Әлемді жайлаған идеясыз шындықтар және аманат арқалаған «Бөрте» лиротрагедиясы

Қолжазба күйінде оқығандықтан ба, әуелгі аңдығаным да сол болды. Өзгертті, өзгертеді, өзгертпеуі мүмкін емес. Сонда олар нені өзгертуі мүмкін? Жанынан, жүрегінен суырып жазған сөз-сөйлем, монолог, диалогтері орнында секілді. Жет­пей тұрған сөзді жеткізіп жіберетін Серке Қожамқұловтардың заманы өткен. Бірақ әр сөзге астар берген мұндай драма­ны көптен көрмедік.

Жалпы, идея дегенді аса ұната қой­май­тындар бар. Қазір өмірде ғана емес, өнерде де хаос үстемдік құрғысы келеді. Алай­да ол идеяға темірдей берік адам. Міне, сол идеясын да өзгертпей алып шығыпты.

Кеңес заманында қаламгерлерге да­йын идеяны тықпалайтын. Енді идеясыз шығарма модаға айналған заман болып тұр. Олар бейне туы жоқ әскер сияқты. Қазір сахнаға көбінесе идеясы жоқ шын­дықтар қойыла бастады. Мұндай жағ­дайда автор елден ерек идеяға беріліп кет­се, ойланып қалуымыз заңды.

Бірақ ол бір ғана детальді идеяға ай­налдыру арқылы, ескі мен жаңаның ара­сына алтын көпір салыпты. Небір ұлы­ жеңістер осы бір ғана детальдің кө­леңкесінде қалғанда, автордың шеберлігіне еріксіз тәнті боласың. Бұл жерде деталь идеядан бұрын, миссиялық жүк арқалап тұрғанын да ескеруіміз керек­ шығар.

Әрі-беріден соң миссия идеядан да өтім­ділеу келеді. Сондықтан бұл шығар­ма­да «әскер қолбасшысыз қалды» деуге еш болмайды. Драматург пьеса тізгінін қолына мықтап ұстаған.

Оны енді өзгерту еш мүмкін емес. Бүкіл шығарма «бармақ» деталіне бағы­нып тұр. Бармақты саусаққа ауыстырсаң да, шығарма күйреп қалуы мүмкін.

Қызық қылғанда, автор бастапқыда бармақтың орнына «шынашақ» деп алғанын білетін едік. Ол жазғандарына жауапкершілікпен қарайтын әзелгі бір дәстүрмен қолжазбасын қоғамда пікірі өтімді адамдарға айнала оқытып шығады. Солардың маңдайын қушитпай, кең ойлайтын біреуі: «Біздің елде Бармақ батыр деген болған. Шынашақ ұтымды деталь болғанмен, аса ойнамай тұр. Сон­дықтан шынашақты «бармаққа» өзгер­тіңізші» деп пікір қосыпты. Автор өзі де қоңылтақсып жүрген болуы керек, қалай өзгертті, солай тынысы ашылып сала берді. Қас қылғандай, дүркіреп өт­кен тұсаукесерден кейін бір журналист бармақты «саусақ» деп жазып жі­бергенде, бүкіл шығармасының күл-пар­шасы шыққандай қатты қапа болды.

Шынында да қазақ үшін бармақ пен тырнақтың мифологиялық та, мис­ти­калық та мағынасы бар. Сондықтан «шынашақтай» деп бейнелеп қана айт­қаны болмаса, «бармақтай» деген сөз тұлғасына көбірек салмақ салады. Соның бәрінен де жиі айтылатыны «Бармақтай бақ» болса керек.

Әсілінде біз ұлы даланың тарихын біреудің көңіліне келетіндей аласартып айтамыз. Әйтпесе жарты әлемді жау­лаған Шыңғыс ханның жорықтары – құрлықтағы «Құдайлардың соғысы» іспетті емес пе? Бұл далада Одиссейлер сияқ­ты қайықпен жорыққа шығатын мұ­хиттар болған жоқ. Олар соғысқа қайық­қа мініп аттанса, біз тұлпарға мініп аттанғанбыз. Айырмасы сол-ақ шығар.

Осы арада «Құдайлық комедия» бар да, құдайлық трагедия неге жоқ?» деген сұрақ туады. Трагикомедия жанрында трагедия мен комедия екеуінің комедиясы басым болып кететінін көріп жүрміз. Көбіне қайғы мен комедия элементтері қатар өріліп, аяғы бақытты аяқталады.

Ал Дулат ағамыз «Бөрте» драмасында трагедиялық тақырыптан лиротрагедия жасап шыққанын байқадық. Бұл әлемдік драматургияда сирек кездесетін құбылыс.

Драматург бұл жерде «бармақ» идея­сына қайдан келді? Оны, бәлкім, тағы да осы сөздің өзінен іздеу керек шығар. Өмірде бейнелі, образды сөздер жалғыз болмайды. Әдетте оның ақ пен қара деген секілді антонимі болады. «Бармақтай бақтан» басқа, «бармақ шайнап қалу» деген бар. «Бармақ шайнап қалу» үлкен өкініш, ұлы өкініш. Сонымен бірге «Тырнақтай қиянат жасамаған» деген де тіркес бар. «Тырнақтайды» айтқанда, ойыңда «бармақтай» деген сөз тұрады. «Бармақтай пәле істесең» деген сияқты бір тіркес ұмытылып кетуі әбден мүмкін. Демек, қазақ үшін «тырнақтай» – минимум де, бәлкім, «бармақтай» – макси­мум шығар. Осыдан-ақ драмадағы басты деталь – «бармақтың» салмағын біле беріңіз.

Қазір шығармашылық инстинкт оянатын уақыт. Өйткені қоғамда жаңару, жаңғыру үдерістері жүріп жатыр. Осы шығармашылық инстинкт оған бұл драманы дер кезінде жаздыртып отыр.

Бүгінде әлем бойынша адам қырғыны алға шықты. Аң-құс, жан-жануар, табиғат проблемасы екінші қатарға ысырылды. Кең даламыздағы киік қырғынына алаңдап жүрген біз де абдырап қалдық.

Шынында да мына соғыстың түрі жаман. Кеше ғана бір кеңістікте өмір сүрген екі халық қанқасап жасап жатыр. Драматург Сириядағы қырғынды мең­зедім десе, сенбес едік. Ал Ресей мен Украина арасындағы соғыстың бұл шы­ғар­маның идеясына қатысы болмауы мүмкін емес.

Еуразия кеңістігіндегі тұрақсыздықты Бзежинскийлер өткен ғасырдың аяғында болжаған. Сонда о заманда құлан, бұ заманда киік қырылған ұлы далаға белгі соғылып та қалып еді. Бзежинскийлер не керек, кеңістіктен жаңылмағанмен, картадағы нүктеден жаңылыпты. Енді міне, ел-жеріміз аман болғанмен, мына қырғынды біз де етпен, терімен сезін­гендей халдеміз.

Драматург ұлы Тұран даласындағы жой­қын шабуылдар туралы драмасын осы­ қарсаңда жазғанына мән берген жөн.­ Дүниедегі ең үлкен қасірет бауырлас­ халықтар мен еншілес елдердің ара­сын­дағы қырғын болса, автор соны со­ғыс­тағы қорғансыз әйелдердің көзімен беріп отыр.

Шығармашылық инстинкт дегеннен шы­ғады. Әлемде болжанбаған соғыс болмаған. Мейлі ол әлемді басқарған құ­пия күштердің ісі шығар. Қай кезде, қай жерде қақтығыс болатынын бол­жаған саясатшылардың олармен қатысы бар ма, жоқ па, білмейміз. Алайда шығар­ма­шылық адамдары алдағы қатерді білгендей оқшау-оқшау дүниелер жаза бастайтынын жоққа шығаруға болмайды.

Соғыс жақындағанда кітаптар өрте­ліп, таланттар қудалауға түсетіні бекер емес. Ондай оқиғалар тарихта талай қай­таланған. Бұл жолы да соғысқа қарсы бол­ған өнер адамдарын есекке теріс мін­гізіп жібергенін көріп жатырмыз.

Бірақ бұл соғыс, жер бетіндегі жалғыз соғыс па? Дүниені тұтас алып қарағанда, соғыс болмаған күн бар ма өзі? Әлемде жалпы соғыс атаулыға қарсылық идеясы шындықпен астаса ма?

Драманы қолжазба күйінде оқи салып, «Мақ­сатыңыз не?» деген сұрақ қойдық. Сон­да жоғарыдағы соқталдай сауал­дар­дың­­ жауабын естігіміз келген болуы керек.­ Алай­да ол: «Бөртені өз топырағына әкел­­­­­­­­­­г­ім­­­­­ кел­­­ді» деп қарапайым ғана жауап бер­ді.­­ Аға­­мыздың жасына қарасақ, мұ­ны­сы өмір­­де бір атқаратын үлкен парыз се­кілді.

Аңыз адамдардың тегі мен тайпасын анық­тап жазу қай заманда да ұқыптылық пен мәдениеттіліктің белгісі болған. Осы тұрғыдан келгенде Бөртені туған то­пырағына әкелу идеясы ритуалдық мақ­сатқа жатады. Сондықтан автордың өмір-тіршілікте сондай ойы болса болған да шығар, бірақ ол тап бүгін шығарманың идеясы болуы мүмкін емес. Шындығында осы жасында оның қолына қалам ал­дыр­ған шығармашылық инстинкт екені, қазіргі қанқасап соғыстың аясында бұ­рынғыдан да айқындала түсіп отыр.

Меніңше, бұл шығарма ауыл арасы­ның дүниесі емес. Әлемге қандай ұлт, нен­дей ел екенімізді көрсететін шығарма. Тарих сахнасында атқарған рөлімізге қарай, арқалаған аманатымыз барын да білдіретін туынды.

Ұлы жорықтардан ақырет киізге орал­ған талай мәйіт жеткен болар. Қырғын соғыстардан мырыш табытқа салынған талай мүрде келген шығар. Бірақ солар біздің даламыздағыдай бармақты әкеп жерлеген оқиғаны көрді ме екен?

Мұны айтып отырғанымыз, автор ойдан шығармаған, қолдан жасамаған. Ұлы далада ежелден келе жатқан бәдел жерлеу салты бар. Сонда башпайын әкеп көмбепті, бармағын әкеп көміпті деседі.

Осы арада бір ескере кететін жайт, «Ақсақ құлан. Жошы хан» күйі туралы бетін қалқып қана айтатын сияқтымыз. Күйдің мазмұны Жошы ханның өлімін естірту үшін туған деген аңыздың астары басқа секілді. Ол тілмен айтып жеткізе алмай­­тын нәрсені күймен жеткізуге болады деген ойды беріп тұрған тәрізді.

Жошының тағдыры осындай үлкен аңыздардың тасасында қалып бара жатқан болуы керек. Автор шындықты аңыздан аршып алып, болған оқиғаны жаңа мазмұнда алға шығарады. Бұл ұстаным «Ақсақ құлан» күйі одан да бұрын болған деген фольклоршы ғалымдардың тұжырымына сәйкес келеді.

Бұдан шығатын қорытынды, біз адам қолымен жасалған қасіреттерді жүре-бара мифке айналдырып жібереді екенбіз.

Одан адамның сезімге берілгені болмаса, қайғы-қасіреттің салмағын сезінуі қиын. Драматургтің ұтқан жері де сол, Жошы өлімінің аңызын ет пен сүйектен жаралған пенденің трагедиясы ретінде көрсетіп отыр. Қалың нөпір құландар таптап өткен Жошының болат тұяқтардан бір бармағы ғана «аман» қалған.

Автор бармақ деталін Бөртенің қайғы­сын көрсету үшін ғана алып отырған жоқ. Әдетте бірден жоғары деңгейде бас­талған шығарманы аяғына дейін солай алып шықпасаң, бел ортасына жетпей арқауы босап сала береді. Сондықтан ха­лық ұғымында үлкен оқиғаға айналған «Ақсақ құлан» аңызына пара-пар сахна ойлап таппаса, бұл туындыны жазудағы мақ­сат та айқындалмас еді.

Міне, осы арада драматургтің өз жанынан қосқан тағы бір жаңалығы ескі аңызды қалай екінші планға ысырып тастағанын байқамай да қаласыз. Шындығында Жошының денесін қалың нөпір құлан таптап өтсе де, ол аңыз болғандықтан аса бір қайғы тудыра қоймайды. Алайда Жошының бүт де­не­сі­нен түк қалмай, бармақ қана та­былғанда аңыз өмірге жақындап, бойың еріксіз тітір­кенеді. Сондай ішкі дайын­дықтан өткен көрермен, бармағы жоқ сәбиді көтеріп шыққан ананы көргенде селт етпей отыра алмас-ты. Бірақ ол Жошы емес, Жошының елесі де емес.

«Бөрте: Жетім бала, жесір қатын, шашылған өлік! Бәрі бір мен үшін екен! Бұл тым қатыгездік қой, Темучин!

Темучин: Күңіренбе, Бөрте! Соғыс аяушылықтан тұрмайды.

Бөрте: Ана әйелдің қолындағы бала­ның­­ бас бармағы жоқ. Ат басып кеткен бе,­ қан ұйып қапты. Ол бір сәтке менің балам­ болып елестеді. Сонан соң көзім­нен жас­ парлап кетті. Мен қазір... Мен... жерікпін...».

Сөз жоқ, керемет табылып, сәтімен шендестірілген қос сызықтың қиылысуы. Терминге теліп айтқанда образды параллель деуге де болады, символдық параллель деуге де келеді. Қаңсып шөлдеп келген адам құдықтағы судан өз бейнесін көріп, ішер-ішпесін білмей дағдарғандай хал кештіреді. Драматургтің ойы мен миы түпкі айтар идеяға қалай жұмылғаны, қала берді мынау хаос жайлаған әлемде қандай миссия атқарғысы келгені бәрі осы қиылыстан айқын көрініс табады.

«Айшан: Жолама маған, қанішердің қатыны! Мына адамдардың қырылып жатқанына сен кінәлісің!

Темучин: Олар қырылса өздері кінәлі. Олар мені өлтіріп, әйелімді тартып алмақ бо­лып ордама шабуыл жасады. Мен құ­ты­лып едім, әйелімді байлап әкетті.

Айшан: Байлап әкетсе, байлап әкеткен жау­­ларыңмен айқас, тыныш жатқан елде нең бар?

Темучин: Олар ежелгі жауымыз мер­кіттер ғой.

Айшан: Меркіт болса, олар да адам баласы еді ғой. Сенің кесіріңнен тірі жетім қалған мына баланы өзіңе тапсырамын. Өліп қалған анасының емшегін еміп жатқан жерінен тауып алдым.

(Айшан баланы Бөртенің қолына тапсыра берді де, қайта тартып алды).

Айшан: Жоқ сендердің қанды қол­дары­ңа періште баланы ұстатуға болмайды. Өзім асыраймын!»...

Әлемде гуманистік идея – ең биік идея екеніне бұдан артық қандай мысал­ керек. Спектакльді көргеннен кейін әдет­тегідей бәрі ұмытылады, бірақ орны сыз­дап ауырған бармақ ұмытылмайды. Оны сезіну үшін фантом-дерттің анто­нимін білуіміз керек, ал ол дерттің атауы­ не бұған дейін айтылмаған, не еске қай­тып түспестей болып ұмытылған. Себебі қанша қайғы арқаласа да Бөрте қан­ішердің қасында, қойнында, ішінде, ты­сын­да. Оның ана ретіндегі адами бей­несі өз бойынан, бармақсыз баланы құ­шақ­та­ған­ Айшан болып бөлініп кетіп барады. Мы­нау идеясыз шындықтар жайлаған әлем­де анда-санда ғана осындай арнайы ама­нат арқалаған текті туындылар туын көтереді. Өнер сонысымен асқақ, өмір сонысымен ыстық.

Біздің ендігі мақсат осы шығарманы әлем сахнасына алып шығу болуға тиіс. «Ат айналып, қазығын табады» демекші, көркем туынды да түбі айналып, идея­сын табады. «Ақымақ әлем алған ба, Ақынның тілін бір рет» деп Жұматай Жақыпбаев айтпақшы, біз де осы туын­ды арқылы әлемге өз үнімізді танытып жатсақ несі айып?! Ал оған Дулат Исабековтің сексеннің сеңгірінде жазған «Бөрте» драмасы әбден лайық дер едік.