Бізде шетел көргендердің бәрін жаппай көкжиегі кең, таным-түйсігі толысқандардың қатарына жатқызу бар. Жасыратыны жоқ, білімі мен біліктілігі бір саты жоғары болғанымен, шекара асып келмегені шетелдік дипломы бардың қасында бәсін төмендетіп тұрады. Білім қуғандарын былай қойғанда, моральдық және материалдық құндылық тайталасқа түскен бүгінгі қоғамда адамның қадір-қасиеті мен абырой-беделі шетел көрумен шектеліп қалған секілді. Туған жерден жырақта жүргендердің бәрі тұрмыстың тауқыметінен кетті деуге келмейді. Ал мұхит асуды мақсат еткендердің ертеңгі күні жарық болады деуге тағы ерте…
Жарқын өмірді жырақтан іздеп...
ХХ ғасырдағы аштық пен түрлі саяси зобалаңда қынадай қырылған қазақ жат жұрттан пана іздеп, ұрпағын аман сақтап қалу үшін қоныс аударды. Бүгінде олар кіндік қаны тамған қасиетті жердің бір уыс топырағын аңсап, атажұртына оралып жатыр. Қиырдағы қандастарды атамекенге шақырып жатқанда елдегі қазақтың аңсары шетелге ауып барады. Оларды жат жұртқа жұмыс іздеп кетіп, қапыда көз жұмған қандастар туралы қайғылы хабар да, бақыт іздеп барып, байғұстың күйін кешкен отандастардың аянышты халі де ойландырар емес. Өкініштісі, заңсыз көші-қон шекара сыртына табыс іздеп кетіп, табытпен қайтқан тағдырлардың артуының басты бір себебі болып отыр.
Шындығын айту керек, шетелде шалқып өмір сүруді армандамайтын адам жоқ. Елдегі несиесін тезірек төлеп, қарыздан құтылу үшін қиырдағы елдің қара жұмысына жегілгендер жетерлік. Әлгінде айтқандай, креслосы қалың, қызметі тәуір, үй-жайы бар шекара сыртында біліммен сусындап келгендердің бүйрегі сол жаққа бұрып, шетелдік өмірге шөліркеп тұратыны да өтірік емес. Осылайша, жылына мыңдаған отандас жарқын өмірді жырақтан іздеп, ұрпағын ұлттық болмысынан айырып жатыр. Бірі әлеуметтік жағдайды түзесем дейді, енді бірі шетелдік өмірді ертегідегідей елестетеді. Мұндағы жұрт мұхит асып кеткендердің барлығын бақытты, бақуатты халықтың қатарына жатқызып, сырттай тамсанып таңдай қағады.
Осыдан екі-үш ай бұрын Америкаға апарар жол туралы білмек үшін «В США через Мексику», «Мексика арқылы Америкаға жол», «Мексика арқылы Америкаға бару», «С Казахстана в США через Мексику» деген бірнеше телеграм топқа қосылдық. Санамалай берсең, мұндай топтардың қатары бұдан да көп. Бір қауым ел болып отырған бұл топтағы халықтың көбі қазақ, өзбек пен қырғыз, арасында орыстар да жолсерік іздеп жүргенін айтып жәрдем сұрап жатады. Біз де осында отырған көпшіліктің бірі секілді АҚШ-қа апарар тиімді жол туралы толығырақ ақпарат білгіміз келетінін айттық. Сол-ақ екен, көргені мен түйгенін бөлісіп, армандаған жолды адастырмай табуға көмек қолын созуға ұсыныс тастаған көрші елдің азаматтары табыла кетті. Осы бірер айдың өзінде ғана жекеге шыққан елуге жуық бейтаныс жанның жанкештілігіне қайран қалсақ, аңқау халыққа арамза болып жүрген алаяқтардың да неше түріне тап болдық. Тіпті кейбір кездері әлгілердің айтқанына имандай сене жаздап, арасында қиялға қанат бітірген кез де жоқ емес. Кәрі құрлықты артқа тастап, мұхиттың арғы бетінде алаңсыз өмір сүріп жатқан сәттерді көз алдыма елестетіп те қойдым. Бір күні Чикаго, келесі күні Сан францискода серуендеп, үшінші күні Нью-Йорктің зәулім үйлерін түсімде көретінді шығардым. Алаяқтардың да аңдығаны да осы. Әдемі сөзімен елітіп, армандаған АҚШ-қа алты күнде жеткізуге уәдені үйіп-төкті.
«Аман қалғаныма әлі сенбеймін»
Күніне бес мыңға дейін жаңа ақпаратымен бөлісіп отыратын бұл топтардан тағы бір байқағанымыз, АҚШ-қа апарар жолдың бағыты да, бағасы да сағат сайын құбылады. Арасында Америкаға азып-тозып жеткен алдыңғы топтың адамдары кейінгілерге кеңесін айтып, визасыз жүре алатын елдердің тізімін беріп жатыр. Енді біреулері біз секілді жолға шығатын жолсерік іздеп жүрсе, елден бұрын жеткендер ақыл-кеңесін айтады. Сөздеріне сенсек, шақырылмаған қонақтың шекарадан өтуі үшін әртістік шеберлікті іске қосып, драма қоюға дайын болған дұрыс. Себебі өз елінің мүшкіл халін неғұрлым тамаша сомдап шыққан адамға бұл мемлекетте қалуға мүмкіндік көп-мыс. Босқын мәртебесін алудың өзі арман болғандардың аузынан естігеніміз, АҚШ-қа бару үшін адамдар өз өмірін күн сайын қауіп пен қатерге тігеді екен.
Алматыдан Мексикаға жетіп, Америкаға жаяу келген Жандос: «Қазақстаннан алты адам болып жолға шықтық. Эквадорда бір нанды бөліп жедік. Бес адам басымызға автомат тақап, қалтамыздағы бүкіл ақшамызды сыпырып кетті. Төрт күн нәр татпадым, өлім күтіп тұр деп ойладым. Аман қалғаныма әлі сенбеймін», дейді. Оның айтуынша, мексикалықтар ақшаға тым сараң. Біздің елден Мексикаға дейін 1500–1700 доллар кетсе, Матаморосаға дейін тағы сондай ақша жұмсауға тура келген. Тағы бір жолаушы Доминиканға дейін – 800, Меделинге дейін 200 доллар жұмсағанын жазып, Мехикоға дейін қалтаңды қалыңдатып шығуға кеңес қылған. Қысқасын айтқанда, ол да АҚШ-қа дейін 15 мың доллар ақша жұмсап, межелі жерге жеткенше 5 сағат жаяу жүрген. Өзгелер де Париж арқылы Мехикоға, Риодан асып Америкада жүргендеріне әлі сенбейтіндерін айтып жатыр. Көбі бұл елдің таным-түйсігі түгіл, тілін де түсінбейді. Алда не күтіп тұрғанын білмесе де әйтеуір шекараны асып, шетелдік өмірге жеткеніне шүкірлік етсе, осында қалғандар қауіп-қатерге толы жолға алдын ала дайындалып, жоспар құрып әлек. «АҚШ-қа апарар жолды талайдан бері зерттеп көрдім. «Алматы – Милан – Ла-Романа – Санто-Доминго – Богота – Сан-Сальвадор – Манагуа» бағытын таңдаған болсаңыздар, екі адам болып шығатын біздің топқа қосылуға шақырамыз», деп қояды. Олардың ұсынысын қабыл алып жатқан жұрт та жетерлік. Өмірінде көрмеген адамға серік болып, білмейтін елге жалғыз жарым болып жолға шыққандардың әрекетіне бас шайқайсың. Алайда бөтен елдің босағасын аттап, басына іс түскенде көбінің елі бары есіне түсіп, етегі жасқа толып жүргені жасырын емес.
Алып құрлыққа аңсары ауған адамдардың алды алаяқтардың құрбанына да айналып отыр. Шетелде шалқып өмір сүруді елестеткендердің енді біреулері заң алдында жауап беріп, депортацияланып кетті. Өз баласын өзекке теппейтін ана секілді айналып келгенде тағдыры қыл үстінде қалған қандастарды қайтарып, елге оралуына көмектесіп жатыр. Айтпақшы, жақында АҚШ елшілігі «Work & Travel» бағдарламасына өтініш тастаған Қазақстан азаматтарының саны 5 мыңға жуықтағанын жазды. Бұл рекордтық санның сыртына білім қуып кетіп, оралмай қалған, әлгіндегідей өз бетінше шекара асып жеткен қандастарды да қосып қойыңыз. Елімізге келіп тіршілік істеп, тасы өрге домалап жатқан өзгелердің тауқыметі кадрдың қадірін сылтау етіп сыртқа ағылып жатқан отандастарды ойландырар емес. Керісінше, қауіпті жолды таңдауға құлшынысы артып отырған қандастар көбейді.
Армандап келсең де, алдыңнан күтіп алмайды
Осындай жолды таңдаған отандасымыз Жанат Шамигановтың басынан өткен жағдайды жұрт жақсы біледі. Орталық Американың жеті елін джунгли арқылы еңсеріп, АҚШ-қа заңсыз өтпек болған ол осы уақыт аралығында 7 мың шақырым жол жүріп, оның 500-ін жаяу өткен. Алдымен Колумбияға, одан Панама шекарасына жетіп, сол жерде джунглиге кіріп, әрі қарай жаяу жүреді. Коста-Рика, Никарагуа, Гондурас, Гватемала және Мексикаға әупірімдеп жеткен жігіт қазір Панамадағы қиындығын еске алғысы жоқ. «Бұл жақта ешкім кірмеген Дарьен саябағы бар екен. Дәл сол жерде адамдар жиі жоғалып кетеді. Өйткені мұнда жол жоқ. Сол жерден қытайлық топты біреулер тонап кеткен. Бұл жақта әлемнің түкпір-түкпірінен жиналған қылмыстық топтар жасырынады. Бұл – есірткімен айналысатын адамдар, қашқындар, қылмыскерлер. Жергілікті полицейлер ол жаққа бармайды», дейді ол.
Сондықтан Кариб теңізінен өтіп бара жатқанда, жағалау күзеті көрмес үшін түнде жүрген. Ал катер түнде жүргенде тоқтамайды. Осындай жолды таңдаған қырғыздың бір отбасы мінген қайық қайтып оралмаған, «қауіпсіз» деп сипатталатын Коста-Рикада да беймезгіл жүрген адамдарды тоқтатып, ақша бопсалайтындар да бар. Мұндай көрініс Мексикада да жиі кездескен. Тіпті армандап келген Америкада оны маңдайынан сипап қарсы алмаған.
Женева келісімінің арқасында босқын мәртебесі Америкада қалуға және онда жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Бұл санаттағы адам өзінің шынымен қуғындалып жатқанын немесе туған жеріндегі өмірдің өзі және оның отбасы үшін қауіпті болып қалғанын дәлелдеуге тиіс. Әлгіде айтқан қандастардың әртістік шеберлігі мен драмасы осы жерде сәтті жүзеге аспаса, жат жұртта тез байимын деген жоспардың күл-талқаны шықты деген сөз. Әйткенмен, талай жылдан бері көп халыққа саяси баспана болып келген Америкадан да маза кете бастады. Оның соңы Ақүйдің шекараны заңсыз кесіп өткендерді бірден депортация жасауға мүмкіндік беретін ереже қабылдаумен аяқталған. Соған қарамастан былтыр желтоқсан айында Мексика шекарасын 300 мың адам кесіп өткен. Босқындар легінің бұлай жалғаса беруін сынға алған республикашылар АҚШ Сенаты жариялаған «Шекарадағы қауіпсіздік туралы» заң жобасын сынға алғаны белгілі. Жабайы көші-қон Америка билігінің ғана емес, жергілікті тұрғындардың да ұйқысын қашырып тұр. Өйткені кейінгі жылдары жергілікті халықтың бір бөлігі келімсектердің көбейіп, қомақты қаржының оларға жұмсалып жатқанына наразылығын ашық білдіріп келеді.
Сабылған жұрттың сұрауы жоқ
Былтыр Сыртқы істер министрлігінің ресми өкілі Айбек Смадияров АҚШ-қа заңсыз кіруге тырыспауға кеңес берді. Ресми жауапта шетелдерге жұмыс бабымен шыққан отандастардың санын бақылау министрліктің құзыретіне кірмейді делінген. Олардың сөзінен ұққанымыз, бұл міндетті сол елдердегі консулдық жүргізеді. Алайда консулдықта есепке қою ерікті түрде жүзеге асады. Сондықтан шетелге жұмыс істеуге кеткен қандастарды арнайы консулдық есепке алатын және тіркейтін ортақ база жоқ. Демек отанын өзге елге айырбастағандардың есебін ешкім жүргізбейді. Оның үстіне заңнамаға сәйкес елден шығуға шектеу қойылмаса, кез келген адам шекара сыртына кедергісіз шығу құқығына ие.
Елшілік берген жауапта да отандастар туралы іліп алар ақпарат жоқ. Дегенмен консулдық шекараны заңсыз кесіп өткендер АҚШ-тың құзырлы органдары үшін «жергілікті заңды бұзушылар», яғни заңсыз мигранттар ретінде қарастырылатынын алға тартады. Сондықтан заңсыз мигранттың жат елдегі жағдайы жақсы деп айтуға келмейді. Ал әлеуметтік желілердегі шындыққа негізделмеген ертегіге бергісіз АҚШ-тағы өмірді «керемет етіп» көрсетуге тырысатын ақпарат таратушылардың әрекеті «көзсіз тәуекелге» бел буған адамдардың тура жолдан адасуына себепкер болып отыр. Өкінішке қарай, консулдыққа оқыс жағдайға ұшырап немесе басқа да себептермен қайтыс болған отандастарды елге қайтару мәселесімен айналысатын кездер болып тұрады.
АҚШ-қа ағылудың артында не тұр?
Maqsut Narikbayev Univerisity MIND талдау орталығының сыртқы саясат және халықаралық зерттеулер бағдарламасының басшысы Мирас Жиенбаевтың түсіндіруінше, АҚШ ұлы держава және әлемдегі ең ірі экономика ретінде әлемдегі таланттарды және инновацияларды өзіне тартады. Сондай-ақ бұл ішінара елдің болашақ дамуын және оның халықаралық істердегі орнын алдын ала анықтауға септігін тигізді. Мигранттардың табыс тарихы «америкалық арманға» жетудің тартымды бейнесін жасайды, оның артынан әртүрлі елден келген мигранттардың тұтас толқыны келеді. Ал біздің ел азаматтардың таңдау және жүріп-тұру бостандығы құқықтарын қамтамасыз ететін түбегейлі ашық бағытты ұстанады. «Бұл жерде әңгіме халықаралық құқықта көзделген адамдардың қозғалысының құқықтық нысандары туралы болып жатқанын түсіну маңызды. Бірақ азаматтардың заңсыз көші-қоны ұлттық саясаттың барған сайын сезімтал аспектісі бола түсті», дейді ол.
Бір жағынан, мемлекеттік аппарат пен шетелдегі дипломатиялық өкілдіктеріміз қандастардың мүддесі үшін барынша әрекет етуге ұмтылады. Екінші жағынан, үшінші елдердің заңдарын қасақана бұзумен байланысты заңсыз көші-қонның барлық аспектісі шетелдік юрисдикциялардағы мүмкіндіктерімізді қатаң шектейді. Дүние жүзіндегі бірде-бір мемлекет өз азаматтарын басқа мемлекеттердегі қылмыстар үшін заңды жауапкершіліктен босата алмайды. Қарапайым тілмен айтқанда, бұл үшінші елдердің шекарасын заңсыз кесіп өткен жағдайда олардың физикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етумен ұқсас.
Сарапшының сөзінше, көші-қон заңнамасы мен саясатты әр мемлекет дербес әзірлейді. Ал нормативтік стандарттары айтарлықтай күрделі және түсінікті АҚШ жағдайында ішкі саяси күн тәртібінде заңсыз көші-қон факторы барған сайын өткір болып отыр. Дәл қазіргі ақпарат айдыны ашық кезеңде қауіпті жолға шығар алдында баратын елдегі жағдайды жеті рет өлшеген жөн. «Егер көші-қон қызметтері белгілі бір елден заңсыз иммигранттар ағынының тұрақты өсуін тіркесе, бұл сапардың мақсаты мен ұзақтығына қарамастан, осы елден келетін барлық азамат үшін қатаң ережелерді қажет ететінін түсіну маңызды. Мұндай көші-қон ағыны елдің имиджі мен Қазақстанның халықаралық позициясы туралы тікелей сұрақ туындатады», дейді сарапшы.
Мұхит асуды мақсат тұтқандардың барлығы тағдырдың тауқыметін тартып, әлеуметтік жағдайын түзеу үшін аттанбайды. Бұл сөзді әлеуметтанушы Айсұлу Молдабекова да растап отыр. Оның айтуынша, қазір елге көшіп келгендерден, көшіп кеткендер көп. Ресми көшіп кетушілердің саны төрт жылдан бері артпаса, кеміген емес. Жылына бес жүзге жуық адам АҚШ-қа аттанса, соның ішінде 38,8 пайызының білімі жоғары, 34,6 пайызының арнаулы білімі бар мамандар. Шетелге заңды жолмен барып жатқандардың арасында жоғары білімді, мемлекеттік қызметте істеп жүрген адамдар жетерлік. Демек Отанынан кетіп, өзге елде өгейдің күйін кешкендердің шынайы статистикасы сол, тіршілік қамымен кеткендер мен алып елге аңсары ауғандардың үлесі 50/50. Қандай жолмен барса да, қандастардың көші кәрі құрлық пен мұхиттың арғы бетіндегі халыққа Қазақстанды басқа қырынан танытып жатыр. Өйткені мың жерден маңдайалды маман Америкаға апарар қауіпті жолға қарамастан басын бәйгеге тіксе де, жергілікті ұлт үшін олар көп босқынның бірі ғана болып қалатыны ақиқат. Өзекті өртейтіні де сол, өзгелер соғыстан көз ашпаған жұртын амалсыз тастап тентіреп жатса, қандастар бейбіт елден қашқан босқын атанып, арманын Америкадан іздегенді абырой көретін күнге жеттік.