Қазір дүние жүзіндегі азық-түлік қауіпсіздігі көкейкесті сипатқа ие болып отыр. Азық-түлік мәселесі мен оған деген сұраныстың артуы күн өткен сайын өткір сезілуде. Сондықтан Қазақ елі үшін де агроөнеркәсіп кешенін дамытуға басымдық берілуі аса маңызды. Қазақтың тарихи тамыры ауылда екенін ескерсек, ауыл шаруашылығының өркендеуі – Қазақстанның өркендеуімен пара-пар.
Мемлекет картасына зер салсақ, ұлан-ғайыр кең даламызда аграрлық сала шешуші орынға сұранып-ақ тұр. Жерінің кеңдігі жөнінен әлем елдерінің арасында 9-орын алса да, халқының саны жөнінен 64-орындағы Қазақстанның ірі аграрлық-индустриялық мемлекеттердің қатарына кіруге мүмкіндігі бар. Яғни ел экономикасының басым саласы ауыл шаруашылығы болуы тиіс. Жалпы, ауыл шаруашылығы жоғары экономикалық әлеуеті мен мүмкіндігі мол, ұдайы өндірістік және әлеуметтік мәнді негізгі саланың бірі саналады. Қазіргі кезде ауылда Қазақстан халқының 40,8 пайызы, экономикалық белсенді халықтың үштен бір бөлігі тұрады. Оған қоса, ауыл шаруашылығы – қазақ халқы үшін дәстүрлі атакәсіп.
Президентіміз ауыл шаруашылығын дамытуды Қазақстанның стратегиялық мақсаты ретінде айқындап, Еуразия құрлығындағы басты аграрлық орталықтың біріне айналу міндетін қойды.
Өткен ғасырда Қазақстанның дүрілдеген ауыл шаруашылығы тәуелсіздік жылдары құлдырап кеткені тарихи шындық. 1990-жылдардың басында бұрынғы кеңестік шаруашылық жүйесінің бұзылуы, жаңа нарықтық қатынастар мен құрылымдардың толық қалыптасып үлгермеуі, шаруа-экономикалық байланыстардың үзілуі мен басқа да көптеген факторларға байланысты отандық ауыл шаруашылығы дағдарысқа ұрынды. Төрт түлік малдың саны бірнеше есе азайып, eгicтік көлемі де едәуір қысқарып кетті. Ауылдарды жаппай жұмыссыздық жайлап, ауыл халқы қалаларға қоныс аудара бастады. Яғни ауыл шаруашылығы санаулы жылдардың ішінде-ақ бұрын қол жеткізген әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерінің көбінен айырылып, тұралап қалды.
«Ресурстардың қарғысы» ұғымын ғылыми айналысқа ендірген Ричард Аутидің айтуынша, қоныстанып отырған атамекенінің асты-үсті табиғи ен байлыққа толы болғанымен, билеушілері қолда барды ұқсатып игере алмаса, ондай ел «ресурстардың қарғысына» ұшырайды. Р.Аути «Ресурсқа тәуелді елдердегі тұрақты даму: ресурстық қарғыстың проблемасы» атты еңбегінде экономикасы минералды ресурстарға тәуелді мемлекеттерді салыстырып зерттеген. Ол Бразилия, Мексика сияқты жері кең, қазба байлықтары мол, халқының саны да көп елдерді Тайвань, Оңтүстік Корея, Сингапур сияқты табиғи ресурстары аз елдермен салыстырып, дамуындағы айырмашылықтарын көрсетуге тырысқан. Осы арқылы тауар өндірісі, жаңа технологияларды дамыту, туризм мен еркін сауда жасауды дұрыс жолға қою, білім беру мен денсаулық сақтауды, құрылыс пен ауыл шаруашылығын жаңаша өркендетуден түсетін табыс табиғи қазба байлықтарды шикізат күйінде сатумен салыстырғанда әлдеқайда көп табыс әкелетініне көзі жетеді. Тіптен шикізат сатушы елдер өздері сатқан шикізаттан өндірілген тауарларды бірнеше есе қымбат бағамен қайта сатып алып тұтынатынын көрсетеді. Сондықтан Қазақстан Президенті Қ.Тоқаев ұсынып отырған жаңа экономикалық үлгі өте өзекті, отандық экономиканы шикізатқа тәуелділіктен арылту мен әртараптандыруға серпін беретін тың қадам.
Бұл тұрғыда Президентіміз ауыл шаруашылығы саласында ірі компаниялар көбірек болса, нақты серпіліс жасауға болады, экспортты ұлғайта отырып, ішкі нарықты да ұстап тұра алатын жағдайда боламыз деуі қисынды. Орта және шағын шаруа қожалықтарының қолы қысқа, олар агроөнеркәсіптік кешен ретінде қызмет етуге қауқарсыз. Сондықтан отандық агрофирмалардың ірі компаниялар қатарына кіруі, өзара тиімді шарттар негізінде халықаралық корпорацияларды белсенді түрде тарту арқылы ет, сүт, астық өнімдерін терең өңдеу және өндірістік жылыжай шаруашылықтарын дамыту сияқты еліміз үшін болашағы зор бағыттарға басымдық берген абзал.
Сонымен қатар мынадай міндеттер де шешімін табуы қажет:
– ауыл шаруашылығында жағымды инвестициялық ахуал жасауға бағытталған кешенді іс-шараларды жүзеге асыру;
– қысқа мерзімде капитал құйылуына және инвестициялық жобалардың іске асырылуында оны ұтымды пайдалануға қажетті инфрақұрылым құру, ауыл шаруашылығының ерекшеліктерін ескеретін жетілген инвестициялық жобалар жасау;
– тарихи тәжірибеде өзінің тиімділігін көрсеткен ауылшаруашылық кооперациялары мен мемлекет көмегімен машина-трактор стансаларын нарықтық қатынастарға сай бейімдеп құрып, қайта жаңғырту;
– ауыл шаруашылығына аралас жоспарлы-нарықтық қатынасты қатар енгізу.
Жерінің жалпы аумағы – 2,7 миллион шаршы шақырым, өкінішке қарай, оның басым бөлігі ауыл шаруашылығына жарамайтын шөл, шөлейтті, тақыр және сортаң жерлер. Су ресурсы – еліміздегі өзекті мәселелердің бірі. Сондықтан су шаруашылығын реттеу мен дамыту аса маңызды. Бұрын өз алдына дербес министрлік болған су шаруашылығы саласы «бюджеттік қаражатты үнемдеу», «оңтайландыру», «әкімшілік реформа» сияқты түрлі желеулермен ұсақталып, бірнеше министрліктің құрамына бөлшектеліп еніп кеткен болатын.
Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту – Қазақстанның экономикалық саясатының негізгі басымдықтарының бірі. Бұл – бір жағынан, бос жатқан ауылшаруашылық жерлерін, іске асырылмаған өндірістік қуаттарды ұтымды пайдалану, ішкі нарық пен әлемдік нарықтардағы сұранысты қанағаттандыру деген сөз. Екінші жағынан, агроөнеркәсіпті жетілдіру, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу, отандық тауар өндірушілерді, оның ішінде ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілерді қолдау мыңдаған жұмыс орындарын ашуға көмектеседі. Ал Қазақстан халқының жартысына жуығы ауылдық жерлерде тұратынын ескерсек, бұл көптеген маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелердің шешілуіне ықпал етері сөзсіз.
Сейілбек МҰСАТАЕВ,
саяси ғылымдар докторы
АЛМАТЫ