалақ ана жайында тарихи деректер де, аңыз-әңгіме де көп. Шын аты – Нұрила, өзгені де баласындай көрген төңірегіне аналық мейірімін шашқан барынша кішіпейіл, алдағы күннің жайын ойлап, айтқан сөзі ақиқатқа айналған болжампаз, көреген қасиетін құрметтеген ұрпақтары сол заманның өзінде-ақ оның атын атамай «Домалақ ана», «Домалақ ене» атап кеткен. Оның даналығы, әулиелігі, тапқырлығы жайындағы әңгімелер ел арасында кең тараған. Операда көрермен дүниетанымына жақсы таныс діни-мифологиялық ұғымдар да енгізілген.
Бәйдібек пен Нұриланың алғаш кездесуінде қыздың қасына көгілдірлеу құс ұшып келіп, қонады. Бұл Мейір-Пейіл періште еді. Ән кезінде періштелер Бәйдібек батыр мен Нұриланы айналып жүреді. Сондай-ақ Марау ханымның нәрестенің басына бармағын батырып жіберетін көрініс бар. Шырылдап жылаған Тілеуберді, сәбиін бауырына басып егілген ана. Сол сәтте, дауыл тұрып, Рух-Құс келеді. Мистикалық музыка ойналады. Рух-Құспен бірге ақ киімдегі жеті періште қыз да пайда болады. Олар Домалақ ананың қолынан баланы алып, аластайды. Бала жылағанын қояды. Бәйбішенің күндестігі, қысастығы қатар өріліп жататын қойылымда қызғаныш дейтін қызыл иттің жетегінде кетпеген ақылды әйел ошағының отын сөндірмеуді ойлайды. Бәйдібек баба мен Домалақ ана туралы деректер мен аңыздарды, әсіресе, оңтүстік жұрты жақсы біледі десек қателеспеспіз. Сондықтан да болар, сын айтушылар операдағы Бәйдібек баба мен Домалақ ананың жас айырмашылығы шынайы деректермен сәйкес еместігін алға тартады. Яғни екеуінің жас айырмашылығы 20-25 жыл екенін, сондықтан қойылымда көрсетілгендей романтика болмағанын айтады. Нұриланың ақылы мен даналығын мойындағанын Бәйдібек баба үйленген соң, ауылында ұлан-асыр той өтті. Осы бір көріністегі жартылай жалаңаш қыздың биін де ерсі санағандар табылуда. Керісінше, ол биді жалықтырып алмас үшін қосылған шоу-элементке балайтын, балет әртісінің Шығыс биі залдағы көрермендерді бір серпілтіп тастағанын айтушы көрермен де баршылық. Сондай-ақ тау тұлғалы батыр, қолбасшы бабамыздың операдағы бейнесін қомсынушылар да бар. Орта бой мен тенорға көңілі толмай, сұңғақ та сымбатты баритон дауысты Бәйдібекті көргісі келеді. Көрерменнің тағы бірі бәйбішенің Тілеубердіні жерге лақтырғанын оғаш санайды. Екінші көрермен мұны интригаға балайды. Марау ханымның Домалақ ананың сәбиін жерге лақтырып жіберетін көрінісінде «Бала тірі ме, әлде өліп қалды ма, деп дегбірің қашып, тыпыршып отырасың», дейді.
Туынды соңында халық алақанын жайып, ел анасы атанған Домалақ анадан бата алады. Бұл орайда әйел баласы, қанша данышпан болса да, қазақта бата бермегенін айтушылар бар. Опера өте ықшамдалған нұсқада қойылған. ІІ актілі қойылымның ұзақтығы – шамамен 90 минуттай. Жаңа музыкалық форматты, хор орындаушыларының шеберлігін жоғары бағалап жатқандар көп. Ең бастысы опера өнерді сағынған үшінші мегаполис тұрғындарын бүгінгідей көп нәрсе шектеулі сәтте бір серпілтіп тастады. Операның премьерасына қатысқан Мəдениет жəне спорт вице-министрі Нұрғиса Дəуешов туындыны жоғары бағалап, театр ұжымына министрдің алғысын жеткізді.
Айта кетелік, Қаратаудың күнгей бетінде, Балабөген өзенінің аңғарында Домалақ ана кесенесі орналасқан. Қазақ халқының абыз аналарының бірі Нұрила Әли Сланқызының зиратының басына тұрғызылған кесененің де өз тарихы бар. Бірде Домалақ ананың түсіне ері Бәйдібек ата кіріп, туған мекені Қаратауға көш деп аян береді. Осы жол сілтеумен өмірінің соңғы уақыттарын Қаратауда өткізген аяулы ана намаз уақытында қайтыс болады. Қазақстан ұлттық энциклопедиясындағы деректерге жүгінсек, 1456 жылы Домалақ ананың немересі Дулат Бұхарадан Абдулла Шері есімді шеберді алдыртып, ана басына төрт қанатты күмбезделген кесене-там тұрғызады. Домалақ ана кесенесі бірнеше рет бұзылып қайта өңделген. ХХ ғасырдың басында қойылған ескерткіш дөңгелек пішінді, сыртынан алты нишалы, ал күмбез негізгі ғимараттың үстінде болған. 1957 жылы қайта жаңартылғанымен кесене көп сақталмаған. Маңғыстаудан 1996 жылы арнайы әкелінген ақ таспен жаңадан өрілген. Жерден 12 метр биіктікте сегіз жапырақты етіп өріліп, негізгі бөлігіне күмбез орнатылған. Ал 2000 жылы Домалақ ана кесенесі айналасын көркейту-көгалдандыру жұмыстары толық аяқталған. Ғимаратта түрлі көне қолжазбалар сақталған. Кесене көпшілік тәу етер қасиетті орынға айналған.
Түркістан облысы