Алаш жолындағы «Qyr balasy»

Жетісудың тарихи Қапал-Ақсу өңірінде туған біздің маң­дайымызға Торғайда оқу жазыл­ған екен. Алаштың тұғырлы тұл­ға­лары туған қарт Торғайдың боз жусанды даласына аунап, ұлы­сы­мыздың қатпарлы тарихын бі­луге деген ізденісімізді бастаған кезімде ұстазымыз, қазақтың ай­маңдай азаматы Айбек Қалиев дипломдық жұмысына «Түрмеде жазылған Алаш жырлары» тақы­рыбын бекітіп, қиын да жауапты салаға жетектеп қосқан-ды.

Оқуға түскен жылдары доцент Ардақ Абдуллина апайым­мен бірігіп «Қайраткер, ға­лым, қаламгер Ахмет Байтұр­сын­ұлы­ның әдеби мұрасы» атты зерт­теу жұмысын жазып, Алашты тану, зерттеу, дәріптеу жолына бағыт бұрыппыз.

Елордаға келіп, магистра­тура­да­ғы білімімізді жалғастырған соң, Еуразия ұлттық универси­те­тіндегі жетекші алаштанушы-ға­лымдардың алдын көріп, үлкен ғылым мектебінен өттік. Алаш тұлғаларына деген сүйіс­пен­шілігіміз үдеп, ынтамыз одан әрі арта түсті. Тұрсын Жұртбай, Сұлтан Хан Аққұлы, Шерубай Құрманбайұлы, Ербол Тілешов, Амантай Шәріп, Сағымбай Жұмағұл, Қайырбек Кемеңгер сынды ұстаздардан дәріс тыңдап, сұхбаттас болып, Алашты танып қана қоймай, болмыс-бітімімізбен соларға ұқсауға тырыстық.

Арқалықтан басталып, елордамен жалғасқан зерттеушілік жолымызда хал-қадари «Қазақ әдебиеті тарихындағы түрме әде­биеті және эмиграция», «Түрме әдебиетінің тарихы», «Алаш сөзі», «Жарық сәуле», «Сөз-сәуле», «Барлыбек туралы бірер сөз...», «Жетісудағы «Алаш» мектебі», «Абай және Алаш» се­кілді бірқыдыру кітаптар жазып, оқырман назарына ұсындық. Асылында, Алаш тұлғаларының ғибратты ғұмырын, өнегелі істерін жастар мен жасөспірімдерге дәріптеу үшін, ұлттық санамызды қалыптастыру үшін қолымыздан келетін жұмыстың бәрін істеуге мүдделіміз. Әділетті Қазақстанда ұлт тарихын, зиялылар тағдырын кең зерттеу күн тәртібіне қойыл­ға­ны қуантады.

Иә, Алаш мұраты, Алаш таң­ба­сы киіз туырлықты ауылдан бас­талып, қырдың иісі сіңген қа­лада жалғасты.

Жас ғалымдар мінбері

Қазір көп саяси қайраткерлер Алашпен мақтанады, Алашты үлгі етеді, бірақ, шындығын айт­сақ, осының бергі бастауында «Ақ жол» партиясы тұр. Осы сая­си жас платформа алаштанушы-ға­лымдарды даярлауға мол үлес қосып келеді. Аталған партия жыл сайын «ХХІ ғасырдағы Алаш­тың Ақ жолы» атты жал­пыұлттық байқау өткізеді. Осы байқау талай Алашқа ынтық жү­ректің кө­зін ашып, тұсауын кесті. Біз де осы байқаудың бас жүл­десін ие­леніп, «Алаштың Ақ жолы» сый­лығының лауреаты ата­нып, сол ұйымға жұмысқа қа­был­дан­дық.

2016 жылы партияның идео­логия бөлімінде аға сарапшы қыз­метін атқарып жүрген кезі­мізде құрылым басшысы, қоғам қайраткері, танымал журналист, Алаш жанашыры Сәбит Бай­да­лыдан көп тәлім алдық. Марқұм Сәбит Жүнісбекұлы жастармен жұмыс істегенді ұнататын. Бірде ағамыз: «Елдосжан, Астанадағы барлық жас алаштанушылардың басын қосып, жиналыс өткізейік. Партия жанынан жас ғалымдар клубын құрайық!» деп ұсыныс айтты.

Көп ұзамай «Алаш алқасы» клубы құрылды. Төрайымына – әріптесім Алма Сайлауқызы, орынбасарлығына мені сайлады. Клуб 2016, 2017 жылдары Алаш тақырыбындағы келелі мәселеге арналған үш ірі жиын ұйымдастырды. Сол жылдары Сәбит Жүнісбекұлы қатты сырқаттанып, Алаш мінберін қайта жаңғыртамыз деп жүрген­де, өкінішке қарай, бақилық болды. Сосын, бұл клубтың жұ­мысы тоқтап қалды...

Бес жыл бұрынғы талпыныс

Осыдан бес жыл бұрын, тура Алаштың 100 жылдығы аталып жат­қан мерейлі сәтте иықтас дос­тарымыз Заңғар Кәрімхан, Ұшқын Сәйдірахманұлы үшеуіміз ақылдаса келе, республикалық деңгейде Алаш мұратын насихаттайтын «Qyr balasy» білім, ғылым қоғамдық қорын құрған болатынбыз. Мақсатымыз – артында іздеушісі жоқ, жоқтаушысы кем тарихи тұлғаларының есімдерін ұлықтап, бүгінгі жастар мен жас­өс­пірімдерге өнеге етіп, тұғырын биіктету. Міндетіміз – алыс-жа­қын шетел архивтеріндегі қазақ халқына тиесілі құжаттарды, әде­би-мәдени мұралар мен жәдігер­лерді отанымызға қайтару, та­рихы­мыздың жоғалған, жыртыл­ған беттерін түгендеу. Осындай үлкен мақсат пен міндетті бел­гілеп, үлкен аманат арқалап, жа­нымызға талағының биті бар жас­тарды жинауға кірістік.

Қор құрылған жылдары Алма Сайлауқызы, Қарлығаш Әубәкір, Еркін Ерланұлы, Бүркіт Нұрасыл, Алтынбек Құмырзақұлы сынды жас ғалымдар ғана мүше болатын. Осы есімдері аталған замандастарымыздың бәрі Сәбит Байдалы тұсауын кескен «Алаш алқасы» клубының жасақтары еді.

Қор құрып, үлкен жұмысты қолға алған соң, еліміздегі қалта­лы азаматтардың табалдырығын тоздырып, қала кезіп, ел-жерді аралай бастадық. Қарағандыдағы «Нәтиже» компаниясының бас­шысы, ірі кәсіпкер Ерлан Әшім, Астанадағы «Еl-qurylys» ком­паниясының президенті Айзат Назарбаева, «Aluma» ЖШС басшысы Қанат Сембаев, Алма­тылық «Жаркент құрылыс» ком­паниясының басшысы Жалғасбек Алтынбеков, шымкенттік меценаттар Әбдіжәмит Сыздықбеков, Қалдыбай Дәулетов сынды жомарт жандардан қаржылай қолдау тауып, ісімізді дөңгелете бастадық. «Көз – қорқақ, қол – батыр» демекші, әуелде қорқа-қорқа бастаған едік, сосын шығарған баспа өнімдерін сатып, қаражат табуды, ақша үнемдеуді ұғынып, тәжірибе жинадық.

Қордың жанынан «Qyr balasy» баспасы мен «Әлихан Бөкейхан – Алаш ғылыми-зерттеу институтын» ашып, жұ­мысымызды жүйелендіріп, бағытымызды бір арнаға тү­сір­дік. 2017–2022 жылдар арасында қорымыздың баспасынан «Алаш кітапханасы» сериясымен Бар­лыбек Сырттанұлы, Ғазымбек Бірімжан, Абдолла Бай­тасұлы, Мұстақым Малдыбайұлы, Сей­дәзім Қадырбай, Біләл Сүлей­ұлы, Сейітбаттал Мұстафаұлы, Біләл Малдыбайұлы сынды есім­дері белгісіз қалған ұлт мақ­та­­ныш­тарының өмірі мен шы­ғар­­­машылық мұрасы алғаш рет жинақталып, еңбектері өз ал­­дына бөлек кітап болып­ ба­сыл­ды. Мұның сыртын­да инс­ти­тутымыздың ғы­лыми қызмет­кер­лері Заңғар Кәрімханның «Толағай (Шығыс Қазақстандық Алаш зиялылары туралы тол­ғаныс)», «Қазақ тарихы. Ин­фографикалық деректер», Ерден Нұрахметтің «Алаш арысы. Біләл Малдыбайұлының өмірі мен шығармашылығы», «Ақмолалық Алаш зиялылары», Әлібек Бай­болдың «Ақын Төребай Есқо­жаұлы» кітаптары да жариялан­ды. Алдағы жылы осы серия негізінде профессор Тұрсын Жұрт­байдың «Мағжан», жазушы-ғалым Бейбіт Қойшыбаевтың «Ағайын­ды Әділовтер тағдыры», балалар жазушысы Арасанбай Естеновтің «Алаштан қалған аманат», профессор Сәкен Өзбек­ұлы­ның «Арыстары Алаштың», жас ғалымдар Қарлығаш Әубәкір­дің «Дәмелі. Жүсіпбек Аймауыт­ұлы­ның әдеби аудармалары», Еркін Ерланұлының «Алаш меценаттары», Абай Мырзағалидың «Алаш мұғалімі Мейірман Ермек­тасұлы», «Молдағали Бек­тұр­лыұлы», Данияр Ихсанның «Ға­зымбек Бірімжан», Заңғар Кәрімханның «Алаш арыстары: соңғы сөз, соңғы сурет», Алтын­бек Құмырзақұлының «Науан хазірет» кітаптарын жарыққа шы­ғаруды жоспарлап отырмыз.

Қор мүшелері балалар мен жасөс­пірімдерге арналған «Құ­лын­­шақ» антологиясын, «Же­тісу жау­һарла­ры», «Жетісу жұл­дыз­дары» кітапшаларын жазып, жас достарымызға ұсын­ған болатын. Биыл, балалар аудиториясы үшін «Ұлтымның өр тұл­ғаларынан ұлағат аламын...» се­риясымен Әлихан Бөкей­хан, Ахмет Байтұрсынұлы, Мір­жақып Дулатұлы, Халел Досмұ­хамедұлы, Мұстафа Шоқай сынды 30 ірі тұлғаның өмір жолы туралы кітаптар дайындап шықты.

2023 жылы Ғабдолғазиз Мұ­са­­ғалиұлы, Байбатыр Ержан­ұлы,­ Жұмахан Күдеріұлы, Иса Тоқтыбайұлы, Мәннан Тұрғам­байұлы, т.с. арыстардың шы­ғар­ма­лар жинағы басылып шығып, зерделі оқырманның олжасына айналғалы тұр.

Институт басшысы Ұш­қын Сәйдірахманның ұйымдасты­руы­мен академиялық курстары­мыз­ басталды. «Ескі жазу» (Абай Мыр­зағали мен Ақжол Қадыл­бек­ұлы), «Ғылыми-зерттеу жұ­мы­сын жазу әдістемесі мен тех­никасы» (осы жолдар авторы),­ «Шығармашылық жұмыс әдіс­те­месі» (Әлібек Байбол), «Архив, сирек қорлармен жұмыс істеу әдістері» (Еркін Ерланұлы, Ұш­қын Сәйдірахманұлы) курстарымен қатар академиялық орыс тілі, ағылшын тілі, түрік тілі са­бақтары тұрақты жалғасып, сту­денттер мен жаңадан қосылған мү­шелеріміздің дүниетанымын, көз­қарасын кеңейтпекпіз.

Қазір «Qyr balasy» қоры жалпы мү­шесінің ұзын-саны – 113 адам. Осы жастардың арасынан­ Ақ­жол Қадылбекұлы, Ерден Нұрах­мет, Данияр Ихсан, Әйгерім Нұр­жанқызы, Жауынбай Жылқы­бай­ұлы­ бастаған үміттілер тобының есім-сойы халыққа біршама таныс. Қор мүшелерінің арасында танымал суретші, иллюстратор Алмас Сырғабай, Қазақстан Дизайнерлер одағының мүшесі, талантты кескіндемеші Назерке Ишанова, білікті баспагер Дидар Естенова, белгілі жазушы-драматург, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, талай әдеби байқаудың жеңімпазы Әлібек Байбол сынды азаматтар да бар. Әлібек Алаш боздақтарының өмір жолынан сыр шертетін пьеса жазса, Алмас пен Назерке зиялылар өмірін баяндайтын комикс жанрындағы суреттер мен портреттер салып жүр.

Институт директоры Ұш­қын­ Сәйдірахманның есімі де көп­ке белгілі. Бұрын көзіқарақ­ты ағайынға Ұшқын «Алаш бас­пасөзі», «Алаш басылымдары» көптомдық кітаптарын құ­рас­ты­рып, дайындаған зерттеуші ретінде танылса, қазіргі уақытта режиссер Мұрат Есжанмен бірігіп Алаш галереясын киноиндус­трия арқылы насихаттап, жаңа мүмкіндігін көрсетті. Ол – «Ұлт ұстазы. Ахмет Байтұрсынұлы», «Мір­жақып. Оян, қазақ!» көп се­риялы фильмдерінің әдеби-ғы­лыми кеңесші әрі редакторы. «Алаш ардақтылары», «Беймәлім Алаш» телебағдарламаларының сце­нарийін де кәсіби маман да жақ­сы қабылдады.

Сайдың тасындай кілең мықты ұл-қыздардан құралған ұйымның бергенінен берері мол деп нық сеніммен айтуға болады.

Ендігі меже – Түркі дүниесі

Биылдан бастап «Qyr balasy» қоғамдық қоры халықаралық байланысын күшейтіп, шетелдерге шыға бастады. Заңғар Кәрімхан мен Ұшқын Сәйдірахманұлы Өзбекстан Республикасына барып, Түркістан зиялыларының ғұмырын зерттеп жүрген тарих ғы­лымдарының докторы Бахром Ырзаевпен танысып, әріп­тестік байланыс орнатты. Ескі Түркістан жұртындағы архив құ­жаттарын, материалдарын жа­рия­лауға ниетіміз бар.

11 қарашада Алматы қаласы әкімдігінің қолдауымен «Ахмет Байтұрсынұлы – ұлт ұстазы» халықаралық конференциясын жоғары деңгейде ұйымдастырып, Еуропа, Жапония, Оңтүстік Корея, Түркия, Қырғызстан, Өз­бек­стан елдеріндегі Алаш тарихын, саясатын зерттеп жүрген шетелдік ғалымдарды шақырып, ана тілімізде баяндама жасауына мүм­кіндік туғыздық. Осы конференция аясында қорымыздың жас талаптары дайындаған «Ұлтты оятқан ұлы сөз» кітапшасының тұсауын кестік.

Биыл ұлт ұстазы Ахмет Байтұр­сын­ұлының атылғанына 85 жыл. Тура 8 желтоқсан күні Түркия ас­танасы Анкара қаласындағы Қажы Байрам Уәли университеті ұйым­дастырған «Репрессия және Ахмет Байтұрсынұлы» атты ха­лықаралық конференция жұ­­мы­сына қолдау көрсетіп, белгілі суретші, қор баспасының директоры Алмас Сырғабайдың «Ұлы Түркістанның рухани көсемі Ах­мет Байтұрсынұлы» атты жеке сурет көрмесі өтті. Барша қазақ елі­нің атынан Түркиядағы Алаш­ты зерттеп жүрген ғалымдар­дың ба­сын қосып, құдайы ас беріп, ұлт-азаттығы жолында шаһид кет­кен ерлерімізді еске алдық. Кон­ференция шеңберінде үлкен ғалым Ахмет Бижан Ержи­ла­сун, ах­меттанушы Нергиз Бирай, ­алаштанушы Гүлжанат Құр­ман­ғали-Ержиласун, жазушы Якуб Өмероғлына қорымыз­дың жоғары наградасы – «Алаш зиялысы» медалін табыстап, еңбектерін атап өттік.

Анадолыда білім алып жатқан түрік, қырғыз, өзбек, ұйғыр, қарақалпақ, түрікмен, әзербайжан, қазан және қырым татарлары, башқұрт замандастарымызбен танысып, ХХ ғасыр басындағы түркі дүниесіндегі модернизациялық қозғалыстардың тарихын, жә­дит­шілік ағымының әдеби-мә­де­ни ілгерілеуін жан-жақты зерт­теу мақсатында ортақ ғылыми жоба даярлауды қолға алдық. Бұл – өткен тарихымызды жіті та­нуы­мызға, қазіргі ынтымағымыз бен бірлігімізді күшейтіп, ұлттық қа­лыбымыз бен болмысымызды сақтауға оң ықпал ететін фактор.

Жақында Нергиз Бирай, Гүл­жанат Құрманғали-Ержиласун сынды ғалымдармен бірігіп, Заңғар екеуіміз түрік тілінде «Ұлт мек­тебінің жүрегі – Ахмет Бай­тұрсынұлы» атты монография жа­зып шықтық. Келесі жылы профессор Нергиз Бирай мен орыс ға­лымы Татьяна Тугайдың Ахмет Бай­тұрсынұлы зерттеу еңбектерін ана тілімізге аударып, жарыққа шығармақпыз.

Соңында айтарымыз: қоры­мыз­дың әр мүшесі Алашты жер-жа­һанға танытуға міндетті, мүд­делі. Бұл жолға түскен әрбір жас зерттеуші – ұлттың жоғын жоқ­тап, жоғалғанын түгендесе, өзге замандас-қатарластарының жүрегіне, көңіліне зиялылар идея­сын орнықтырса, байрақты ер­лердің өмірін идеал қылса, ел болашағы жарқын болатыны ақи­қат. Алаш жолы – әділет пен парасат жолы. Алашты тану, зерттеу – ғибратты іс, сауапты қызмет. Алда жоспар да, жұмыс та көп. Осы бағытта береке-бірлігіміз арта бергей.

Елдос ТОҚТАРБАЙ,

«Qyr balasy» ҚҚ құрылтайшысы