Пандемиядан кейін экономиканың басқа салалары сияқты машина жасау өндірісі де біраз тоқырауға тап болды. Шындап келгенде, ол тоқырау әлі аяқталған жоқ. Соған қарамастан, жаһандық экономиканың қалпына келу фонында көлік жасау және құрастыру секторы бұрынғы деңгейін бағындыру үшін жанталасып жатыр. Қазақстан да машина жасау саласына айрықша ден қояды. Осы орайда Қазақстан машина жасаушылар одағының басқарма төрағасы Мейрам Пішембаевпен әңгімелескен едік.
– Машина жасау саласының қанат жаюы ел экономикасына қалай әсер етеді?
– Әлемде машина жасау инновация әрі экономиканы әртараптандыру және технология драйвері болып саналады. Отандық машина жасау саласында тек автокөлік өндірісі ғана емес, кешенді және сараланған 37 сала бар. Соның ішінде электр жабдықтарын, теміржол техникасын, тау-кен-шахта, мұнай өндірісінің жабдықтары, ауыл шаруашылығы техникасын қамтиды. Бүкіл әлемде 100-ден аса мамандандырылған салалар мен машина жасау және металл өңдеу өндірістері бар. Бізді қоршаған әлемнің барлығы дерлік – машиналар мен олардың өндірісінің нәтижесі: тұрмыстық техникадан ғарыш аппараттарына дейін.
Ал бұл саланың дамуы экономика құрылымын күрделі ете түседі. Материалдық өндіріс, өндірістік емес сала, қорғаныс және халықтың әл-ауқатын қамтамасыз етеді. Технологиялық прогресс деңгейі, еңбек өнімділігі мен адамдардың өмір сүру сапасы машина жасау саласына байланысты.
– Қазақстанның бұл саладағы жетістігін дамыған елдермен салыстыруға келмес. Дегенмен, қай деңгейде келе жатқанымызды байыптау үшін нақты деректерді айтып өтіңізші.
– Өнеркәсібі дамыған елдерде бұл салаға мемлекет тарапынан ерекше көңіл бөлініп, қолдау көрсетіледі. Қазақстан да әлемдік өнеркәсіптен тысқары қалмай, табысты даму жолына түсу үшін іргелі істер атқарып жатыр. Жаһандық аренадан өз орнын алуы үшін отандық машина жасау саласы бәсекеге қабілетті болуға тиіс. Бүгінде Қазақстан өнеркәсібіндегі көлік жасау саласының үлесі – 6 пайызды құраса, ІЖӨ-дегі үлесі – 3 пайыз деңгейінде. Салыстыру үшін дамыған елдерде машина жасау саласы өнеркәсіп өнімінің орта есеппен 30-50 пайызын құрайды. Мәселен, Германияда бұл көрсеткіш – 54, Жапонияда – 51, Италияда – 36, Қытайда – 35 пайыз. Қазақстандық машина жасау саласы жүйелі және қарқынды дамып жатыр деп бағалауға болады. Бұған мемлекеттің қолдауы да, отандық тауар өндірушілердің де өз күші ықпал етіп отыр. 2019 жылдан бастап Мемлекет басшысы машина жасау мәселелерін жеке бақылауына алды. Өнеркәсіптік саясат туралы заң қабылданды. Өнеркәсіпті дамыту қоры, Мұнай және газ машина жасау халықаралық орталығы құрылды. Отандық машина жасаушыларды қолжетімді шикізатпен қамтамасыз ету жұмыстары жүргізілуде.
– Орта мерзімді перспективадағы негізгі міндеттер қандай?
– Машина жасауды дамытудың 2019-2024 жылдарға арналған Жол картасы аясында 2024 жылдың соңына дейін өндіріс көлемін 2,6 трлн теңгеге дейін жеткізу міндеті қойылып отыр. 2022 жылдың қорытындысы бойынша бұл көлем 3,1 трлн теңгені құрап, нақты көлем индексі 9,4 пайызға өсті. Жол картасы тек машина жасау кәсіпорындарын ғана емес, сонымен қатар өңдеуші кәсіпорындардың кең ауқымын тиімді дамытуды көздейді. Қазіргі уақытта машина жасау саласының өңдеу өнеркәсібіне қосқан үлесі 15 пайызға жетті. 2022 жылы 3,8 миллиард доллардың машина жасау өнімдері экспортталды. Машина жасау және металл өңдеу өнеркәсібінің негізгі капиталына салынған инвестиция көлемі 119 млрд теңге болды.
Қазақстанның машина жасаушылары жұмыс тиімділігін арттыруға бел буып отыр. Әртараптандырылған және технологиялық тұрғыдан дамыған ұлттық экономиканың қалыптасуына ықпал ету көзделген. Бүгінде елімізде машина жасау және металл өңдеу өнеркәсібінде 3000-нан астам кәсіпорын бар, оларда 120 мыңға жуық адам жұмыс істейді.
– Жетістіктер әрине, қуантады. Бірақ салада шешімін таппай тұрған түйткілдер де бар ғой. Соларға тоқталсақ?
– Әрине, біз салада күрмеуі шешілмеген проблемалар бар екенін жоққа шығармаймыз. Әсіресе қолжетімді қаржы мәселесі өткір тұр. Машина жасау саласы капиталды көп қажет етеді, рентабельділігі 7-10 пайызды құрайды. Бүгінде екінші деңгейлі банктерден несие алу мүмкін емес. Несиелеудің 20 пайыздан жоғары мөлшерлемелері, кепіл базасына қойылатын шектен тыс талаптар өндірістің толыққанды дамуына мүмкіндік бермей тұрғаны жасырын емес. Сондай-ақ салалық кәсіпорындарды шикізатпен қамтамасыз ету мәселесі де алдымыздан жиі шығады, бұл олардың өндірістік қуатын пайдалану деңгейіне теріс әсер етеді.
Тағы бір қиындық – импортқа деген тәуелділіктің жоғары болып тұрғандығы. 2022 жылы Қазақстанда өңделген тауарлар импортының жалпы көлемі 50 млрд долларды құрады, оның 20 млрд доллары немесе 40 пайызы – машина жасау өнімдері. Біздің отандық машина жасау нарығы 70 пайыздан астам импорттық өнімге тәуелді.
Өнеркәсіптің негізгі өндірістік қорлары жаңартуды өте қажет етеді. Жабдықтардың тозуы орта есеппен 60-70 пайызды құрайды. Жаңғырту жұмыстарына екінші деңгейлі банктердің несиелік пайызының жоғары болуы да кедергі келтіруде. Сонымен бірге салық жүйесін де жетілдіру керек деп айтар едік. Мемлекет басшысы 2022 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауында жаңа Салық кодексін әзірлеу аясында 2023-2025 жылдар аралығында әртүрлі салаларда сараланған салық мөлшерлемелерін енгізуді тапсырды. ЕО елдерінде салалық салықтар секторларға, технологияларға, ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға байланысты сараланады. Егер ол жерде жалпы көрсеткіш 20-25 пайыз болса, онда машина жасау үшін 8 пайыз болып бекітіледі. Қытайда экспортқа қосымша құн салығының сараланған мөлшерлемесі – 0-ден 16 пайызға дейін. Ол экспортқа шығарылатын өнімді өңдеу дәрежесіне байланысты белгіленеді.
Біздің қосылған құны жоғары тауар өндірушілеріміз шикізат өндірушілермен бірдей ҚҚС төлейді. Дифференциалды салық жүйесін енгізетін болсақ, бұл жоғары технологиялық салаларға серпін береді. Олар капиталды көп қажет етеді, технологиялық жағынан күрделі және нәтижесінде көбірек салық әкеледі.
– Осы түйткілдерді тарқату үшін мемлекеттің қолында қандай құрал бар? Ол құралдар қаншалықты өтімді әрі пайдалы?
– Қазір Мемлекет басшысының тапсырмасымен саланы дамытудың 5 жылға арналған Кешенді жоспары әзірленіп жатыр. Ол салаға жаңа серпін беріп, бәсекеге қабілеттілікті арттыруға және отандық өндірушілерді қолдауға ынталандырады деген сенім бар. Кешенді жоспардың жобасы машина жасауды дамытудың негізгі бағыттарын айқындайды. Олар – мұнай-газ, тау-кен металлургия, ауыл шаруашылығы, электртехника, теміржол, автомобиль, қорғаныс және авиация өнеркәсібі. Кешенді жоспардың негізгі мақсаты – импортқа тәуелділікті азайту, сатып алудағы ішкі құнды арттыру, инвестиция тарту, өндіріс пен экспорт мүмкіндіктерін дамыту, отандық өнімді өткізу нарықтарын кеңейту, ішкі нарықты қорғау (техникалық реттеу), білікті мамандар даярлау жүйесін жетілдіру, салаға арналған кадрлар және тағы басқалар. Бұл шаралардың барлығы өндіріс пен экспортты айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Саладағы отандық кәсiпорындардың өндiрiс көлемiн және экспорттық түсiмiн ұлғайту арқылы салық салынатын базаның өсуiн қамтамасыз етеді.
Отандық машина жасаудың бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жағдай жасау – ел саясатында іргелі басымдыққа ие. Тек осылай ғана біз бүкіл саланың дамуын ынталандыра аламыз. Басқа балама жоқ. Үкіметке экономиканы әртараптандыру, өңдеу өнеркәсібінің өнімін арттыру, кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру бойынша нақты тапсырмалар берілді. Машина жасаушылар жоғары бәсекелестік жағдайында жұмыс істеп, ел экономикасының дамуына үлес қосуға дайын.
– Жыл сайын дәстүрлі Машина жасаушылар форумы өтеді. Форумның қорытындысы бойынша қандай нәтижелерге қол жеткізіліп жатыр?
– Форумның қорытындысы бойынша Үкіметке ұсыныстар береміз. Форум өзін пікірталас алаңы ретінде көрсетті. Салалық кәсіпорындардың алдында тұрған міндеттердің кең ауқымы шешімін тауып жатыр. Экономиканы әртараптандыру механизмдері, импортты алмастыру және жаңа экономикалық саясат мәселелері кеңінен талқыланады. Іс-шара ашық және жүйелі диалог аясында өтіп, машина жасауды және тұтастай алғанда өңдеуші өнеркәсіпті дамыту стратегиясы әзірленеді. Биыл бұл шара 11-12 мамыр күндері өтеді. Форумға және онымен қоса-қабат өтетін «Kazakhstan Machinery Fair» халықаралық көрмесіне 20-дан астам елдің өкілдері келіп, жалпы 1500-ге жуық адам қатысады деп күтілуде. Көрмеге 200-ден аса отандық және шетелдік жетекші кәсіпорындардың өнімдері қойылады. Осы мүмкіндікті пайдалана отырып, барлық оқырманды іс-шараға қатысуға шақырамын.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Абай АЙМАҒАМБЕТ,
«Egemen Qazaqstan»