Ішкі қажеттілікті жанар-жағармай материалдарымен қамтамасыз етуді бөлек бір сала деп атауға болады. Барлық мәселенің оған тікелей не жанама қатысы бар. Әсіресе маусымдық дала жұмыстары кезінде дизель отынын жеткізуде іркілістер орын алып, оның бағасы күрт өсіп кетеді.
Егіс науқаны қарсаңында ішкі нарықты мұнай өнімдерімен толықтыру, делдалдық схемалардың алдын алу, сондай-ақ жалпы сауда-саттықтың ашықтығын арттыру мәселесіне жіті назар аударылып жатыр. Өйткені алып-сату мен қолдан жасалған тапшылыққа жол бермеу, жеңілдікті дизель отынын бөлу жұмыстарын ерекше бақылауда ұстау бойынша қолға алынар шаралар аз емес.
Жуырда Солтүстік Қазақстан облысында жұмысын тоқтатқан шаруашылықтар есебінен жеңілдетілген дизель отынының көлемін арттыру фактілері тіркелді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мониторинг жүргізудің нәтижесінде, жұмысын тоқтатқан агроқұрылымдардың есебінен өңірге жеңілдетілген дизель отыны көлемінің қажеттілігін арттыру және оны операторлардың арасында әділетсіз бөлу деректері анықталды.
Сондай-ақ осы өңірде жеңілдетілген бағамен жанар-жағармай бөлінгенде өңірдің ауа райы есепке алынбаған. Салдарынан егіншілікпен айналысатын 3,5 мың диқан көктемде бірқатар қиындыққа ұшырап келген. Облыстық сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің мәліметінше, өңір диқандарына арзандатылған дизель отыны климаттық жағдайлар есепке алынбай бөлінген. Бұл мәселені жанар-жағармай материалдарының операторлары көтерді. Ведомствоның хабарлауынша, Энергетика министрлігі өңір фермерлерінің маусымдық дала жұмыстарына қажет дизель отынының көп бөлігін техникалық сипаттамалары елдің солтүстік өңірлерінің ауа райына сәйкес келмейтін Атырау мұнай өңдеу зауытынан бөліп келген. Соның салдарынан жанар-жағармай қатып қалып, көктемгі дала жұмыстарының кешеуілдеуіне, қымбат шетелдік ауыл шаруашылығы техникасының істен шығуына әкеп соқтырды. Жыл сайын облыстың 3,5 мыңға жуық шаруасы осындай проблемаға ұрынып келген.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі Ауыл шаруашылығы министрлігінің алаңында ведомствоаралық жұмыс кеңесін ұйымдастырып, онда жоғарыда аталған мәселе Энергетика министрлігі басшылығына жеткізілді. Нәтижесінде, осы жылғы көктемгі дала жұмыстарына солтүстік өңір үшін неғұрлым бейімді Павлодар мұнай-химия зауытынан 53 мың тонна дизель отынын бөлу туралы шешім қабылданды.
Осындай келеңсіздіктердің алдын алу үшін қазір маусымдық ауылшаруашылық жұмыстарына дизель отынын бөлудің жаңа тетіктері іске қосылды. Атап айтқанда, дизель отынын бөлудің барлық үдерісін, оның ішінде дизель отынын жеткізу жөніндегі операторларды айқындау жөніндегі комиссияның жұмыс тәртібін және операторларды айқындау шарттарын, сондай-ақ дизель отынының көлемін субсидиялаудың бірыңғай мемлекеттік ақпараттық жүйесінде электрондық қалыптастыру және бөлу процесін қамтитын қағидалар жобасы әзірленген.
Сонымен қатар жуырда елден бензинді, дизель отынын және мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерін көліктің барлық түрімен әкетуге төрт айға тыйым салынды. Энергетика министрлігінің түсіндіруінше, біздегі бензин мен дизель отынының бөлшек сауда бағасы Ресей, Өзбекстан және Қырғызстанға қарағанда төмен болғандықтан, бұл шекара маңындағы облыстардағы транзиттік көлік жүргізушілерінің жанар-жағармай материалдарына деген жоғары сұранысын туғызады. Сондай-ақ бұл транзиттік жүргізушілерді, жергілікті және шекаралас аудандардың тұрғындарын республикада жанармай құюға ғана емес, жанармай сатуға да итермелейді. Сондықтан тыйым салу ұлттық экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ету мен ішкі нарықта мұнай өнімдерінің тапшылығын болдырмау үшін енгізіліп отыр.
Алдағы көктемгі жұмыстарды жүргізуге өңірлерге 413 мың тонна дизель отыны бөлінеді. Ақпан айында мұнай өңдеу зауыттары – тоннасына 222 мың теңге немесе литріне 184 теңге бағамен жанар-жағармай сатуға тиіс. Маңызды міндет – жанғыш отынды шаруаға уақтылы жеткізу.
Ал қазіргі сәтте елімізде дизель өндірісі артқанымен, баға өсіп жатыр. 2023 жылдың қаңтарында 494,1 мың тонна бензин өндірілді, бұл өткен жылмен салыстырғанда 20,6%-ға артық. Сол секілді дизель отынын шығару 13%-ға, 421,8 мың тоннаға дейін өсті.
Ең көп бензин ‒ 196,7 мың тонна Шымкентте, яғни «ПетроҚазақстан ойл продактс» мұнай өңдеу зауытында өндірілген. Екінші орынға 155,1 мың тоннамен Павлодар мұнай өңдеу зауыты шықты. Ал Атырау мұнай өңдеу зауыты 141,7 мың тонна жанармай шығарды. Сол секілді дизель отынын өндіру бойынша Павлодар облысы да алда болды: 149,1 мың тонна ‒ өткен жылмен салыстырғанда 11,1%-ға артық. Тағы 148 мың тонна Шымкентте және 109,4 мың тонна Атырау облысында шығарылды.
Былтыр Қазақстанда дизель отынының бағасы 15,7%-ға, айтарлықтай өсті, ал бензин бір жылда 0,1%-ға арзандаған. Дизель бағасының өсуін Атырау облысының тұрғындары қатты сезінді, мұнда өсу бір жылда бірден 44,8%-ды құрады. Солтүстік Қазақстан (+ 39,1%) және Шығыс Қазақстан (+ 37%) облыстарындағы бағалар да едәуір қымбаттады. Маңғыстау және Қызылорда облыстарында, сондай-ақ Алматыда бағалар өткен жылдың деңгейінде қалды. Ұлытау облысында дизель отыны 2,8%-ға арзандаған.
Өткен жылдың қорытындысы бойынша елімізде 5 млн тонна бензин және 5,4 млн тонна дизель отыны өндірілді. Өндірістің өсуі сәйкесінше 3,1%-ды және 8,3%-ды құрады. Ішкі нарықта бензинді сату 5 млн тоннаға тең болды, бұл 2021 жылдың нәтижелеріне қарағанда 5,7%-ға көп. Сондай-ақ былтыр жергілікті компаниялар бензинмен ішкі нарықты толығымен қамтамасыз етті. Елге 43,3 мың тонна бензин әкелінді. Сектордағы барлық заңнамалық шектеуді ескере отырып, экспортқа ресурстың небәрі 0,5%-ы немесе 24,2 мың тонна бензин жіберілді, бұл бір жыл бұрынғымен салыстырғанда 76%-ға аз. Ішкі нарықта 5 млн тонна бензин сатылды.
Сонымен бірге жергілікті компаниялар ішкі нарықты дизель отынымен 100%-ға жуық қамтамасыз етті. Импорт тиісінше 3,2%-ға дейін қысқарып, елге 177,7 мың тонна дизель отыны әкелінді. Ал ішкі нарықта сату 7%-ға артып, 5,5 мың тоннаға жетті.