Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақстан Республикасының Адам құқықтары саласындағы одан арғы шаралары туралы» Жарлыққа толықтырулар енгізді.
Бұл түзетулердің мазмұнымен келісемін, өйткені олардың Қазақстандағы шешімін күтіп тұрған адам құқықтарының маңызды аспектілеріне қатысы бар. Гендерлік теңдік мәселелері бойынша көптеген жұмыс атқарылды, әйелдер құқығы мәселелері бойынша іргелі мәселелер шешілді. Бұған «Ерлер мен әйелдердің тең құқықтарының және тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері туралы» заң ықпал етеді.
Сонымен бірге елдегі әйелдерге қатысты еңбек құқықтары, әйелдерді саяси мемлекеттік қызмет лауазымдарына орналастырудағы тең құқықтар мәселелері бойынша кемшіліктерді жою үшін ұйымдастырушылық-құқықтық сипаттағы келесі шараларды қабылдау қажет.
Конституцияның адам және азамат құқықтарын қамтитын бөліміне әйелдер мен ерлердің барлық салада тең құқықтары мен мүмкіндіктері туралы норма енгізу керек. БҰҰ-ның Әйелдерге қатысты кемсітушілікті жою жөніндегі комитеті жұмыс орнында сексуалды қысым көруіне жол бермеу туралы шығарған шешіміне назар аудару қажет. Алайда қазақстандық соттар БҰҰ комитетінің шешіміне дейін де, одан кейін де мұның барлығы болмағандай шешім шығарып келеді. Бұл шешімді Қазақстан Республикасының ведомствоаралық комиссиясын құрып, БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитетінің қазақстандық азаматтардың өтініштері негізінде шығарған басқа да 45 шешімімен қоса қарастыру керек. Жақында өткен Президент жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның Сараптамалық кеңесінің отырысында осындай комиссия құру туралы мәселе жақын арада шешілетіні айтылды.
Елде 705 500 адамның белгілі бір дәрежеде мүгедектігі бар. Қазақстан Мүгедектердің құқықтары туралы халықаралық конвенцияға 2015 жылы 21 сәуірде қол қойып, ратификациялады. Елімізде «Мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы», «Кемтар балаларды әлеуметтiк және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» заңдар қабылданып, бұл бағытта жұмыстар жүріп жатыр. Мемлекет мүмкіндігі шектеулі адамдардың жұмысқа орналасуына көмек көрсетеді. Дегенмен аталған заңдарды іс жүзінде қолдануда проблемалар бар. Қазақ саңыраулар қоғамы, Қазақ соқырлар қоғамы өз мүшелерінің көптеген мәселені шеше алатын сияқты. Мемлекет осы қоғамдарға қосымша ұйымдастырушылық, құқықтық және экономикалық көмек көрсете алады, мүгедектерге берілетін жәрдемақылардың мөлшерін көбейте алады, мүгедек қызметкерлерге бейімделген фабрикалар құра алады, барлық үй мен ғимаратты арбадағы мүгедектерге арналған пандустары болатындай жобалап, сала алады.
Ал тергеу изоляторларында, бас бостандығынан айыру орындарында азаптауларға қарсы күрес жүргізе отырып, Қылмыстық кодекске азаптауларға қарсы 146-бабын енгізді. 2013 жылғы 2 шілдеден бастап Қазақстанда «Азаптауларға қарсы ұлттық алдын алу» тетігі жұмыс істейді. Қазақстан 1998 жылы 28 қазанда Азаптауларға қарсы халықаралық конвенцияны ратификациялап, өз азаматтарына азаптауларға қарсы БҰҰ комитетіне арыз-шағым беруге мүмкіндік берді. Осы конвенцияға факультативтік хаттаманы арнайы ратификациялады. Осылайша, Қазақстан азаматтары азаптаулар туралы шағымдармен аталған комитетке жүгіне бастады, 10 шешім азаматтардың пайдасына шығарылды. Қаңтар оқиғасынан кейін полиция бөлімшелерінде болған азаптау әрекеттерін тоқтатуға осы құжаттар тосқауыл болды. Бұл істер бойынша шешім сот талқылауларынан кейін толығырақ белгілі болады. Сондықтан полиция ғимараттарында орнатылған барлық бейнекамераларды арнайы прокурорларға бағындыру керек. Сондай-ақ жоғары білікті полиграфологтердің басшылығымен өтірікті анықтайтын детекторларды кеңінен қолданған жөн.
Азаптау құрбандарына кез келген құқық қорғау органының тергеуін айналып өтіп, алқа билердің қатысуымен сотқа жүгіну құқығын беруге болады. Англо-саксон жүйесінің соттарында осындай тәжірибе бар. Егер біз өз аумағымызда «Астана» халықаралық қаржы орталығында қаржылық мәселелер бойынша англо-саксон құқығының нормаларын қабылдайтын болсақ, онда азаптаулар бойынша сот талқылауына қатысты да осы тәжірибені қолдануға болады.
Ресми мәліметтер бойынша елімізде шамамен 20 мың еңбек мигранты бар. Жыл сайын Қазақстанға, пандемия кезеңін қоспағанда, шет мемлекеттердің шамамен 2 миллион азаматы оқуға, емделуге, жұмысқа, қызметтік іссапарларға, тұрақты тұратын жерін анықтауға, транзитпен және өзге де себептерге байланысты келеді. Елде бірнеше жүз босқын тіркелген, олар әртүрлі мемлекеттің азаматтары. Мұндай адамдардың Қазақстан аумағындағы құқықтары заңдар мен республика қол қойған халықаралық шарттар мен келісімдер негізінде қамтамасыз етіледі. Қазақстанда «Халықтың көші-қоны туралы», «Босқындар туралы» заңдар қолданыста бар. Көші-қон саласында Қазақстан Әзербайжан, Беларусь, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстанмен екіжақты халықаралық келісімдерге қол қойды. Қазақстан 2011 жылы 27 маусымда Еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтық мәртебесі туралы келісімді ратификациялады. Қазақстанға 56 мемлекет қол қойған 1990 жылы 18 желтоқсандағы Барлық еңбекші-мигранттар мен олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы көпжақты халықаралық конвенцияға қол қойып, оны ратификациялау орынды болар еді. Бұл елдегі еңбек мигранттарының құқықтарын қосымша кеңейтуге мүмкіндік береді және Қазақстанға еңбек мигранттары мен басқа да шетел азаматтарының мәселелерін ұйымдастыру бойынша терең халықаралық тәжірибеге ие болуға жол ашар еді.
Адам құқықтарын қорғау – Қазақстан мемлекетінің үздіксіз назарын талап ететін тұрақты процесс. Бұл істе белсенді азаматтық қоғаммен бірге үлкен жетістіктерге қол жеткізуге болады.
Марат СӘРСЕМБАЕВ,
заң ғылымдарының докторы, профессор