Күл-қоқысқа көмілген ауыл

Өкінішке қарай, Алматы облысының бірқатар елді мекендерінде тұрмыстық қалдық тастайтын орындардың жоқтығы, барына күтім жасалмайтынын жасыру­ға болмайды. Яғни полигон мәселесі өте өзекті тақырыпқа айналып отырғаны ақиқат. Себебі өңірде жыл сайын тонналап тұрмыстық қалдықтар шығарылады. Ал қалдықты сұрыптап, кәдеге жаратар болса, ол кіріс көзіне айналары анық. Алайда...

Кеген ауданында 34 елді мекен бо­йынша халық саны – 28 323, аудан орта­лығы Кеген ауылында 9 мыңнан аса адам тұрады. Ауыл ішінен шыққан тұр­мыстық қалдықтарды сұрыптау ісімен екі жыл бұрын құрылған «Кеген Тазалық» ЖШС-ның белсенді азаматтары айналысып жүргені жайлы хабардар болдық. Туған ауылының тазалығын күйттеуге білек сыбана кіріскен азаматтар ауыл тұр­ғын­дарына тегін қызмет көрсетеді екен.

«Кеген ауылын төрт аймаққа бөліп алып, аптасына 5 күн қоқыс жинай­ды. Ауыл шетіндегі ескі ғимаратты жалға алып, сонда сұрыптау жұмыстарын жасай­ды. Кішігірім цехы бар. Сұрыпталған қал­дық­ты өткізу арқылы табыс таба­­ды. Қа­зіргі уақытта әкімшілік, тұрғындар мен өз­дері тарапынан бірлескен үшжақ­ты келі­сім жасау қарастырылып жатыр. Айы­на белгілі бір сомада қаржы төленсе, еңбек­тері ақталып, жұмыстары да жандана түсер еді. Бұл жөнінде тұрғындарға насихат жұмыстары жүргізіліп жатыр», дейді ауыл әкімінің орынбасары Н. Сағымжан.

2007 жылы құрылған «Жолашар» ЖШС болса, Кеген ауылының іргесіндегі қоқыс алаңын күреу, шашылған қоқысты жинау жұмыстарымен айналысып келеді. Серіктестік қарамағында 1 тиегіш, МТЗ-82 тракторы, КАМАЗ, ЗИЛ және көше жуатын техникалар бар.

«5 гектардай жерді алып жатқан қо­қыс орнын ай сайын күреп, жан-жағын жинақтап отырамыз. Өкінішке қарай, қыста қардың қалың түсуі, көктем мен жазғы жауын-шашыннан жол езіліп, көліктер жетер жеріне жете алмай, сыртқа тастап кетеді. Қазір де сол жағдай қайталанып отыр. Салдарынан жел ұшырған қағаз, целлофан пакеттер ауыл маңайын жауып қалады. Қиындықтарға қарамастан уақытылы тазалап, жиыс­тырып келеміз. Осы ауылдан ғана шамамен жыл сайын 5 мың тонна қоқыс шығарылады. Негізі­нен малдың қиы мен күл-қоқыс төгіледі», дейді «Жолашар» ЖШС-ның басшысы Манас Бұқабаев.

Әкімдік өкілдерінің мәлімдеуінше, биыл қоқысқа апаратын жолдың 2 ша­қырымы жасалып, жол бойына жарық бағаналары орнатылады. Қоқыс аумағын қоршау мәселесі де біраз жыл бұрын қарастырылғанмен, аяқталмаған. Мал­дың өлексесін тастайтын арнайы орын бол­ғанымен, оған жеткізіп жатқандар шамалы көрінеді.

Қоқыс орындарына малдың өлек­се­­лерін сүйреп тастау оқиғалары ауыл­дар­дың қай-қайсынан кезігері сөзсіз. Мұн­дай келеңсіздікті Райымбек ауданына қарасты Сарыжаз ауылынан да кезіктірдік. Ауылмен іргелес жатқан қоқыстан мал өлекселерін көзіміз шалды. Бұл ретте қоқыс орнына жақын маңайдағы көше тұрғындары да қынжылыстарын білдірді.

«Су құбырлары тартылмаған сонау жылдары ауыл адамдары су алып, бү­гінде малымыз шөл қандыратын тас­бастаулардың көзі құруға айналды. Дәл осы жерде қасиеті күшті «дүнгеншай» деген шөп өсетін. Ол да құрыды. Шіліктің іші целлофанға толып кетті. Ауылдың малы жайылып, жан сақтап отырғаны да осы бозқараған. Әкімшілік тарапынан жұмыстар жасалмай жатқан жоқ емес, жасалып жатыр. Көктемде біраз малдың өлек­сесін шығарып, көмді. Қоқысты күре­ді, жинады. Бірақ қоқыстың ішіне тех­ника тереңдей ене алмайды. Оған шын­жыр­табанды қуатты трактор керек, жай техни­каның шамасы жетпейді. Сол себепті қоқыс ала­ңын басқа жерге көшіргені дұрыс», деген ұсыныстарын айтқан ауыл тұрғындары «ашық жатқан қоқыстан жұқпалы ауру тарап кетпесе жарар еді» деген қорқынышын да жасырмады.

Аспантау өңіріндегі аудандардың бір­де-бірінде заңды қоқыс полигоны жоқ. Сол себепті мұнда тұрмыстық қалдықтарды жою немесе сұрыптау жұмыстары жасалынбайды. Ашық-шашық жатқан қоқыс орындарына мал кіріп, ондағы целлофан, сүйектерді шайнап, жұту салдарынан мал шығынына жол берілетін жайттар да жоқ еместігін айтады ауыл тұрғындары.

Табиғаты көркем, туризмнің қайнар көзіне айналған аудандардың бірі Еңбек­шіқазақ ауданы дер едік. Аталған аудан бойынша 1 қала, 25 ауылдық округ, 79 елді мекен бар. Халық саны 284 300 адамды құрайды.

Осы бір іргелі ауданда да арнайы, қатты тұрмыстық қалдықтарды жинауға және сақтауға арналған полигон жоқтың қасы. Қазіргі таңда ауданда күл-қоқыс, қатты тұрмыстық қалдықтарды жинау, шығарып апару, сұрыптау және утильге жіберу өте күрделі мәселеге айналып отыр.

«Бүгінгі таңда ауданның 87 га жер те­лімі (32 елді мекенде) тұрмыстық және өн­діріс қалдықтарды уақытша жи­нап сақ­тауға арналған орын бар. Жал­пы, аудан бойынша тәулігіне 150-200 тонна тұр­мыстық қалдық шығады. Жы­лына орташа есеппен 70 мың тонна. Аудан­да қат­ты тұрмыстық қалдықтарды шыға­румен 15 мекеме (56 техника мен 105 адам) шұ­ғылданады. Олардың қызмет бағасы 500-2000 теңге аралығында.

Ғарыш мониторингі порталымен анық­­­талған заңсыз қоқыс орындары 2023 жылға аудан бойынша 12 ауылдық ок­руг­те, 59 орын анықталды. Оның бү­гін­­де 57-сі тазаланып, 2 нүкте қалып отыр (Бөлек ауылдық округіне қарасты Қа­ра­­сай полигоны). Қазіргі уақытта ға­рыш мониторингінде көрсетілген заң­сыз қоқыс орнын тазалау жұмыстарын жүр­гізуге мүмкіншілік болмай отыр. Себебі оған қомақты қаражат керек», дейді Ең­бек­ші­қазақ ауданы әкімінің орынбасары Әділжан Смағұлов.

Қазіргі таңда аудан әкімдігі тарапынан бірқатар жұмыс атқарылып жатыр. Атап айтсақ, «Ақбастау ауылындағы ҚТҚ арналған полигонның құрылысы» жобасы дайындалып, жер теліміне мемлекеттік акт алынған. Жобаның жалпы құны 1 млрд 168 млн теңгені құрайды.

Бұдан басқа «SAE» ЖК-дан 10 млн теңгеге орта ауқымдағы қоқыс өңдеу зауы­тын салумен «Сұрыптау кешені және ҚТҚ қайта өңдеу» жобасын іске асы­руға әзірлемелер жасалған, аталған инвес­тициялық жобаға 2 гектар жер бөлініп, бизнес-жоспар ұсынылды, күніне 7,5 тонна қоқыс сұрыптау көзделген.

Сондай-ақ 2017 жылдан бастап Шелек ауылында көлемі 30 гектар жер телімінде «Балис-2007» ЖШС өндіріс және тұ­тыну қалдықтарын орналастыру және жою бо­йынша полигон салу, оған қызмет көрсету жұмыстарына жер телімін инвест жоба арқылы рәсімдеп, жұмыстарын бастауда. Жылына 10-15 мың тонна қоқыс өңдеу көзделеді, инвестиция көлемі – 340 млн теңге.

Жуырда «2023-2025 жылдары Алматы облысының экологиялық жағдайын жақ­сартуға арналған Жол картасының» жү­зеге асуын талқылаған алқалы жиында өңірдің экологиялық ахуалына әсері бар қоқыс алаңдары мен полигондар туралы мағлұматтар баяндалды. Нақтылар болсақ, Алматы облысының аумағында жыл са­йын 429 мың тоннаға жуық тұрмыстық қалдық жиналады екен. Оны уақытша сақтайтын 7 полигон және 131 орын бар. Өткен жылы облыста 429,2 мың тонна қалдық түзіліп, оның 95,4 мың тоннасы өңделген. Қалдықтарды жинау және шығаруды 75 мекеме қамтамасыз етеді.

Облыста жалпы қуаттылығы жылына 125 мың тонна болатын қайталама материалдық ресурстарды (пластик, макулатура, шыны және т.б) өңдеумен 12 кәсіпорын айналысады. Осы жылдың екі тоқсанында облыста 210,2 мың тонна қалдық түзілсе, оның 48 мың тоннасы өңделген. Биыл жергілікті бюджет­ті нақтылау кезінде Алматы облысында коммуналдық қалдықтарды басқару бағ­дарламасын әзірлеуге 30 млн тең­ге бө­лінді. Облыс орталығындағы қат­ты тұр­мыстық қалдықтар полигоны мен сұ­рыптау желісі құрылысының техника­лық-экономикалық негіздемесін әзірлеуге 25 млн теңге бөлінген. Ал Балқаш ауданы Бақанас ауылында қолданыстағы қатты тұрмыстық қалдықтар полигонына қоршау салу бойынша құрылыс-мон­таж жұмыстарын жүргізуге 4,3 млн теңге бөлініп, игеріліп жатыр.

«Өңірлік жүйе шеңберінде Іле ауданында органикалық және қатты тұр­мыстық қалдықтарды қайта өңдеу бойын­ша 1 зауыт салу көзделген. Бұл – қуаты жы­лына 120 мың тонна болатын «Waste Energy Kazakhstan» ЖШС Қазақстан-испандық компаниясымен бірлесіп «Мериолизис» технологиясы бойынша толық циклді қоқыс өңдеу зауытын салу. Инвестициялардың жалпы көлемі – 41,8 млн еуро. Бұл жоба 2019 жылы 18 қыркүйекте Энергетика министр­лігі өткізген Биос жобаларын іріктеу бойын­­ша аукциондық сауда-саттықтың жеңім­пазы екенін еске сала кетейік. Бүгінгі таңда аталған кәсіпорын өз қаражатына жобалық-сметалық құжаттаманы әзірлеп жатыр. Қалдықтарды өңдеу өнеркәсібі жобасын жүзеге асыру бойынша ресейлік «Агромаш Холдинг» ЖШС компаниясымен келіссөздер жүргізіліп жатыр.

Қарасай ауданындағы жұмыс істеп тұрған полигонда «TARTYР» компаниялар тобы кореялық FMG компаниялар тобымен бірлесіп, қалдықтарды көму кезінде пайда болатын полигон (жылыжай) газынан электр энергиясын өндіру жобасын жүзеге асыруды жоспарлап отыр.

Дүниежүзі банкпен «Алматы агломерациясы үшін тұрмыстық қалдықтарды басқарудың SMART интеграцияланған цифрлық жүйесі» және «Биологиялық ыдырайтын қалдықтардан компост пен жасанды топырақты өнеркәсіптік өндіру кешенін салу» жобаларын іске асыру бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр. Бұл жобалар Алматы агломерациясының әлеуметтік-экономикалық дамуына оң әсер ететін және Алматы облысының экологиялық жағдайын жақсартатын белгілі бір салада айналмалы экономиканы қалыптастыруға әлеуеті бар», дейді Алматы облысының энергетика және тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы басқармасының тұрғын үй коммуналдық шаруашылығы бөлімінің бас маманы Айдос Тастанов.

Қалдықтарды бөлек жинауға азамат­тарды экономикалық ынталандыру мақсатында Іле, Еңбекшіқазақ, Талғар аудандары мен Қонаев қаласында қай­талама шикізатты қабылдау үшін 8 қа­был­дау пунктін орнату жоспарланып отыр. Бүгінде инвестормен келіссөз жүр­­гізіліп, стационарлық құрылымның эскизі әзірленген. Бұл шара азаматтардың эко­логиялық мәдениетіне оң әсерін тигізеді деп күтіліп отыр, одан кейін бұл жобалар бас­қа аудандар мен ірі елді мекендерге де таратылады.

Тұрмыстық қалдықтар отбасы, ошақ­қасынан сұрыпталып, арнайы контейнерлерге салу жұмыстары үйлестірілсе, онда экомәдениеттің артуымен қатар, қоқыс көлемінің кеміп, есесіне қайта өң­деу жұмыстарының арта түсері анық. Ал әзірге тұтыну қалдықтарын басқару талаптарын бұзған тұлғалар әкімшілік жауапкершілікке тартылып отыр. Бұл орайда Алматы облысы бойынша экология департаментінің мәліметіне сүйенсек, 2023 жылдың өткен кезеңінде өндіріс және тұтыну қалдықтарын басқару талаптарын бұзғаны үшін департамент ҚР ӘҚБК 324 және 344-баптары бойынша барлығы 46 тұлғаны жалпы сомасы 9 133 875 теңгеге әкімшілік жауапкершілікке тартты. Атап айтқанда, 7 жеке тұлға – жалпы сомасы 655 500 теңге, 9 заңды тұлға – жалпы сомасы 2 440 875 теңге, 30 лауазымды тұлға жалпы сомасы 6 037 500 теңге айыппұл арқалаған. Осы ретте департамент тарапынан жергілікті атқарушы органдар, БАҚ, басқа да мемлекеттік органдар мен құқық қорғау органдары өкілдерінің қатысуымен рейдтік іс-шаралар тұрақты өткізіліп тұ­рады. Рұқсат етілмеген қалдықтарды орна­лас­тыру орындары анықталған жағдайда басқарма АӘД өкілдеріне рұқсат етілмеген қалдықтарды орналастыру орындарын жою және кәдеге жарату бойынша тиісті шаралар қабылдауды тапсырады. Сондай-ақ бұл бағыттағы жұмыс департаменттің тұрақты және қатаң бақылауында.