«Байғұстың асын бай қызғанадының» кері

Осы орайда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2020 жылғы 1 қыркүйекте жариялаған «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» Жолдауында өз бетінше баспана мәселесін шешуге табысы жетпейтін азаматтарға тиімді әлеуметтік көмек көрсетілетінін мәлімдей келіп: «Кезекте тұрған адамдардың баспана мәселесін тезірек шешу керек... Қаражатты тек үй құрылысына ғана емес, жалдау ақысын субсидиялауға да бөлген жөн. Оның ауқымы осы шараның арқасында алғашқы жылдың өзінде-ақ 10 есе өсіп, жүз мыңнан астам отбасына нақты көмек көрсетіледі. Бұл жұмысты реттеуді Тұрғын үй құрылыс жи­нақ банкі негізінде құрылып жатқан «Отбасы банкке» тапсырдым. Банк басшылығы тікелей жауапты болады», деген еді.

Алайда «Отбасы банк» акцио­нерлік қоғамы Мемлекет бас­шы­сының тапсырмасын орындауды ұзаққа созып жіберді. Сол себепті Үкіметтің биылғы 8 ақпанда болған кеңейтілген отырысында Президент: «Менің жалға берілетін тұрғынжайды субсидиялау жөніндегі бастамам бұдан бір жыл бұрын бас­та­луға тиіс болатын. Бірақ сыл­быр қимылдаудың, бәлкім, саботаж жасаудың салдарынан жүздеген мың қазақстандық мұндай қолдау түрін әлі күнге алған жоқ. Шенеуніктер ұзақ уақыт бойы аз қамтамасыз етілген азаматтардың тұрғынжайға жұм­сайтын шығынын азайту жө­нін­дегі қарапайым да түсінікті бас­тамадан ірі құрылыс компанияларын қолдаудың кезекті құралын жасауға тырысты. Соңғы рет айтамын, бұл – әлеуметтік бастама», деп қатаң талап қойғаннан кейін ғана сең қозғалды. Нақты айтсақ, Үкіметтің сол кеңейтілген отырысы өткен күні Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрі Қайырбек Өскенбаев «Жеке тұрғын үй қорынан жалға алынған тұрғынжай үшін аза­мат­тардың жекелеген санаттарына тө­лемдер тағайындау және жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы» №60 бұйрыққа қол қойды.

Аталған қағидаларға сәйкес жеке тұрғын үй қорынан жалға алынған тұрғынжай үшін төлем­дер мемлекеттік бюджеттің қара­жа­ты есебінен 50 пайыз және тұр­ғынжай жалдаушылардың есебінен 50 па­йыз тепе-теңдікте жүзеге асырылады. Осы мақсатта «Отбасы банкке» республикалық бюд­жеттен биылғы жылға 40 млрд теңге қаржы бө­лін­ген. Бұған қоса, жергілікті бюджет­тер­ден 10 млрд теңге бөлу көз­­делген. Алайда қыркүйек айы­ның соңында Мәжіліс депутаты Екатерина Смышляева жалға берілетін тұрғынжай ақысын суб­си­диялауға ел қазынасынан бөлінген қаражаттың небәрі 10 пайыздайы ғана игерілгенін айтып дабыл қақты. Бұл қалай? Әлде, елімізде пәтер жалдап тұ­рып жатқан азаматтар мен отба­сылар аз ба? Бірақ олай еместігі баршаға мәлім. Біздіңше, гәп мынада – «Отбасы банк» аталған мемлекеттік қолдауды тұрғынжай кезегінде тұрған азаматтардың төрт санатына ғана көрсетіп отыр. Олар – көпбалалы отбасылар, І және ІІ топтағы мүгедектігі бар адамдар, мүмкіндігі шектеулі бала тәрбиелеп отырған отбасылар және жетім балалар. Ал Президенттің Жолдауында өз бетінше баспана мәселесін шешуге табысы жетпейтін, тұрғынжай кезегінде тұрған азаматтарға тиім­ді әлеуметтік көмек көрсету туралы айтылған және олардың санаты бұлайша шектелмеген. Осы орайда «Тұрғын үй қатынастары туралы» заңның 68-бабына сәйкес халықтың әлеуметтiк жа­ғы­нан осал топтарына Ұлы Отан соғысының ардагерлері, же­ңілдіктер бо­йынша Ұлы Отан соғысының ардагерлеріне теңестірілген ардагерлер, басқа мемлекеттердің аумағындағы ұрыс қимылдарының ардагерлері; І және ІІ топтардағы мүге­дектігі бар адамдар; мүге­дектігі бар балаларды тәрбиелеп отырған отбасылар; кейбiр созылмалы аурулардың ауыр түрлерiмен ауыратын адамдар; жасына қарай зейнет демалысына шыққан зейнеткерлер; жиырма тоғыз жасқа толмаған жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар; қандастар; табиғи және техногендi сипаттағы төтенше жағдайлар сал­дарынан тұрғын үйiнен айы­рылған адамдар; көпбалалы аналар, көпбалалы отба­сылар; мемлекеттiк немесе қоғамдық мiндеттерiн, әскери қызметiн орындау, ғарыш ке­ңіс­ті­гіне ұшуды дайындау немесе жүзеге асыру, адам өмiрiн құтқару және құқық тәртiбiн қорғау кезiнде қаза тапқан адамдардың отбасылары; толық емес отбасылар жататынын айтқан жөн. Ең болмаса осы 11 санаттағы азаматтар тиісті мемлекеттік қолдаумен неге түгел қамтылмағаны түсі­нік­сіз. Мұның өзі Президент тап­сырмасын Индустрия және инфрақұрылымдық даму ми­нис­трлігінің осы мәселеге жетек­ші­лік ететін шенеуніктері мен тікелей жауапкершілік жүк­тел­ген «Отбасы банк» акцио­нерлік қоғамының басшылығы жете түсінбей, «бүй­рек­тен сирақ шығарғандай» бұр­малауға жол бергенінің айғағы емес пе?

Тұрғынжай жалдағаны үшін субсидия алушылар саны азды­ғының тағы бір себебі мынадай қосымша шектеуге байланысты: аталған мемлекеттік қолдауға ие болу үшін соңғы 6 айдағы орташа айлық жиынтық табыстың мөлшері отбасының әрбір мүше­сіне шаққанда ең төмен күнкөріс деңгейінен көп болмауға тиіс. Мәселен, биылғы жылы ең төмен күнкөріс деңгейі – 36 018 теңге екенін ескерсек, 5 адамы бар отбасының орташа айлық табысы 180 090 теңгеден аспауы талап етіледі. Одан сәл асып кетсе, субсидия берілмейді. Қазіргі баға атаулы аспанға шарықтап, қымбатшылық жайлап тұрған уақытта мұндай шектеуді орынды һәм әділ деп айту қиын.

Бұған қоса, Жеке тұрғын үй қорынан жалға алынған тұр­ғынжай үшін азаматтардың жекелеген санаттарына төлемдер тағайындау және жүзеге асыру қағидаларында жалға алушы өзі тұрып жатқан тұрғынжайдан екі аптадан артық мерзімге кеткен жағдайда бұл туралы жергілікті әкімдіктің уәкілетті органына жалға берілген тұрғынжайда қандай жағдайға байланысты ұзақ уақыт болмау себебін көрсететін құжаттарды қоса бере отырып, хабарлауға міндеттелгені аталған нормативтік-құқықтық актіні әзірлеушілердің бюрократизм дертінен ада еместігін аңғартқандай.

Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің пікіріне қарағанда, жалға алынатын тұрғынжай ба­ға­сының төмендігі мен жалға берілетін тұрғынжай нарығындағы ұсыныстың жеткіліксіздігі де осы игі бастаманың ойдағыдай іске асырылуына теріс әсерін тигізіп тұр. Мәселен, Астана мен Алматы қалаларында 3 мүшесі бар отбасының тұруы үшін рұқсат етілген тұрғын алаңы 40 шаршы метр пәтерді жалдау ақысы 110360 теңгеден аспауға тиіс. Қазір мұндай бағаға тұрғынжай табу неғайбіл.

Ал жалға берілетін баспана қай қалада болсын аз еместігіне қарамастан, олардың иелерінің көбі тұрғынжайды жалдау ақысына субсидия алғысы келетін жалға алушылармен шарт жасасқылары келмейді. Өйткені баспанасыз азаматтардың дені өздері жалға алған тұрғынжайларда жалға берушілермен ауызша келісім бойынша ғана тұратыны, яғни бұл елімізде кеңінен таралған «көлеңкедегі» бизнес екені мәлім. Оның үстіне, Жеке тұрғын үй қорынан жалға алынған тұрғынжай үшін азаматтардың жекелеген санаттарына төлемдер тағайындау және жүзеге асыру қағидаларына сәйкес жергілікті атқарушы органның өкілдері тоқсанына кемінде бір рет жалға алушылардың жалға берілетін тұрғынжайды мақсатты пай­далануы­на мониторинг жүр­гі­зе­тіні де жалға алушыларға ғана емес, жалға берушілерге де ұнай қоймайтыны анық.

Түйіндей айтқанда, Мем­лекет басшысының табысы аз азамат­тарға олардың тұр­ғынжайды жалдау ақысын субси­диялау арқы­лы жәрдем көр­сету жөніндегі әлеуметтік бас­тамасын Индустрия және инфрақұрылымдық даму минис­трлігі мен «Отбасы банк» акционерлік қоғамының іске асыру барысы сын көтермейді. Шынтуайтында, бұл ретте қазір «Байдың асын байғұс қызғанады» деген мақалдағыдай емес, «Бай­ғұс­тың асын бай қызғанады» дегендей кереғар жағдай туындап, мемлекеттің арнайы бөлген қыруар көмекқаржысы баспана жалдап жүрген кедей адамдардың көпшілігіне бұйырмай отыр. Сондықтан да Жеке тұрғын үй қорынан жалға алынған тұр­ғын­жай үшін азаматтардың жекелеген санаттарына төлемдер тағайындау және жүзеге асыру қағидаларындағы бюрократиялық бөгесіндерді алып тастау және тұрғынжайды жалға берушілерді «көлеңкеден» шығарып, заңды жұмыс істеуге ынталандыратын ұтымды шараларды қабылдау қажет.