Тарихын білген елдің тамыры бекем. Өткенді таразыға салып, болашаққа бағдар жасау үшін тар жол, тайғақ кешуімізден сабақ алудың маңызы зор. Осы орайда газетіміздің 9 ақпандағы санында тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҰҒА академигі Мәмбет ҚОЙГЕЛДІНІҢ «Ақиқат қызыл сөзге емес, дәлелге мұқтаж» атты сұхбаты жарық көрген еді. Сүбелі әрі көкейкесті әңгіме оқырманға ерекше әсер етіп, жұртшылықтың өтінішімен ғалым ағамызға тағы да бірнеше сұрақ қойдық.
– Мәмбет Құлжабайұлы, ХХ ғасыр басындағы реформа туралы нақтырақ білгіміз келеді. Алаш буынын елді өзгерту ұстанымы қандай сипатымен ерекшеленеді?
– Ең алдымен, іргелігімен ерекшеленеді. Алаш қайраткерлері сол тарихи кезеңде ұлт тағдырына қатысы бар қоғамдық мәселелерді елеп-екшеп алға шығарды және оларды кешенді шешудің үлгісін көрсетті. Бұл істе халықтың қолдауына сүйенді. Бұл ұлт пен оның саяси басшылығының арақатынасы үйлесімін тапқан тарихи сәт еді. Осы жағдай Алаш тұлғаларына сенім мен күш берді. А.Байтұрсынұлы: «Қазақ» газеті бұл істе ұлттың ақыл-ой орталығына айналып, оның қоғамдық-мәдени өмірін басқарды» деп жазды. Нәтижесінде, қазақ өмірі буырқанған күй кешті, жігерлі қозғалыс арнасына түсті. Қозғалыстың үніне айналған ақындардың «Ал, қазақ, бостандыққа сал малды, сал жанды!» ұраны халыққа жетті. Съездер ұйымдастырылды, қазақ комитеттері, үкіметі, атты әскері құрылды. Осының бәрі өмірде болған, өмірге ентелеп кіріп келген азаматтық қоғамның, алға ұмтылған елдің нақты көрінісі болатын.
Кәмпеске комиссиясына жауап берген Абай перзенті Тұрағұл Ибрагимұлы өзінің атының жалпы қазаққа мәлім болғандығын Алашордаға бар ынтасымен қызмет істегендігімен байланыстырады. Мұндай мазмұндағы қызметті «Николайдың темір бұғауында жаншылған қазақ азаматтарының бәрі де жасағанын», бұл ақиқат көзі ашық барлық адамға мәлім екенін, ал ол кезде кеңес өкіметінің халыққа пайда-зиянын қалың қазақ түсіне қоймағанын айтады. Бұл – сол тұстағы көкірек көзі ояу қазақ азаматтарының бәріне ортақ пікір. Қазақ қоғамына Алаш басшылығы ұсынған өзгерістер түсінікті еді және халық оны қабылдауға даяр-тын. Сол бір аласапыран тарихи кезеңде Алаш қайраткерлері енгізіп үлгерген бір-екі реформалық шараларға тоқталып өтейін.
Алаштың реформаторлық қызметі, ең алдымен, ағартушылық саласында көрініп, тамаша нәтиже берді. Бар болғаны 20 жылға жетер-жетпес уақытта қолында не билігі, қалтасында не қаржысы жоқ, қорғансыздың күйін кешіп саяси бақылауда жүрген тұлғалар ұлтты оятқан кітап, газет-журнал шығарып, баспа ашты, қазақ тілін әдебиет және ғылым тілі дәрежесіне көтерді, оқу бағдарламалары мен оқулықтар даярлады, соңынан ерген жас буынға заманауи білім алуға нақты көмектесті. Сол кезеңде атқарылған осы ауқымды істің негізгі элементтері ұлтқа әлі де қызмет істеп келеді.
Алаш буыны іргелі тұрғыдан қолға алған жұмыстың бірі емес, бастысы атамекен жерді ұлтқа, болашақ ұрпаққа сақтау болатын. Патша өкіметінің ішкі ресейлік губерниялардан жерсіз орыс шаруаларын қазақ жеріне жаппай көшіріп әкелген отарлау саясаты, осы мақсатта қазақ қожалықтарын отырықшы өмір салтына көшіріп, егіншілікке жарамды жерлерді переселендер үшін босатып алуы Ә.Бөкейхан басшылығымен шынайы әшкереленді. Осы ұлттық-саяси жұмыс Мемлекеттік Думадағы мұсылман фракциясы, «Қазақ», «Уақыт» газеттері, «Айқап» журналы және басқа күрес құралдары арқылы жүргізілді. Нәтижесінде, қазақ қожалықтары үшін жер нормасын анықтау жөніндегі өкіметтің арнайы ғылыми экспедициялары ісі аяқсыз қалдырылды. Переселен саясаты өкімет ойластырылғандай өріс ала алмады, оған шектеу қойылды.
А.Байтұрсынұлы коммунистік партиядан шығарда «қазақ мәселесіне байланысты қазақ қоғамымен таныс еместер шешім шығарып қабылдайтын болды, мұндай жағдаймен келісе алмаймын» деп ой айтқан екен. Алаш тұлғалары билікке келгенде өзгерісті неден бастар еді?
Әрине, А.Байтұрсынұлы Бүкілресейлік Орталық атқару комитетіне жолдаған хатында еуропалықтар қазақтардың көшпелі өміріне жүйесіз, қарабайыр қаңғыбастыққа жақын әлем ретінде қарайтынын сынады. Олардың көзқарасына салсаң, қазақтарға сахарада көшіп жүруге тыйым салып, белгілі бір жерге тұрақтандырса, олар отырықшы өмірге бауыр басып, байып, бүгінгі мәдениет жетістіктерін қабылдайды... Олар осылай деп ойлады. Шын мәнінде, бұл пікір бүтіндей негізсіз. Мұндай ойдағы кісілердің қазақ өмірімен таныс еместігін көрсетті. Ал қазақ өмірі табиғат жағдайына, ауа райы мен жер құнарына бүтіндей тәуелді еді. Алаш қайраткерлері түрлі билік орындарына көшпелі мал шаруашылығы өте құбылмалы нәзік шаруашылық түрі екендігін, оның жүйесі бұзылса, миллиондаған қазақ бұқарасы күнделікті тіршілігінен айырылатындығын, осы күйге түскен оған ешқандай да әлеуметтік қамсыздандыру мекемесі көмектесе алмайтындығын айтып дәлелдеді. Сондай-ақ қазақ малы өнеркәсіп өнімдерімен салыстырғанда құнсыз екендігін, ендігі уақытта ауыл мен қала арасындағы әлеуметтік-экономикалық және мәдени теңсіздікті түбегейлі өзгерту қажеттілігін күн тәртібіне қойды.
Бұл келтірілген фактілерден қандай ой туады? Алаш буыны қазақ жерін мал кіндігі деп түсінді. Ал олар билікке келген күнде реформалық өзгерістерді, алдымен, қазақтың мал шаруашылығына байланысты «реквизиция», «конфискация» сияқты шаралардан емес, оны жаңа сұраныстарға бейімдеуден бастаған болар еді. Олардың осыған орай ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан негізгі жобалары да бар-тын. Мәселен, Әлихан Бөкейхан қазақ мал шаруашылығын жаңа сұраныстарға бейімдеу ісінде аустралиялық және швейцариялық тәжірибені ескеруді ұсынды.
Тәуелсіздік жылдары біздің өкімет экономикалық мәселелерді шешу ісінде оңай жолға түскенін байқамай да қалған секілді. Басымдылықты жер асты кен орындарын игеруге беріп, басқа балама жол іздестіруге ыңғай танытпағаны – соның көрінісі. Осының салдарынан қазақтың шаруашылығы уақытында нарықтық арнаға түсе алмады, мал өнімдері құнсызданып, мал шаруашылығы терең күйзеліске ұшырады. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы дағдарысты еске салатын жайттар қайталанды. Ауылдағы қазақ азып-тозып қалаға көшті. Тек кейінгі жылдары ғана жағдай біршама түзеле бастаған секілді. Дегенмен көп нәрсені жоғалтып алдық. Халық ата кәсібі мал өсіруден шеттеп қалды. Бұл салада кәсіби ұрпақ сабақтастығы үзілді. Мал өсіру шаруашылығына қатысты кешенді шаралар қабылданбады. Енді ауылға мал өнімдерін өңдейтін өнеркәсіп ошақтарын жеткізбей бұл жағдай шешімін таппайтыны анық.
– Сіз айтқан мәселелер ауыл шаруашылығына байланысты. Ал өнеркәсіп саласына қатысты Алаштың ұстанымы қандай еді?
– Қазақ жері кеңестік кезеңде басым түрде метрополия өнеркәсібінің шикізат көзі міндетін атқарғаны мәлім. Тәуелсіздіктен кейін бұл қатарға шетелдік компаниялар қосылды. Ғасырдан астам уақыт қазақ өз жеріне ие емес. Қазақстан тарихында жағымды ісімен, жақсы атымен қалған Д.А.Қонаев республиканы басқарған кезеңде 68 жұмысшы поселкесі мен 43 қала тұрғызылғанын жазады. Ал 2012 жылы ел үкіметі моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға арналған бағдарламасын бекітті. Онда моноқалалардың саны – 27. Яғни кеңестік шындықтан қалған мәселені енді тәуелсіз Қазақстан шешуі керек. Менің түсінігімде бұл сан дәл емес, анықтай түсуді қажет етеді. Жер асты мен жер үсті шикізат көздеріне салынған ауылдар мен қалалар бұл саннан анағұрлым көп болса керек.
Ұлы драматург Уильям Шекспирдің «Дауыл» драмасында отарлаушы мен отарланушының арақатынасын еуропалық Просперо мен латынамерикалық абориген Калибананың диалогтері арқылы беріледі. Жылы да сиқырлы сөзімен аңқау да аңғал Калибананы бауырына тартып, ата-бабасының мұраға қалған қазынасын көрсетуді сұрайды. Еуропалықтың түрлі уәдесі мен болар-болмас ықыласына басы айналған Калибана бар байлығын жайып салады. Іс біткен соң көп ұзамай-ақ «қонақжай», «ақкөңіл» Калибана жақсылықты түсінбейтін надан «бұратана» аталып, түрлі кемсітулерді көреді. Не керек, екі «достың» ара-қатынасы Калибананың «Еркін едім, құлға айналдым! Сенің өзіңді де, айтқан сөзіңді де чума (оба) алсын!» деген қарғысымен аяқталады. Бұл, әрине, америкалық өмірден алынған мысал. Осы күй отарлық тәуелділікті басынан өткізген елдердің бәріне ортақ емес пе?
Әлгі 27 моноқала туралы ақиқат кеңестік индустрияландырудың Қазақстан нұсқасының ішкі мазмұнын ашып тұр. Одақта индустрияландыру науқаны жарияланғанда озық ұстанымдағы қазақ саяси басшылығы мен орталық үкімет арасында идеялық қақтығыс туындады. Пікірталас екі мәселе төңірегінде жүрді. Алаш ұстанымындағы басшылық индустрияландыру нәтижесінде, Қазақстан шикізат көзі ғана емес, соңғы өнеркәсіп өнімдерін шығаратын елге айналуға тиіс деген ұстанымда болды. Бұл – біріншіден. Екіншіден, индустриялық ошақтар құру қазақ жұмысшы және инженер-техникалық кадрларын қалыптастырумен қатар жүруге тиіс деген талап қойылды.
Бұл ұстанымға орталық үкімет одақ экономикасы біртұтас халық шаруашылық комплексі, соған байланысты еңбек бөлінісі жеке республикалар көлемінде емес, одақ көлемінде жүреді деген ұстанымды қарсы қойды. Ал қазақ қайраткерлерінің республикадағы өнеркәсіп ошақтарын соңғы өнім шығаратын өндіріс орындары ретінде дамыту идеясы қазақ ұлтшылдығының көрінісі есебінде бағаланды. Н.Ә.Назарбаев тәуелсіздігін енді ғана алған қазақ мемлекетінің ірі өнеркәсіп орындарының 96-97 пайызы одақтық басқаруда болғандығын мойындады.
Орталық өкіметтің бұл ұстанымы кадр даярлау ісінде де байқалды. 1965 жылы Қазақстан компартиясы орталық комитеті бұлтсыз күнгі найзағай жарқылындай жағдайға тап болды. Ащысай полиметалл комбинатынан (1927 жылы құрылған) 43 инженер-техник кадрлары қол қойған петиция келіп түсті. Петицияда Мәскеу өкілі Тараканов басқаратын комбинатта қазақ инженер-техник және жұмысшы кадрларын өсірмей, кемсітіп ұстау дәстүрі бұзылмай, жалғасып келе жатқаны туралы мәселе қойылды. Орталық комитет арнайы комиссия шығарып, мәселенің егжей-тегжейін анықтап, республикадағы барлық ірі өнеркәсіп басшыларына Ащысай полиметалл комбинатындағы жағдайдан сабақ алуға шақырған хат жолдады. Бұл келтірілген фактілер Қазақстанның «дамыған социализм» кезіндегі өнеркәсіптік даму жағдайынан біршама мәлімет берсе керек.
– Бұл күрделі ахуал тәуелсіздік жылдары түзетілді ме?
– Әрине, өзгерістер бар. Дегенмен экономика бұрынғы Қазақстанда қалыптасқан тәртіптің залалды салдарын енді тарта бастағандай. Ана өңірде жарылыс, мына өңірде өрт. Тәуелсіздіктің басты нышаны мемлекеттің өзінің табиғи ресурстарына иелігі болса керек. Онсыз мемлекеттілік жоқ. Әсіресе жер ресурстарына қатысты заң қабылдағанда базалық қағидаттар есебінде жеке тұлғалық немесе компанияның мүддесі емес, сол жердің иесі ұлттың мүддесі есепке алынуға тиісті емес пе? Яғни, біріншіден, жер асты кендері – шексіз емес және қалпына қайтып келмейтін береке. Екіншіден, түрлі тарихи кезеңдерде атамекен жер үшін күресіп, тері мен қанын төккен – қазақ халқы.Үшіншіден, атамекеннің жер үсті және қойнауы байлығында бүгінгі буынның ғана емес, ертеңгі ұрпақтың да еншісі бар екенін ұмыту – қылмыспен тең.
Менің түсінігімде, жер қойнауы берекесіне қатысты инвентаризация жүргізіп, кейінге қалдыруға болмайтын шұғыл шешімдер қабылдануға тиісті. Бұл арада өткен күндерде ұлттық калибаналдарымыздың проспероларға көрсеткен «қызметі» туралы сөз қозғамай-ақ қоя тұралық. Ал осы күндерде елімізде болып жатқан жағдайларға көз жұма қарау мүмкін емес. Жақында Баянауыл ауданындағы «Майқайың алтын» акционерлік қоғамы аумағында болған апатқа байланысты мәліметті оқыдым. Бұл акционерлік қоғамның жүз пайыз акциясы Кипр Республикасында орналасқан компанияға, Милан Попович дегенге тиесілі екен. Тағы бір мәліметке сенсек, Майқайың кен орнын ресейлік бизнесмен Игорь Алтушкин деген бақылайды-мыс. Ал осы кәсіпорын құрылған уақыттан бері мұнда 80 тонна алтын, 1 240 тонна күміс, 204 мың тонна мыс, 300 мың тонна мырыш, 13 млн тоннадан астам кен кәсіпорынға қарайтын кен байыту фабрикасында қайта өңделген. Осынша табысқа кенелген кәсіпорын өз қаржысына өңірде ешқашан тұрғын үй салып, басқа да әлеуметтік нысандар тұрғызбаған, тұрғызу қаперінде де жоқ. Осы ретте мынандай бір сауал сұранып-ақ тұр. Неге осы қазақ жерінде жұмыс істеп, табыс тауып жатқан компаниялардың бәрінің дерлік аты ағылшын тілінде? Солардың біразының иелері қазақтар, Қазақстан азаматтары ғой. Бұл фактінің астарында қандай да бір сыр жатыр ма? Жалпы, қазақ жерінде жұмыс істеп жатқан отандық және шетелдік компаниялар туралы мәлімет халыққа қолжетімді болу керек емес пе?
– Жалпы елімізде жер ресурстарын игерудің тарихына қатысты зерттеу жұмыстары бар ма? Арнайы зерттеу жобалары жүргізілген бе? Жоқ, әлде бұл тақырып соншалықты өзекті емес пе?
– Сіз аса маңызды мәселеге қозғау салып отырсыз. Абай атындағы ҚазҰПУ жанындағы «Айтылған тарих» ғылыми-зерттеу орталығы «Менің ғылымдағы өмірім» деген кешенді жобаны бастап, соның ішінде елдегі геология ғылымының жүріп өткен жолын, зерттеу ісін қолға алып, кітап шығардық. Осы мақсатта Ащысай полиметалл комбинатының, моноқалалар тізіміне кірген Кентау қаласының тарихы туралы монографиялық еңбек даярланды. Осы зерттеу жұмысының барысында ел тарихында көмескі тарта бастаған талай маңызды фактілерге жолықтық. Сол геология тарихына арналған кітабымызды қолыма алып, геология және экология салаларына қатысы бар министрдің қабылдауына бардым. Мақсатым – министрге елдегі геология және моноқалалар тарихын кешенді түрде іргелі зерттеу қажеттілігі туралы ұсыныс айту. Өкінішке қарай, бұл тақырыптың өзектілігіне көңіл аударған министрді көрмедім. Сөз ретіне қарай айта кетейін, елімізде жер асты кендері таусылып, енді бүгін қаңырап бос қалған шахталар баршылық. Біз оларды, мәселен, Қаратау-Ащысай өңірінен кездестірдік. Дәл қазір осы қараусыз қалған шахталарға мемлекеттік қамқорлық қажет.
– Репрессия құрбандарын толық ақтауға байланысты құрылған комиссияның мүшесі ретінде сізге мынадай бір сұрақ қоюдың реті келіп тұр. Алаш тұлғаларына байланысты әлі де шешімін таппаған мәселелер бар ма?
– Бұл – саяси репрессияның себеп-салдарын зерттеу ісіне қатысты құрылған екінші комиссия. Екі комиссияның да атқарған жұмысының нәтижелі және тиімді болғанын асыра бағалау мүмкін емес. Сонымен бірге бұл екі комиссияның да жұмысына атсалысқан зерттеуші ретінде мынандай бір жағдайға назар аударуды қажет деп санаймын. Сөз Алаш буынының еліміздің тәуелсіздігі үшін күрес жолында атқарған ісіне саяси баға беру туралы. Мақсат болған іске байланысты кінәліні анықтау емес, тарих оған өз бағасын берген. Мақсат – халқына лайық таңдаған жолы үшін кінәлі саналып, жазаланған тарихи буынның қызметіне, бүгінгі ұрпағының көзқарасы мен ұстанымын білдіру. Яғни, біріншіден, өткен ғасырдың басында антифеодалдық және антиколониалдық сипатта өмірге келіп, қызметін ағартушылықтан бастап, халқын мемлекеттік ұлт деңгейіне көтеру ісін қолға алған Алаш буыны бастаған қозғалысты қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы ретінде тану. Екіншіден, оның мақсатты қызметі нәтижесінде өмірге келген Алашорда үкіметі мен Алаш автономиясы қазақ мемлекеттілігін жаңғырту әрекеті есебінде мойындау. Үшіншіден, осы жалпыұлттық азаттық қозғалысты бастап жүргізген оның басшылары мен қолдаушыларын азаттық қозғалыстың қаһарман тұлғалары ретінде мойындау. Осы ұсыныста табиғи тілектен артық нәрсе бар ма? Меніңше, жоқ. Бұл – біздің буын айтуға тиісті ақиқат.
Тарихтың күші – деректе. Алаш тұлғаларын әлем контексінде биік көтеретін факті аз емес.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Жадыра МҮСІЛІМ,
«Egemen Qazaqstan»