Сәтбаев университетінің ертеңі

Қ.Сәтбаев – аса көрнекті ғалым-геолог қана емес, өз заманының жа­рық жұл­­дызы, ойшыл ғұламасы, мемлекет және қоғам қайраткері, ол өзі­нің өте ше­бер ұйымдастырушылық қабі­летінің арқа­сын­да Қазақстанда ғылым мен индус­триялық даму­дың көш­басшысы болып, ке­меңгер ғалым атанды.

Қ.Сәтбаев еліміздің геология­сын, мине­ралдық ресурстарын зерт­теуге және бар­лауға, ғылыми ізденіс­терінің нәтижесін өндіріске енгізуге, республикамызда индустрия алыптарын салуға зор үлес қосты.

Қ.Сәтбаевтың ғылыми зерт­теу­лері пайдалы қазбалардың қай жерде шоғырлануы мүм­кін екенін болжауға және геологтардың іздес­тіру жұмыс­тарын жеңілдетіп, бол­жам­дық карталарды құрастыруға мүм­кіндік берді.

Орталық Қазақстанның мине­ралдық-шикі­зат базасы кеңейіп, «Жез­қазған мысы – ел ырысы» деген ұран­ға айнал­ғаны Қ.Сәтбаевтың қа­­жырлы еңбегі­нің нәтижесі деп білеміз. Орталық Қазақ­станда кезінде Қ.Сәтбаев ашқан Жез­қазған, Жаман Айбат, Жыланды тобы (Сарыоба, Қыпшақпай, Қарашошақ, Ита­уыз, Жартас) кен орындары орналасқан өңір­дің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағыт­талған «Орталық Қазақстанның рудалық кен орындарын ауқымды игеру кезіндегі жер беті деформациялық процестерін кешенді мониторингтеу» атты мемлекеттік гранттық жо­ба­ның Сәтбаев университетіне жүк­телуі – университеттегі ғылыми-зерттеу жұмыстары деңгейінің жоғары екендігінің бір дәлелі.

Жалғыз Жезқазған өңірі ғана емес, респуб­ликадағы көптеген кен ошақтары­ның ашылуы мен пайдаға асырылуы Қаныш Сәтбаев есімімен тығыз байланыс­ты. Сонау 1940 жылы: «Шығыста – Алтай алқабы, оңтүстікте – Қаратау, Орталық Қазақстанның кенді жотасы, батыста – Маңғыстау түбегі, міне, осының бәрі кен бай­лықтың сарқылмас көздері», деп зор шабытпен, әрі көрегендікпен айтқан сөзі­нің өзінен қасиетті қазақ даласы кен байлы­ғының исі аңқып тұрғандығын сезі­неміз және оған бүгінде көзіміз жетіп отыр.

Қ.Сәтбаев Қазақстан Ғылым ака­­де­мия­сының ipгетасын қалаушысы, ұйым­дастырушысы, тұңғыш прези­денті бола отырып, еліміз үшін аса маңызды ғылым салаларының қалып­тасуына, өсіп-өр­кендеп, қанат жаюына бар күш-жігерін жұм­сап, айтулы нәти­желерге қол жеткізді.

ҰҒА-ның құрамын, академияның зерттеу институттарын тап осы Қазақ тау-кен-метал­лургия институтының түлек­терімен толықтырып отырды.

Қазақстан Республикасы Үкіме­тінің 1999 жылғы 2 қыркүйектегі қау­лысымен Қазақ ұлттық техникалық уни­верситетіне Қ.Сәтбаевтың eciмі берілді. Қазақ елін әлемге танытқан ұлы ғалым, ұлттық мақтанышымыз Қ.Сәтбаевтың eciміне ие болу – біздің ұжым үшін аса зор мәртебе деп білеміз және ерекше қадір тұ­тамыз. Әрі бұл мәртебе оқу орны­ның студенттеріне, түлектеріне, ұс­таз­дарына үлкен жауапкершілік жүк­тейтінін де терең сезінеміз.

1934 жылы Қазақ тау-кен-метал­лургия институтының ашылуына тілек білдірген қазақтың нартұлға ұлы Сәкен Сейфуллин оқуға түскен жас­тарға институт директоры Әшір Бүркітбаев арқылы мынадай аманат артқан еді: «Инженер мамандар қара бастың қамы үшін емес, ұлттың ары үшін, бip күндік шайлығы емес, елдің байлығы үшін, сол байлықты ел игілігіне асыру жолында пайдалану үшін күресуі керек. Жүректеріңдегі жалындаған жігер мен жасампаз рухты жандандырып, ұлттық рухты асқақтатыңдар!». Осы бата, осы аманат бүгінгі таңда, арада 87 жыл өтсе де, еш маңызын жоймаған күйі Сәтбаев университетінің болашағына бағыт сілтеп тұр деуге болады.

Біздің басты мақсатымыз – осы заман­ғы үздік техника мен технология жетіс­тіктерін еркін меңгеріп, әлемнің озық ел­­дерінің бесаспап мамандарымен үзеңгі қағыс­тыратын, терезесі тең, ізденімпаз, білімпаз, оның үстіне өз ұлтына, туған топырағына жан-тәнімен еңбек ететін, халқының тарихын, әдебиетін, өнерін терең түсініп, ұлттық рухының асқақтауына бар күш-жігерін жұмсайтын қазақтың ин­женер-техникалық зиялы қауымының өкіл­дерін тәрбиелеу бағытында жүйелі іс атқару болмақ.

Бүгінде университет құрылы­мында әлемдік техника мен тех­ноло­гияларды игеруді және жер қой­науындағы бай­­­лығымызды ел игі­лігіне жарату­ды мақ­сат тұтқан 9 оқу-тәрбиелік инс­титу­ты, 15 зерттеу лабораториясы, 4 ғы­лы­ми-оқыту орталығы, сондай-ақ жаңа ғы­лыми-өндірістік құрылымдар мен ен­шілес 6 ғылыми-зерттеу институты, тех­­но­парк жұмыс атқарады. Бұлардың әр­­­қай­сысы жоғары білікті және бәсекеге қа­бі­летті инженерлерді, ғылыми кадр­ларды, ғылыми-техникалық зерт­теуші ғалым­дарды даярлауға, іргелі және қол­дан­балы ғылыми зерттеулер жүргізуге бағыт­талған.

Университет құрамындағы инс­титут­тар білім беру қызметінен басқа гео­логиялық барлауға, кен орындарын игеру­ге және өндірілген пайдалы қазбаларды байытуға, сондай-ақ өндірістік нысандар мен кен орындарын цифрландыруға бағыт­тал­ған жаңашыл зерттеу жұмыстарын да жүр­гізеді.

1962 жылы жарыққа шыққан «Түсті металл рудаларын кешенді пай­далану бойын­ша Қазақстан Ғылым академиясының зерттеулері» атты еңбегінде Қ.Сәтбаев «Қазақ­станның негізгі түсті металдар кен оры­н­да­ры дерлік көпкомпонентті болып табылады және олардың құрамында маңыз­ды металл компоненттері бар. Минералды шикізатты толық және кешенді пайдалану – бүкіл ел үшін ең маңызды мәселе. Оның шешімі – минералды шикізат құрамындағы бар­лық пайдалы компоненттерді толық және кешенді пайдалануға мүмкіндік беретін техногендік қалдықтарды қайта өңдеудің ғылыми негіздерін жасау және тиімді технологиялық әдістерін әзірлеу», деп атап өткен еді.

Қаныш Имантайұлы осынау күр­делі мәселені түбегейлі шешуге жа­қын қалған болатын. Сәтбаевтың аяқ­талмай қалған осы ұлы ісін – яғни тех­ногендік қалдықтарды қайта өңдеп, бос тау жыныстарынан тиімді құрылыс материалдарын жасау ісін жүзеге асыруды Сәтбаев университетінің ұжымы құлшына қолға алуда.

Ірі өндіріс орындарынан бөлінген зиян­ды қалдықтардың шектен тыс көбеюі қор­шаған орта жағдайының нашарлауына, адам денсаулығының бұзылуына апарып соғуда. Осының барлығы қоршаған ортаны қорғау мәселесіне ерекше көңіл бөлуді және оны қалпына келтіру жұмыстарымен ай­­налысуды, сондай-ақ оның ресурс­тарын тиімді пайдалануды талап етеді.

Осындай әдіс-әрекеттердің бірі – көп жылдан бері жинақталған тех­ногендік қал­дықтарды (техногендік мине­ралдық түзі­лімдерді – ТМТ) өңдеу. Қазір ірі өркениетті елдер кең аумақтарды алып жатқан, жеңіл үрленетін заттардан тұратын, аймақ үшін экологиялық қауіп төндіретін осы ТМТ-ларды қайта өңдеуге және одан металдарды бөліп алумен қатар, қалған бос тау жыныстарын екінші шикізат ретінде алып, олардан құрылыс материалдарын жасап шығаруға көңіл бөліп отыр.

Ал енді ертеңгі күні қандай керемет жобалар болады? Олардың ең негізгілерін ғана атап өтейік:

Қазақстан Республикасының мине­рал­ды-шикізат кешені мүдделеріне орай жүр­гізілетін инновациялық зерт­теулер және табиғи ұқсастығы бар жаңа технологиялар мен материалдарды жасау.

Келешегі зор энерготиімді тех­но­логия­ларды цифрландыру жоба­лары, жылу және салмақ алмас­ты­ру үрдістерін жылдамдату, құры­лым­дарды тәжірибелі зерттеулер мен газ тәрізді, сұйық және қатты дене­лер­дің кең көлемде өзара әрекеттесуін супер­ком­пьютерлік модельдеу негі­зінде басқару.

Ақпаратты-аналитикалық кешен: көмір­сутекті шикізат кен орында­рын зерттеу кезінде инновациялық техно­логиялардың тиімді жұмыс істеуі, оның ішінде геология, ұңғымаларды бұр­ғылау, байыту, дайындау және тасымал­дау үрдістері де бар. Өнер­к­әсіп нысандары мен машина жасау өндірісін, тау-кен-металлургия ке­шенін, мұнай-газ өнеркәсібін цифрлан­дыру жобалары.

Металлургия кешені мен мұнай-газ өнеркәсібіндегі минералды және техно­генді шикізатты қосымша құны жоғары бола­тын тауарлы өнім мен рециклингтік техно­логиялар алу мақ­сатында кешенді түрде тереңірек қайта өңдеу жөніндегі инно­вациялық, ресурс үнемдегіш технологиялар.

Жер үсті және жер үстіне жа­қын­ нысандарды ұшқышсыз ұшу ап­­паратының көмегімен мониторинг жүргізу және мәлі­меттерді жи­наудың гетерогендік жүйе­лерін пайдалана отырып классификация­лау мен сәйкестендіру негізінде шешім қабыл­дауды қолдау технологиялары, модель­дері мен интеллектуалдық әдістері. Уран өндірісін кешенді түрде толығымен роботтау.

Тау-кен-металлургиялық және мұнай саласындағы технологиялық машиналарда наноматериалдарды қолдану, оларды сан­дық басқару негізінде пайдалану мен техникалық қызмет көрсетудің тиімді технология­сын зерттеу және әзірлеу.

Қорыта келе айтарымыз, бұ­дан 60 жыл бұрын минералды шикі­зат­ты толық және кешенді пайда­лануға арналған еңбегінде Қаныш Иман­тайұлы Қазақстан жерінің кең байтақ даласына, жерінің қойнауындағы кен байлықтарымызға құрметпен қарау, қорғау, үнемдеу өзіміз үшін, алдағы бо­лашаққа нық сеніммен қадам басу үшін керектігін жазып, бізге мұра етіп қал­дырған. Бұл – байлық көзі, тіршілік нәрі, ұлттық ұғым-түсінігіміздің негізі. Ендеше тір­шілігіміздің көзі болып отырған Жерді және оның қойнауын сақтау – біздің ұлттық міндетіміз.

Еліміздің Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жол­дауында: «Ғы­лыми саланы қар­жыландыру мен бас­қару жүйе­сін жаңарту, ғылымды қар­жылан­дыруды арттыру, ғылыми кадрларды даярлаудың тиімділігін арттыру бойын­ша шаралар қабылдау қа­жет», деп атап көрсетті. Осыған орай, Білім және ғылым ми­нис­трі Асхат Аймағамбетов 2020 жыл­ғы 5 мамырдағы «Ғылымның да­муын­дағы өзекті мәселелер туралы» мақаласында: «Ғылыми ортаны халықаралық деңгейде тану ға­лым­дардың зерттеу әлеуетіне бай­ланысты, беделді басылымдар саны мен олардың дәйексөздері, ғылыми әсер индексі және т.б. көрсеткіштер арқы­лы көрсетеді... Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың ғылымды басқару жүйесін жаңар­ту, ғылыми әлеуеттің сапасын арттыру, қаржыландыру және инновациялар­ды енгізу туралы тапсырмасы біздің эко­номикамыздың тиімділігін едәуір арттыра алатын түбегейлі жаңа шешімдерді талап етеді», деп атап көрсеткен.

Олай болса, қазақ техникалық интелли­генциясының алтын бесігі, терең тамырлы, мәртебе-мерейдің тұғыры болып отырған, Қ.Сәтбаев ізін салып кеткен қазіргі ҚазҰТЗУ жастарға білім мен ғылымның кіл­тін ашудан, үйретуден, ғылымды наси­хаттаудан жалықпаған ұстаздардың ұс­тазы, ғұлама ғалым Қ.Сәтбаевтан үлгі-өнеге алған университеттің бүгінгі аға буын ақылман ағалары мен батагөй апалары жастарды жоғары біліктілікке шыңдау жолында еңбек ете бермек.

Амандық ТУЛЕШОВ,

Қ.И.Сәтбаев атындағы Қазақ Ұлттық техникалық зерттеу университеті ректорының міндетін атқарушы, техника ғылымдарының докторы, профессор, ҰҒА мүше-корреспонденті

АЛМАТЫ