Бірер жыл бұрын елімізде баласының алдындағы борышын өтеуден жалтарғандарға жаза күшейтіліп, айыппұл мөлшері өсті. Алайда ата-аналық парызын орындауға келгенде құлықсыздық танытатындардың саны азайған жоқ. Себебі бала ақысын бермеудің сан амалын қарастыратын борышкерлердің заңды сырт айналып кетуге мүмкіндігі мол. Сондықтан қашқын ата-аналарды жауапкершілікке тартқызып, түрмеге қамайтын соңғы түзетулер де тиімді болмай тұр.
Елімізде алимент төлеуден жалтарған 6 мың борышкер жауапқа тартылған. Айталық, бүгінде прокуратура органдары алименттерді өндіріп алу мәселесіне ерекше назар аударады. Сондай-ақ үйлестіру шараларымен сот орындаушылары, полиция, әкімдіктер және басқа да уәкілетті органдардың келісілген іс-қимылдарын қамтамасыз етеді. Осы бағытта екі жыл ішінде прокуратура 236 мәжіліс, алқа және үйлестіру кеңесін өткізген. Құзырлы орган мамандарының айтуынша, алиментті төлемеудің негізгі себебі – борышкерлердің жұмысқа орналаспауы мен тұрақты табыстың болмауы. Сондықтан жағдайды шешу үшін тұрақты табысы жоқ борышкер ата-аналарды жұмыспен қамтуға көңіл бөлінген. Биыл да кәсіпкерлерді тарта отырып 200-ге жуық бос орындар жәрмеңкесі ұйымдастырылды. Бұдан басқа, жұмыспен қамту органдарында 20 мың жұмыссыз борышкер есепке алынса, оның 9,5 мыңы жұмысқа орналасқан. Сонымен бірге акция, рейд, әлеуметтік ролик, билбордтарды тарату секілді 500-ден аса түрлі ынталандыру шарасы өткізілді.
Баласының ақысын төлеуге әлеуметтік жағдайы көтермей жүргендерден бөлек, табысын жасырып, қашып жүрген жауапсыз ата-аналардың да бары рас. Мәселен, жауапты органдар алимент өндіруден жалтарған осындай 6 мыңға жуық борышкерді әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікке тартыпты. Сондай-ақ 700 қадағалау актісі бойынша 825 жеке сот орындаушысына тәртіптік жаза берілген. Жүйелі және кешенді шаралар қабылдаудың нәтижесінде проблемалық іс жүргізулердің саны үштен бірге дейін қысқарған. Осылайша, 140 мың баланың пайдасына 23 млрд теңге қарызы өтеліп, борышкерлерден 322 мүлік өндіріп алушыларға берілді. Дегенмен бала алдындағы қарыз әлі де 22 млрд теңгені құрап отыр.
«Неке және отбасы туралы» заңның 138-бабы әрбір ата-ананы кәмелетке толмаған балаларын күтіп-бағуға міндеттейді. Құжаттың 60-бабында әр баланың отбасында өмiр сүруге және тәрбиеленуге, ата-аналарының қамқорлығында болуға құқығы бар екені тайға таңға басқандай көрсетілген. Оның ішінде баласының мүддесін қамтамасыз етіп, жан-жақты өсiп-жетiлуiне ата-анасы мүмкіндік жасауға тиіс. Әйткенмен отбасы, ұрпақ алдындағы жауапкершілік дегенге жүрдім-бардым қарайтындардың қулығына құрық байлау қиын болып тұр. Жеке сот орындаушылары республикалық палатасының мәліметінше, балаларының несібесін беруден жалтарушылардың саны өсіп келеді екен. Ең сорақысы, перзенті алдындағы парызын өтемеу үшін жалақысын жасырып, енді бірі баласынан бас тартып, жауапкершіліктен аттап өтуге асығады.
Әділет министрлігінің мәліметінше, елімізде 80 мыңнан аса алимент алушының көбі – әйелдер. Оның бірі, он жыл бұрын күйеуімен заңды түрде ажырасқан астаналық тұрғын Ұлбосын Омарова баласының қаржылық шығындарын жалғыз өзі жабуға мәжбүр. Себебі ұлының әкесі алимент төлегісі жоқ екенін айтқан ол: «Бұрынғы күйеуімнен 2014 жылдан 2021 жылға дейін алимент өндіріп алу үшін қудалап көрдім. Заң бар болғанымен, біздегі құжат қарызды өтетуге келгенде қауқарлы емес. Өйткені жеке кәсіппен айналысатын бұрынғы күйеуім құжатта өзін жағдайы жоқ етіп көрсетсе жетіп жатыр. Шаруашылық қожайыны – қайын атамның күйеуімнің жағдайы жоқ екенін, алатын жалақысы мардымсыз екенін жазып, қол қойған қағазы қарызды қайтартуға кедергі келтіріп отыр. Осылайша, баламның әкесінің құжатта қарапайым малшы болып істейтіні және айлығы шайлыққа жетпейтіні көрсетілген. Тұрғылықты жердегі сот орындаушылары оның тұрмыс жағдайы жақсы екенін білсе де, алимент өндіртіп беруге шамасы келмейді», дейді.
Алматы облысының тұрғыны Мерейлім Қонысбаева да сот пен сот орындаушыларының табалдырығын тоздырып 16 жыл бойы жүгіргенімен, бұрынғы күйеуі туған қызына бір тиын төлемеген. Алимент өндірту үшін әкімдіктің де есігін күзетіп, сот орындаушыларының соңынан қуғанымен, ай сайынғы айлығын есептеу мүмкін емес екен. Қызы бір жасқа толмай алимент өндірту туралы сотқа жазған талап-арызы сол бойы орындалмаған Мерейлім де жалақысын жасырып, «жұмыссыздардың» қатарын толтырып жүрген бұрынғы күйеуінен күдерін үзген.
Шындығы сол, баласының несібесін бергісі келмейтіндердің қитұрқылығы көп. Сондықтан прокуратура органдары борышкерлердің есепке алынбаған және жаңа кіріс көздерін анықтау үшін жаңа тәсілдер мен алгоритмдер әзірлеуді қолға алған. Ендігі жерде «Яндекс», «inDriver», «DiDi», «Uber» секілді такси қызметіндегі мобильді қосымшалары, букмекерлік кеңселердегі ставкалары мен электрондық әмияндарындағы кіріс көзіне де тексеріс жасалады. Ал бұл сот орындаушыларының да жұмысын жеңілдетіп береді. Олар борышкерлердің осындай табыстары туралы мәліметтерді прокурордың санкциясы арқылы алады екен. Мысалы, Қарағанды облысында прокурорлар электрондық әмияндарға ақшасын жасырған 86 борышкерді анықтады. Қазірдің өзінде заңнамалық түзетулер енгізу туралы ұсыныстар Әділет министрлігі және Парламент депутаттарына жіберілген. Прокуратура органдары алименттерді өндіріп алу және балалардың құқықтарын сақтау мәселелерін тұрақты бақылауына алып отыр. Қашқын ата-аналардың кірістерінен өндіріп алуға мүмкіндік беретін жүйе жемісін берсе, жұмыссыздықты сылтауратып, жалақы көлемін жасырып, жиған-тергенін туысының атына тіркеп қоятындардың аяғына тұсау салынар күн алыс емес.