Сөзімді Жолдаудан үлкен үміт күткенімізден бастайын. Мұны мен институт қабырғасында бірқатар маңызды сараптамалық кездесу, әлеуметтанулық зерттеу, қоғамның түрлі салаларындағы әртүрлі адамдармен әңгімелесу барысында сездім. Сондай-ақ бұл үмітіміз ақталып қана қоймай, көптеген күмәншіл адамдардың көзқарастарынан да басым болғаны қуантады.
Бұл туралы Президенттің өзі де айтты, бұл реформалардың жаңа бағдарламасында бүкіл қоғамның үні естіліп, ескерілгенін, оның Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі мүшелерінің, заңгерлердің, саясаттанушылардың, тәуелсіз және мемлекеттік сарапшылардың, соның ішінде Президент жанындағы ҚСЗИ ұсынымдарын ескере отырып әзірленгенін көрсетеді.
Жолдаудың көпқырлы болғаны соншалықты, әр адам өзі үшін маңызды дүние тауып, назары әртүрлі жағдайға түсетіні анық. Өзім үшін маңызды 4 тармақты анықтадым:
Президент саяси реформалардың қажетті әрі өзекті екенін атап өтті. Оларды жүргізбесек, тиімді экономикалық даму, азаматтық қоғам құру, тіпті егемендігіміз бен тәуелсіздігімізді сақтау мүмкін емес екені айтылды. Мен үшін ең маңызды тұсы осы болды. Әлемнің барлық дамыған елдерінің жетістігі қаланатын іргетас, ол инклюзивті саясат – инклюзивті экономика мен қоғамның бастаушысы.
Маңыздылығы бойынша екінші тармақ Мемлекет басшысының «қарқынды өзгеріп жатқан жағдайларда елдің дамуын айтарлықтай тежейтін шектен тыс төрешілдікті жою қажет», деген ойы болды. «Жағдайға жедел ден қою керек, мұнда бюрократиялық формализмге жол берілмейді», деді Президент.
Үшіншісі, жүйе Президентке тұйықталмай, өкілеттіктерді Парламентке ғана емес, басқа да орталық органдарға, сонымен қатар аймақтарға беруі маңызды. Жергілікті жерлерде көбірек өкілет, басқару құралдары мен бюджет берілетін болады.
Бүкіл әлемнің тәжірибесі көрсеткендей, бірде-бір билік орталықтан мәселелерді шеше алмайды, адамдарды толғандыратын барлық мәселелерді бір жерден қамту мүмкін емес. Бұл негізінен тұрмыстық мәселелер: су құбырын салу, ауылда жол салу, жергілікті мектепті жөндеу, жас дәрігерлерді, мұғалімдерді тарту, жұмыс орындарын құру. Мұнымен аудандық және ауылдық деңгейлерде жергілікті билік айналысуға тиіс.
Сонымен қатар өңірлер арасындағы ішкі өңірлік өнім көлемі бойынша алшақтық қазірдің өзінде 10 есеге жетті. Әлеуметтік инфрақұрылыммен қамтамасыз етілу деңгейінде айырмашылықтар бар. Мысалы, дәрігерлер саны бойынша дамыған және артта қалған аймақтар арасындағы айырмашылық – 3 есе, аурухана төсектерінің саны бойынша 2 есе көп. Өңірлер бойынша 1 жастан 3 жасқа дейінгі балаларды балабақшамен қамту көрсеткіштері Алматы қаласында 13,9%, Түркістан облысында 68,0% аралығында құбылады. Мәселен, облыс орталығына айналатын Жезқазған қаласында 2015-2020 жылдары халықтың табиғи өсімінің төмендеуі, көші-қонның азайғаны байқалды.
Төртінші – сайлау жүйесін одан әрі жетілдіру. Әлемдік тәжірибе пропорционалды және мажоритарлық жүйенің тандемі, яғни сайлау жүйесінің аралас моделі тиімді екенін көрсетеді. Аралас сайлау жүйесі өңірлік өкілдікті қамтамасыз етуге және өңірлердің мүдделерін ілгерілетуге, сондай-ақ бір мезгілде партиялық жүйені дамытуға мүмкіндік береді.
2022 жылғы ақпанда Президент жанындағы ҚСЗИ жүргізген әлеуметтік сауалдама нәтижелері ел азаматтарының 43,7% бөлігі ғана саяси партияларға сенім білдіретінін көрсетті. Шын мәнінде, саяси партиялар басқа саяси институттармен салыстырғанда азаматтардың ең төменгі сеніміне ие. Алайда халық тарапынан жаңа саяси партияларға деген сұраныс бар. Респонденттердің жартысына жуығы, 48,4%-ы елдің саяси және экономикалық дамуына үлес қоса алатын жаңа саяси партияны қолдауға дайын.
Еркін ТҰҚЫМОВ,
Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының директоры