Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиеттi ешкiм мақтаныш үшiн жазбайды, ол мiнезден туады, ұлтының қажетiн өтейдi сөйтiп» деген жақсы сөзі бар. Бұл сөз осы ұлы өнердің маңыздылығын айқындап беретін аксиома болмақ. Қазақ сөз өнерінің бір арнасы балалар әдебиеті екені баяғыдан мәлім. Біз сол арқылы өскелең ұрпақтың ертеңін бағамдап келдік. Аталған сала жылдан-жылға сан жағынан да, сапа жағынан да дамып келе жатқанына көз жұмуға болмайды. Десе де, көкейде жүрген түйткілдер де аз емес. Бүгінгі дөңгелек үстелге осы салада қалам тербеп жүрген жазушылар Молдахмет Қаназ, Толымбек Әбдірайым, Тұрсынбек Әлиұлы, Әлібек Байбол және Әдина Жүсіп қатысып отыр.
Бүгінгі қазақ оқырманы қандай шығармаларды оқу керек деп ойлайсыз? «Менің атым Қожадан» кейін балалар тұшынып оқитын шығармалар неге жазылмай жатыр? Біздің халық ауыз әдебиетіміз бен фольклорлық құндылықтарымызды негіз етіп, балаларға ұнайтын шығармалар жазуға болар еді ғой...
Молдахмет ҚАНАЗ:
– «Бекең – Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым Қожасынан» кейін балалар тұшынып (?) оқитын шығармалар неге жазылмай жатыр?» деген сауал тым ұшқары. Бұл сауалға жауап беру үшін өткен ғасырдың жетпісінші жылдары ұйымдастырыла бастаған республикалық жабық бәйгелерден бастап, кезінде «Жалын» баспасы шығарған, 2000 жылдан бергі де конкурстарда сұрыпталған талай үлкенді-кішілі шығармаларды мұрнынан тізіп шығу қажет. Бұл туралы нақты дерек тәжірибелі редакторлардың соңғы тұяғы, көненің көзі шаршап-шалдығып жүріп, кеше ғана «Қазақ балалар әдебиетінің» он томдық антологиясын шығарып отырған Байбота Серікбайұлының қолында тұр. Олар түгелдей жауһар деуге ауыз бармайды, бәрі татымсыз деуге ұят та жібермейді.
Толымбек ӘБДІРАЙЫМ:
– Тәуелсіздік алғалы қазақ кітап оқуды азайтты. Оған дәлел – жылдан-жылға таралымы кеміп бара жатқан газет-журналдар, сапасыз шығып жатқан кітаптар. Бала көңілінен шығатын, тұшынып оқитын туындылар болмағандықтан жас оқырман әлеуметтік желімен, смартфонмен, тик-ток көрумен айналысып кетті.
Заман талабына сай балалар бұларды да меңгеруі керек. Не нәрсенің де шегі бар, тым әуестеніп кетпеуі тиіс. Психолог мамандардың пікіріне қарағанда, жағымсыз бағдарламаларды тұрақты көру балалардың психикасына үлкен салмақ түсіреді екен... Кітап дүкендерінен балаларға арналған үздік кітаптарды таба алмайсыз. Болған күнде сирек. Ал Мәскеу баспаларынан шығып жатқан кітаптар жұтынып тұр. Безендірілуі мен салынған суреттерден мін таппайсыз. Николай Носовтың, Эдуард Успенскийдің, Виктор Драгунскийдің, Евгений Носовтың т.б. жазушылардың балаларға арналған шығармалары жылда шықса да, сөреде көп тұрмайды. Бұл кітаптардың мұқабасы әдемі, ересек адамның өзі қызығады. Бағасы да қымбат емес.
Жаңа жыл қарсаңында, Шымкент қаласындағы Әлия Молдағұлова атындағы №29 орта мектептің 5-7 сынып оқушыларымен кездесу кешім өтті. Оқушылар көп еңбектеніп, жақсы дайындалыпты. «Тұнжыр» повесім бойынша 12 тараудан тұратын сахналық қойылым көрсетті. Көлемі шағын әңгімелерімді оқыды. Балалар кітап оқуға құштар, көп нәрсені білгісі келеді, қойған сауалдары да сан алуан. Айтайын дегенім, Тәуелсіздіктің 30 жылдығына орай «Бір ел – бір кітап» акциясы аясында үздік 30 кітап тізіміне енген балаларға арналған менің «Алабұға аулаған күн» деген кітабымды кітапханашылар таба алмай, облыстық балалар кітапханасындағы 2 дана жинақтың біреуін әзер сұрап алыпты. Былтыр еліміздің түкпір-түкпірінен «Алабұға аулаған күн» жинағын іздеп, көп кітапханашылар телефон шалды. Демек, мемлекеттік тапсырыспен 2 мың данамен ғана жарық көретін кітап таралымын көбейту керек. Көп жағдайда балаларға арналған кітаптардың безендірілуі сын көтермейді. Кейінгі жылдары «Атамұра», «Аруна», «Алматы-кітап», «Фолиант» баспалары сапалы кітаптар шығара бастады, бірақ нарқы удай. Кітап оқуға ниет және жағдай керек. Балаларға арналған кітаптар қолжетімді болғаны жөн. Қымбат кітапты екінің бірі сатып ала алмайды.
Атақты ғалым, математик, физик Эйнштейннің өзі: «Менің кім болуыма түрткі болған әлемге әйгілі Гаус емес, Достоевский!» дейді. Достоевский дау жоқ, данышпан жазушы. Бірақ оның математика, физикаға ешқандай қатысы жоқ! Сөйте тұра әлемге әйгілі ғалымның, ұлы ғылыми жаңалықтың артында Достоевский тұр деп кім ойлаған?!.
«Әдебиет деген – адамгершілікке сүйіспеншілік!» дейді Ғабит Мүсірепов. Қазақ, орыс, әлем әдебиетінде мойындалған классикалық шығармаларды оқу керек. Мұндай кітаптарда терең ой, жақсы оқиға, шұрайлы тіл және рух көтерер ерекше қуат бар! Жазылғанына алпыс жылдай болса да, «Менің атым Қожа» – классикалық повесть! Оның бағын ашқан – атақты режиссер Абдолла Қарсақбаев түсірген тағдырлы фильм! «Менің атым Қожа» жас талғамайды. Тамаша кинофильмді мектептегі баладан еңкейген қартқа дейін тамашалайды. Бұл туынды алдағы уақытта да өз биігінде қала береді деп есептеймін. «Менің атым Қожа» сынды дүниелер жазылады. Өйткені әдебиет табалдырығын аттаған дарынды жастар қазір баршылық. Әр заман өз тұлғаларын өмірге әкеледі. Қазақ тұрғанда қазақ әдебиеті өлмейді!
Мәлім жағдай болса да айтайын, қазақтың ауыз әдебиетімен, мол мұрасымен ешбір ел теңесе алмайды. Батырлар жырын, лирикалық эпостарды қай халықтан табасыз?! Таба алмайсыз. Қазақтың халық ауыз әдебиетінде оның бәрі сіресіп тұр. Қаншама ашылмаған дүниелеріміз, архивіміз бар. Кезінде Ақселеу Сейдімбек «Алпамыс батыр» жырын қара сөзбен мөлдірете, төгілте баяндап еді. Осы үрдісті жалғастырсақ нұр үстіне нұр. Менің де ой-жоспарым көп... Уақыт төреші... Бәрі жалғыз Жаратушының қолында...
Тұрсынбек ӘЛИҰЛЫ:
– Балалар қазіргі кезеңде дәл осындай шығармаларды оқуы керек деп нақты айта алмаймын. Бұрынғы балалар мен қазіргі балаларды салыстыра алмайсың. Талғам да, түсінік те өзгеріп кеткен тәрізді. Өзіміз бала кезімізде қолға түскен кітаптың барлығын оқи беретінбіз. Ол кезде интернет жоқ. Ақпаратты кітаптан алатынбыз. Кітап көп еді. Қазір не көп, ақпарат көп. Электронды түрде. Интернет барлығын жаулап алды. Кітап, газет-журнал оқу қалды. Осыны жақсы пайдаланған жөн. Әдебиетті интернетке салу керек. Кітап.кз деген сайт бар. Көптеген шығарма сол жерде тұр. Оқылымы жақсы. Бірақ көбі бұрын жазылған шығармалар. Қазір балалар әдебиеті ғана емес, жалпы әдебиет тоқырап тұр ғой. Оның себебі белгілі. Қаламақы жоқ. Кітап шығару қиын. Кітапты тарату жүйесі жоқ. Мемлекеттік тапсырыспен шықсаң да қаламақы ретінде біраз данаңды қолыңа ұстатады, қалғанының қайда кететінін бір құдай біледі. Сондықтан жазушыларда да қызығушылық жоқ деп ойлаймын. Жалпы, ақша төленбейтін жұмысты кім істегісі келеді? Әрине, ешкім де. Қандай жұмыс болса да адам бейнетінің зейнетін көргісі келеді. Жазған кітабыңа ақы төленбесе, ол бағаланбаса кім жазады? Сондықтан бұдан шығудың бір жолы бар деп ойлаймын. Ол балаларға арналған кітапқа конкурс жариялау. Жүлде қорын да қомақты қылып қойса, көптеген адам бұған қатысады. Осылайша, балаларға арналған көптеген кітап жазылар еді. Құр сөзбен, жалаң ұранмен енді әдебиет жасалмайды.
Әлібек БАЙБОЛ:
– «Менің атым Қожа». Авторы – Б.Соқпақбаев. Сөз жоқ, даусыз классика. Өзім де – Бердібектің фанатымын. Бәрі – дұрыс. Ойыңыз – орынды. Бірақ бізде арылуға тиіс бір қасиет бар. Әлі де сол бұрынғы авторларды, шығармаларды аңсаймыз. Бәрін тұтастыра жиып бір туындыға телігіміз кеп тұрады, сонымен салыстырғымыз кеп тұрады. Шыны керек, мұндай көзқарасқа, ғадетке айналған осы тенденцияға өз басым түбегейлі қарсымын. Уақыт бір орында тұрған жоқ қой. Пандемия кезінде де нешелеген жан ажал құшты. Қазір – заң басқа, заман басқа. Бүгіндері жазамын деген кісі үшін тақырып та, тағдыр да, идея да көп және жазылып та жатыр. Халық ауыз әдебиетіне иек артқан драмалық ертегілер де, мультфильмдер де, әңгіме, повестер де, поэмалар да оқырманға жол тартқалы қашан. Драмасы драма күйінде, прозасы проза күйінде, өлеңі өлең күйінде, аудармасы аударма күйінде, эссесі эссе күйінде жылға боп қазақ әдебиеті деген ортақ қазанға құйылуда. Неге біз соны айтпаймыз? Қара суды сапыра бергеннен қаймақ шықпайды ғой? «Жоқ» дегенге аузымыз әбден үйренген. Бар ғой, шүкір.
Бала деген – нәзік әлем. Бала жаны – бұралаң-бұлтарысы мол ну орман. Бала жаны – қамал, қорған: лас әлемнен, беймаза тіршіліктен, мәнсіз сөзден, ретсіз іс-әрекеттен, асығыс айыптаудан, жағымсыз қылықтан, бейберекетсіздіктен, сайқал саясаттан, түрлі интригалардан, өтіріктен, өсектен, сатқындықтан, формалды нәрселерден, жағымпаздықтан, осылай жалғаса береді. Баланы түсіну, ұғыну – тұнған ғылым, балатану ілімі. Оны меңгерген адам ғалам сырын, анау жақтан рух күйінде келетін адам бітімін, тазалық табиғатын ұғынады, физиканың барлық заңдылығын бұзып-жарады, гравитация мен левитация құпиясын ашады, өзі үшін. Баланың күлкі шашқан, нұр төккен жүзіне үңілсең дүние ауыртпалығын ұмытасың, шаршағаның басылады. Себебі онда адам айтып түсіндіре алмайтын «рухани вакцина» бар. Балдырғанға деген құрметім бөлек, онымен бір қатарда сөйлесіп, пікірлесу үшін де деңгей керек. Тазарғың келсе соған бар. Кейбірі: «Ей, бұл – маңқа ғой...», – деп маңғазданғанда, сөз аңдыған балақай, іштей: «Еһ, өмір-ай!» – деп мырс ететін де шығар. Баланың әлемі – күйдің әлемі, көңілдің әлемі, бізге таңсық сезімнің әлемі, біз бастан кешпеген уақиғалардың әлемі, бұл – сырлы, сұлу, көркем әлем, оған дәретсіз кіруге рұқсат жоқ, дәт шыдамайды. «Балалар әдебиеті кенжелеп келеді» немесе «балалар әдебиеті дамымай жатыр» деген сөздерді жиі-жиі естиміз. Ең басты нәрсе – жарнамада. Шетелде жарнама жолға қойылған. Балалар драматургиясы ақсап тұр, кадр аз. Қылаяғы балдырғандарға, оқушыларға арналған жібі түзу ертеңгіліктер де жоқ. Тәрбиешілер мен мұғалімдер жоқтан жонып, әйтеуір өздігінше еңбек етуде. Сол «шикізатты» әзірлейтін – қаламгер емес пе?! Сондай-ақ қазіргі қарақты көз әлем әдебиетін де қалдырмай оқуға тырысады. Бірақ жаппай оқиды деп тағы да айта алмас ем. Қазіргілер – әсіре реалист, прагматик, өмірге деген көзқарасы бөлек. Ендігі жазылатын шығармалар солардың өмірінен сыр шертуге тиіс. Сондықтан әлі де әдеби конкурста бастала қойған жоқ. Кейде бір тәуір туынды оқыған соң жалғасын асыға күтесің, бірақ сиквелдық, циклдық сипат ала алмай қалып жатады. Тұрдақын Жексенбайдың «Бала бүркіт», Шәкен Күмісбайұлының «Атамның аманаты», «Тұңғыштар», Арасанбай Естеновтің «Өлең жаттап өсейік», Кәкен Қамзиннің «Қарлығаштың хикаясы», Тұрлыбек Мәмесейіттің «Мен қазақ екенмін», Бекен Ыбырайымның «Аспандағы саяхат», Ділдәр Мамырбаеваның «Көк түйме», Сәуле Досжанның «Ауылдан шыққан миллионер», «Біртуар», Баян Болатханованың «Мейірбан жанарлар елінде», Қанат Қайымның «Алабай», Лиля Калаус пен Зира Наурызбаеваның «Приключения Бату и его друзей в стране Барсакелмес», Заря Жұманованың «Ормандағы таңғажайып оқиғалар», Есей Жеңісұлының «Өрімтал», Еркінгүл Солтанаеваның «Жалқаулық», Әдина Жүсіптің «Асқабақтың әлегі», «Бидай мен шырмауық», «От пен су», Гүлім Сыдықованың «Қайдасың, Мәди?», Есболат Айдабосынның «Қамшыұстар», Бейбіт Сарыбайдың «Рауғаш ерте гүлдейді», Мира Сембайқызының «Қайсар гүл жайлы ертегі», Қанат Әбілқайырдың «Атасының баласы», Қуаныш Нұрданбекұлының «Әупілдек Әділ», Нұрбек Нұржанның «Кітап патшалығы», Елдос Тоқтарбайдың «Серт», Мейіржан Жылқыбайдың «Ертегілер елінде», т.б. көркем шығармаларды атап өткім келіп отыр.
Әдина Жүсіп:
– Біздің балалар тарихты, салт-дәстүрді біліп өсуі керек. Алаш зиялыларының еңбектерімен танысып, Алаш зиялылары армандағандай білімді, бай, ұлтшыл нағыз қазақ болуды мақсат етуіне әсер ететіндей шығармаларды оқуы керек. Шығармалардың бәрі отансүйгіш, шыншыл адамды дәріптеп, екіжүзді адамның бет пердесін ашып көрсетіп, ақтан қараны ажыратуды бала күнінен үйретіп, жарамсақтанған өмірдің соңы жарға апарып жығатынын біліп, қызмет те, ақша да мәңгілік емес екенін сезініп өсуіне себеп болатындай шығармалар жазылып, балаларымыз соны оқып өссе екен деп ойлаймын. Шығармашылықпен айналысу үшін адамға бос уақыт керек. Жазушылардың көбі редакторлық жұмыстар істейді. Редакциялау өте ауыр, қара жұмыс. Жаныңды жеп, бүкіл күшіңді алып қояды. Біздің жазушыларда жағдай жоқ, сондықтан тұшынып оқитын шығарма жазылмай жатыр. Жазылса да жарнамасы жоқ. Кітап болып шықса да өте аз таралыммен шығады. Мың дана кітап туған-туыс, танысынан артылмайды ғой. Сол үшін халыққа жетпейді. Қазір көше әндері қатты танымал. Тіпті үлкен сахнаға да шығып кетті. Халық хит әндер деп тыңдайды. Сол секілді қазақ жазушыларын да сахнаға шығару қажет. Еңбектерін жарнамалау керек. Оған қоса жазушылардың көбі шығармашылықпен бос уақытында ғана айналысады. Ал олардың бос уақыты жоқтың қасы. Бұл да бір мәселе. Түрлі бәйгелер белгілі бір тақырыптың аясында ғана өтеді. Бәйгелер еркін тақырыпта өтіп, қаржысы да қомақты болып, шығарманы жазуға бір ай, екі ай емес бір жыл беруі керек. Сонда жазушылар керемет шығармалар береді. Бәйгелер «жаңа есімді» оқырманына танытып отырса, нұр үстіне нұр болар еді. Жыл сайын бір бәйге бір жаңа есімді жарқ еткізеді. Бұл да жастардың жазуына үлкен мотивация болады. Тағы бір айтарым, шығармаға дауыс жинау дегенді қою керек. Дауыс жинаймын деп жүріп жұрттың мазасын аласың, өзің де жексұрын боласың.
Кітап жазасың ба, әлде бала-шағаңды асырайсың ба?
– Балалар әдебиеті шын мәнінде қазақ әдебиетінің өзі. Бірақ біз осылай дегенімізбен қазір бұл саламен санаулы адамдар ғана айналысып жүр. Мұның себебі неде деп ойлайсыз?
Толымбек ӘБДІРАЙЫМ:
– Балалар әдебиетіне саналы ғұмырын арнаған, табандап еңбек еткен ақын-жазушылар саусақпен санарлық. Өйткені балалар әдебиеті қиын жанр. Балалар жан дүниесі таза, жазылмаған ақ парақ. Баланы күлдібадам, нашар туындымен алдай алмайсыз. Кітап ұнамаса, оқымайды.
Жазушы Ғабиден Мұстафиннің: «Меніңше, балаларға арналған әдебиет, сол балалармен қатар үлкендер де оқитын дәрежеге жеткенде ғана қызықты, құнды әдебиет болса керек» – деген сөзін дәйім айтып жүремін. Бүгіндері балалар әдебиеті жайлы көп айтылып, көп жазылып жүр. Аллаға шүкір, сең қозғалды! Жұрт кітап іздей бастады. Жақсы кітап – жақсы білімнің іргетасы! Онсыз алға жылжу мүмкін емес! Оның себебі – ертеңгі ұлт қамы! Барлық мәселе ұлт тағдырына барып тіреледі. Бұл жай мәселе емес, мемлекеттік мәселе! Ал мемлекеттк мәселенің басында БАЛА, БАЛА ТӘРБИЕСІ, болашақ мүддесі тұруы керек.
Кезінде қазақ балалар әдебиетінің көрнекті өкілі, белгілі жазушы Шәкен Күмісбайұлы ұйымдастырған, талдықорғандық кәсіпкер, меценат Бауыржан Оспанов демеушілік жасаған, Қазақстан Жазушылар одағымен бірлескен «Дарабоз» атты үздік балалар туындыларына арналған конкурс жыл сайын жарияланып тұрды. Жүлде алған шығармалар «Кәусар бұлақ» деген атпен кітап болып шығатын. Кейіннен осы бәйгені «Алтын қалам» конкурсына апарып тіркеді де, «Дарабоздың» үні өшті. «Алтын қалам» конкурсы да керек. Бірақ балалар шығармашылығына арналған «Дарабоз» сынды бәйгелер ауадай қажет. Балалар мен жасөспірімдерге арналған әдеби бәйгелер бірнешеу болғаны дұрыс. Сол арқылы балалар әдебиетіне жаңа есімдер келеді! «Бұлақ көрсең көзін аш» демекші, жас таланттар танылады, жақсы шығармалар жазылады. Кітап оқитын баладан, күні ертең интеллектуалды жақсы адам, жақсы маман шығады. Әрі қазақ тіліндегі әдеби кітап оқу – қазақ тілін үйренудің үлкен мектебі.
Молдахмет ҚАНАЗ:
– Балалар әдебиетімен санаулы адамдар ғана айналысып жүрген болса, бұл істің пәлендей жұмбағы жоқ: көрінген көк атты балаларға арнап шығарма жаза алмайды, қолынан келмейді. Құдайдың бермегенін құдағайдан сұрап ала алмайсың. Баланың табиғаты, енді ғана жетіліп келе жатқан жеткіншек әсіресе бүгінгі компьютер заманының түлегі шытырман оқиғаға ынтық. Сондағы кейіпкердей епті, қайратты, батыл да батыр болмақ арман. Алайда бұл бүкіл дүниежүзі әдебиеті тек осы тақылеттес шығармаларға зәру, осылай ғана жазу керек деген сөз емес. Әр ұлттың ғасырлар бойы қалыптасқан өз таным-түсінігі, мінез-құлқы, мемлекетті алсақ, оның тап қазіргі мұңы болады. Бұлар да балалар әдебиетінің мойнында.
Әлібек БАЙБОЛ:
– Бұл тақырыпқа жазу өте қиын. Қиынның қиыны. Біреулер жазғандай болады, бірақ оқысаңыз әлгісі ересектерге бағытталған. Аты – балалар әдебиеті болғанымен де, заты – басқа. Ал соңғы бір-екі жыл бедерінде жарық көрген шығармалар аз емес. Айталық Арасанбай Естеновтің «Көне кенттер күмбірі», Пернебай Дүйсенбиннің «Нұрстан мен Аққанаттың бастан кешкендері», «Ғажайып домбыра», Қанат Қайымның «Көпір астындағы үй», Нұрдәулет Ақыштың «Тау ішіндегі тауқымет», Дәнеш Ахметұлының «Бүлдірген қалың шыққан», «Ақдидар», Ділдәр Мамырбаеваның «Робот. Вирус. Сезім», Бейсенбай Сүлейменовтің «Кечуа тайпасының үндістері», «Бес ғасыр атылмаған садақ», «Қуанышты күн», «Тентектер», «Хан шатырындағы кездесу», «Күннен келген адам», «Горилла-адам», «Хан шатырынан – Күн шатырына саяхат», Әбділдабек Салықбайдың «Ілияс мінген Қарагер», Елдос Тоқтарбайдың «Тау құсы» сықылды кітаптарды іздеп жүріп оқуға тиіспіз. Балаларға арналған көркем шығарма қызықты, тартымды, мазмұнды, тілі аса күрделі емес, қайта жеңілдеу, сүгіретке, уақиғаға бай, өзегі бар, заманымен үндес, әріптері үлкендеу, ақыл айтып діңкелетпейтін, тым данышпансымайтын да және ұғынықты болғаны дұрыс.
Әдина Жүсіп:
– Бізде балаларға арнап жазатын жазушылар санаулы-ақ деп айта алмаймын. Бізде олардың басын қосатын ұйым жоқ. Мемлекеттік дәрежеде қолдау болмаса болмайды. Жазушыларға жақсы қаламақы төленсе, небір тамаша шығармалар жазылар еді. Мәселенің бәрі күнкөріске келіп тіреледі. Қазір жазушылардың көбі аудармашы немесе редактор, корректор болып жүр. Жазушылардың жазуға уақыты жоқ. Бұрын бізге жазғы демалысқа, тоқсан арасындағы демалыстарда міндетті түрде оқитын кітаптардың тізімін беретін. Біз соны тапсырма секілді орындайтынбыз. Қазір де осы дәстүрді енгізіп, міндетті түрде тексеріп отырса, балалардың кітап оқуға деген құштарлығы оянады. Ойлау қабілеті дамиды. Тілдік қоры байиды, ойын жеткізіп айтуды үйренеді.
Тұрсынбек ӘЛИҰЛЫ:
– Себебін жаңа айттым ғой. Қолдау жоқ. Кітап жазасың ба, әлде бала-шағаңды асырайсың ба? Таңдау көбінесе екіншісіне түседі. Бұрынғы жазушылар кітабы шықса қомақты қаражатын алып, шығармашылықпен алаңсыз айналыса алған. Қазір ондай жоқ. Қомақты, жақсы дүниелердің жазылмай жатқандығының бір себебі осы деп ойлаймын.
Кітапқа жарнама жетіспейді
– Қалай десек те, қазіргі балалар «Хәрри Поттерді» көп оқиды. Біз қашанғы өзге елдің кітабын оқи береміз. Сұрайын дегенім, қазақтың «Хәрри Поттері» қашан жазылады?
Тұрсынбек ӘЛИҰЛЫ:
– «Хәрри Поттерді» көп оқитын себебі ол танымал кітап. Жарнамасы да жақсы. Жанры да бөлек. Жалпы, біздің әдебиетте фантастикалық шығармалар аз. Шытырман дүниелер де жоқтың қасы. Сосын бізде кітапты жарнамалау жағы жоқ. Қазақша қандай кітап шыққанын ешкім білмейді. Жақсы кітапты ешкімге зорлап жаздыра алмайсың. Сондықтан қазақтың «Хәрри Поттері» осындай уақытта жазылады деп айта алмаймын.
Молдахмет Қаназ:
– Алып көршіміз Қытай «Хәрри Поттер» шығармасының желісімен түсірілген фильмді өздерінде көрсетуге тыйым салды дегенді естігенім бар. Сонда қауіп-қатерден аулақ тұрған қырғын жұрттың да әлденеден секем алып отырғаны да. Ол жақтағы Роулингтің аудиториясы бөлек, оқырмандары болса ұшан-теңіз әрі ауқатты. Ал «Поттерді» жазатын біздің жазарман әркімге алақан жайып, көне тулақтың үстінде отыр. Баю жағын былай қойып, көркемдік мәнге келер болсақ, кім біліпті, «біздің Поттер» кәдімгі еліктеу болып шыға келмесе. Ондай абыройсыздыққа ұрынғаннан гөрі оқырманның тікелей Роулингтің өзін оқи бергені абзал-ау. Балалар мүддесіне дейін нарық заманына сүңгіп кеткен. Әлі ерте екендігінде талас жоқ. Кітап қымбат, таралымы аз. Ұлттық нақышты айтасыз, кітаптар тіпті дұрыс та безендіріліп жүрген жоқ. Компьютермен салынған суреттерде жан жоқ, сүйкімсіз, жан жылытпайды, үрейлі суреттер де кездеседі. Қазір не көп, оң келгенін – оң, сол келгенін – сол шығара беретін ақша қуған, маман редакторы, корректоры, суретшісі жоқ, ұшарын – жел, қонарын сай білген баспа жетіп артылады. Осындай баспалар балаларға сапалы кітап шығарып бере ала ма?
Толымбек Әбдірайым:
– Балалар әлемі шытырман оқиғалы, қызық кітапқа әуес. Бәріміз де бала күнімізде қазақ ертегілері мен батырлар жырын оқып өстік қой. «Хәрри Поттер» фэнтези романы әп деп басталғаннан адамды баурайды. Сюжеті ерекше, ары қарай не болар екен деп елеңдеп отырасыз.
Лондонда тұратын көзілдірікті Хәрри Поттер есімді қарапайым бала 11 жасында сиқыршылардың жетім қалған баласы екенін, өзі де сиқырлы күшке ие екенін біледі. Сөйтіп, Хогвард сиқыршылар мектебінде Хәрри таңқаларлық оқиғаларға тап болады. Ұшып жүріп ойнайтын спорт түрі – квиддичті үйренеді, шахмат тастарымен қызықты ойынға қатысады, өзін жойғысы келетін қара сиқыршымен кездеседі... Өткен жылы алматылық кәсіпкер, жоба авторы Раиса Қадырдың жетекшілігімен «Хәрри Поттер» кітабы қазақ тіліне аударыла бастады. Бірінші кітабымен таныстым. Аударманың тілі жатық, қазақ тіліндегі шығармадай оқылады. Бірақ шариғат шарты бойынша сиқыршылық мұсылманға, қазақ менталитетіне қайшы, Аллаға серік қосу болып саналады. Бұл жағдайды ескеру керек...Қазақ балалар әдебиетінде дәл «Хәрри Поттердей» кітап жазылмаса да, сондай деңгейде жақсы туындылар туарына кәміл сенемін.
Әлібек БАЙБОЛ:
– Иә, бұл сауалыңызбен келісемін. «Хәрри Поттер» көп оқылады және сондай шығарма тууының алғышарттары да бар, Қазақстанда. Үлкен-үлкен талпыныстар жасалуда. Солардың бірі – Рүстем Сауытбайдың «Шоко әлем» мен Зәуре Төреханның «Айша и невидимые соседи», «Амина Туран в стране номадов» романдары. Алла амандығын берсе, «Хәрри Поттер» секілді сериялық роман жарыққа шығады, себебі бәрі тарихтың бір бөлшегі болғысы келеді. Еске тұтатын бір нәрсе бар, әдеби агенттер Джоан Роулингтің аталған туындысын киноға айналдырды, сөйтіп, автордың танымалдылығы одан сайын артты, кітаптың сатылымы да, оқылымы да сұмдық көбейді. Бізге сол жағына да ерекше мән беру керек. Ақпараттық технологияларды орны-орнымен қолдансақ, еш ұтылмаймыз.
Әдина Жүсіп:
– «Хәрри Поттерден» бұрын жаңа ғана айтқанымдай, балаларды нағыз ұлтшыл қазақ етіп баулитындай шынайы шығармалар жазылуы керек. Біздің ұлт мақтаныштарымыз көп. Солардың өмірін зерттеп, қандай бала болды, ашық жазсақ. Бала күнінен өнерге құштар болды, тек түзу сызық бойымен жүрді демей, оның бала болып, балалықпен, білместікпен істеген ісін ашық жазсақ, біздің балалар біреудің қателігінен сабақ алып өсер еді. Біз бір адамның тек жақсы жағын жазамыз. Жақсы адамның да жаман жағы, қателігі болады ғой. Сабақ болу үшін осыларды ашық жазуымыз керек. Ал «Хәрри Поттер» сияқты шығармалар жазу қиын емес, ондай шығармалар балалар әдебиетіне көңіл бөлгенде жазылады.
Бала ең алдымен өзінің кім екенін білсе...
– Биыл балалар жылы болып бекітілді. Ал осы жылы руханият саласы арқылы ертеңгі күн иелеріне не істей аламыз?
Молдахмет Қаназ:
– Сіздің бұл пақырыңыз кезінде қыруар балалар кітабын шығарған (Олардың көбі оңтайландырудың құрбаны болып кетті, жұқаналары кейбір кітапханаларда тұр) «Жалын» баспасын, сол баспаның алтын арқауы – Қ.Баянбаев, Е.Өтетілеуов, Қ.Омаров, Б.Серікбаев тәрізді тәжірибелі, істеріне адал да мұқият нағыз редакторларды аңсайды. Солардың ізбасарларын көре алмай қиналады. Мектептегі қазақ әдебиетін оқыту, оқулықтар сапасы туралы мәселе дүркін-дүркін көтеріліп жүр. Мектеп оқушылары оқуға тиіс көркем шығармалардың тізімін де түзу ләзім. Мектеп бітіргенде емтихан алынып, оның нәтижесі аттестатта көрсетіліп тұрғаны жөн. Балалар әдебиетін жандандырудың негізгі тетігі сөз емес, алдымен пәтуалы база, жазушыларды ынталандыратын кәдімгі қаламақы, сонан кейін кітап. Бала тәрбиесі ешқандай науқандық шаруа болған емес, бұл үздіксіз жүріп жатуға тиісті аса маңызды ұлттық мүдде. Сондықтан да тек табысты ойлаған әркімнің көкпарына салмай, мемлекеттің өзі кешенді бағдарлама жасап, өзі ие болуы ләзім.
Таласы жоқ, халық ауыз әдебиеті ертегілерге де, мультфильмге де сұранып тұрған аса бай әдебиет. Жезтырнақ, Алдар көсе, Таусоғар, Тазша бала, Толағай, мыстан тәрізді талай кейіпкерлерді тірілте алмай, кішкентай оқырмандарымызға жеткізе алмай жүрген айып өзімізден. Бүгінгі кішкентай оқырманды электронды құралдардан ажырату мүмкін емес. Балалардың көркем шығармаларға деген ынтасын қолға аларымыз рас болса, балалар кітабының ісі мультфильммен тығыз байланысты екендігін мойындап, бұл мәселе туралы бөлек пікір алысу керек. Бүгінгі жас оқырмандарымыз қандай шығарма оқуы керектігіне келер болсақ, ол – бұрын да, келешекте де өзектілігін жоймаған ұлттық мүдделер. Ал әдеби форма жазушының мойнындағы шаруа. Материалдық жағынан мықтап бекітілмей, ұзақ жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама қабылданбай, бұл жыр бұдан былай да жыр күйінде қала бермек.
Тұрсынбек ӘЛИҰЛЫ:
– Балалар жылы болғаны жақсы әрине. Бірақ руханият саласы арқылы не істеуге болатындығын нақты білмедім. Бәрі тек кітапқа тіреліп тұрған жоқ қой. Маған салса, көпбалалы аналарды материалдық жағынан қолдауды күшейту керек дер едім. Сонда биыл балалар жылы деп ұялмай айтуға болады.
Толымбек Әбдірайым:
– Балалар әдебиеті жылы былтыр басталған. Ол идеяны алғаш көтерген балалар жазушысы Бейсенбай Сүлейменов болатын, одан әрі белгілі журналист, Парламент Сенатының депутаты Нұртөре Жүсіп іліп әкетті де, Ұлттық Академиялық кітапхана басшысы Үмітхан Мұңалбаева жалғастырды. Нәтижесінде, Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың пәрменімен іс-шара жалғасын тапты. «Ер Төстік» конкурсы жарияланып, жақсы шығармалар дүниеге келді. Биылғы балалар әдебиеті жылының да нәтижелі болуын қалаймын. Балалар мен жасөспірімдерге арналған «Ер Төстік» бәйгесі дәстүрлі конкурсқа айналса, оның сыртында «Дарабоз» сынды тағы екі-үш бәйге болса деп ойлаймын. Балалар әдебиетін дамыту жөнінде арнайлы Үкімет арнайы бағдарлама қабылдау керек. Сонда ғана балалар әдебиетінің бағы жанады. Әйтпесе, бәрі зая, бекер...
Әлібек БАЙБОЛ:
– Өткен жылды – «Балалар әдебиеті жылы» деп жарияладық, биылғы жыл – «Балалар жылы». Енді, балалар әдебиетін қалай дамытамыз? Біріншіден, балалар драматургиясына, балалар поэзиясына, балалар прозасына, балалар анимациясына, балаларға арналған иллюстрацияға жеке-жеке байқау жариялаған жөн. Екіншіден, мектеп пен балабақшалармен байланысты күшейткен абзал. Себебі автор оларды, олар авторды жыға тани бермейді. Мектеп пен балабақшаларға деңгей-деңгей бойынша, жас ерекшелігіне байланысты материалдардың жетіспеушілігі сезіледі. Сырттай, долбармен жазу бір бөлек те, объектіні зерттеп-зерделеп барып жазу мүлде басқаша. Біз – қаламгерлер болашақ оқырманды қазірден бастап дайындауымыз қажет. Үшіншіден, көркем шығарманы оқытудың методикалары, жалпы, методология өзгеруге тиіс. Алысқа шаппай, іргедегі Ресей ғалымдарының балаларға қатысты зерттеулерін оқып жаның рахат табады. Өте ұғынықты, қызғылықты, қарапайым тілмен жазылған-ды. Мәселенки, солардың бірі – филология ғылымдарының кандидаты, мәдениеттанушы, тарихшы, А.И.Герцен атындағы Ресей Мемлекеттік педагогикалық университеті Балалар әдебиеті кафедрасының доценті, «Детский оракул. По страницам настольно-печатных игр», «Записки куклы. Модное воспитание в литературе для девиц конца XVIII – начала XX века», «Игрушка в детской литературе», «Золотое зеркало. Русская литература для детей XVIII-XIX веков» атты еңбектердің авторы Марина Костюхина. Бала көлдей-көлдей дүниелерді бірден игеріп кете алмайды. Суреттермен, шағын-шағын мәтіндер, аудио, бейнероликтер, қысқаша мазмұндама арқылы қызықтырып барып, сол негізде кітап оқуға баулуымыз керек. «Оқы», «үйрен» деген жалпылама, күнделікті айтылып жүрген сөздерден бала сұмдық құлшынып кетпесі шындық. Оны ынталандырудың жаңа әдіс-тәсілдерін, амалдарын ойластыруға тиіспіз. Төртіншіден, жыл сайын демей-ақ қояйын, екі жылда бір рет Балалар қаламгерлерінің фестивалін өткізіп тұрған жөн. Бесіншіден, шетелдегідей кітап сату нарығын қалыптастыруға тиіспіз. Елімізде осы бастама ақырындап қарқын алып келеді. Дегенмен әлі де күшейткен дұрыс. Оқырман электронды кітапханаға кіріп, ақшасын төлеп, шығарманы жүктеп алады. Сөйтіп, заңды негіздегі келісімшарт арқылы автор да өзіне тиесілі қаламақысын шетінен алып отырады. Батыстың осы тәжірибесін біз де меңгеруіміз қажет. Әдебиет дәріптелуіндей-ақ дәріптеліп жатыр. Бір байқағаным, халық әдебиетті лайықты деңгейде түсінбеуде, ең үлкен мәселе – осында. Әлеумет кештерде өлең оқуды, я кітаптың тұсаукесеріне жиналып, сол жерде суретке түсіп, ғаламторға салуды әдебиет деп ұғады-ау, сірә. Соңғы кезде сондай мінез пайда болды, рас. Бұл – әдебиетті насихаттаудың амалы ғана, формасы. Неге әлімізге қарай, әлеуетімізге қарай, мүмкіндігімізге қарай тереңірек үңілмеске?! Керек десеңіз, әдебиет – ғылым. Қазіргі бала өзіне не қажет екенін жақсы біледі. Өйткені бала – бізден өткен данышпан.
Әдина Жүсіп:
– Бір жылды балалар әдебиеті жылы, бір жылды балалар жылы деп бөліп тастап, тек сол жылы ғана сол салаға көңіл бөлу дұрыс емес. Балалар жазушыларын басқа жұмыстан босату керек. Сонда ештеңеге алаңдамай, шығармашылықпен айналысады. Ең болмаса бес-алты жылдық жоба ұйымдастырып, балалар жазушыларының жазуына мүмкіндік жасау керек. Тіпті бәйге жарияланғанда да, аз уақытта жақсы шығарма беріп жатқан жазушылар да бар ғой. Осыдан-ақ көңіл бөлсе, жақсы туынды туатынын байқауға болады. Балалар жазушылары арқылы идеологияны қалыптастыру керек. Балалар театрында қазіргі жазушылардың ертегілері желісі бойынша қойылымдар қойылса, қазіргідей Жаңа жылда түрлі мерекелерде, тіпті той-томалаққа Маша мен Аю кейіпкерлері барып, осы ертегіні жарнамаламас еді. Өз кейіпкерлерімізді киіп шығар еді. Балалар ертегі кейіпкерлерін танып, оны жазған жазушының мерейі өсер еді. Қазақ балалары жалғыз «Балапан» арнасын жақсы көреді. Осы арна жазушылармен тығыз қарым-қатынаста болса тамаша болар еді. Біздің баламыз ең бірінші өзінің кім екенін, қайдан шыққанын біліп өсетіндей шығармаларды оқып өссе, қазақ болып қалыптасып, өзегі мықты болады. Бұдан басқа фантастика, т.б. керемет шығарма олай тәрбиелей алмайды. Біз осы бағытты темірқазық етіп ұстауымыз керек. Менің ойым осы. Осындай сұрақты қолында билігі бар, әрі осы салаға жауапты адамдарға да қойсаңыз деген өтінішім бар. Мүмкін олар қазіргі балалар әдебиетінің жай-күйіне үңілер.
Дөңгелек үстелді жүргізген
Дүйсенәлі ӘЛІМАҚЫН