Статистика ғылымына көңіл бөлгісі келмейтін мемлекеттер ақырында жоспарлау, даму, елдің ішкі және сыртқы жағдайының шынайы өсу бағасын анықтауда қатты қателеседі. Адам өмірінің туу, некеге тұру, оқу, еңбек ету сияқты барлық қырларында фактілер мен сандар тұрады. Олардың өзгерісі мен толықтырылуын мемлекет үнемі қадағалап отыруы керек. Сондықтан барлық деректерді жинақтау, талдау, сараптау, мониторингтеу ісімен айналысатын статистиканың мемлекеттің даму барысын анықтаудағы маңызы зор.
Деректерден алынған қорытындылар жинақталып, статистикалық ақпаратты құрап, мемлекеттің қабылдайтын шешімдері мен бағдарламаларына негіз болады. Статистиканың өзі бір кезде «мемлекеттік істі жүргізу» деп аталған. Тек 1746 жылы неміс ғалымы Готфрид Ахенвалль статистиканы ғылымның бір саласы ретінде енгізген. Өркениеттің өріне шыққан мемлекет ретінде Қазақстан да статистика туралы заңын жетілдіріп, өзгертіп отырады. Биыл да «Мемлекеттік статистика туралы» заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Енді сол мәселелерге тоқталып өтейік.
Жуырда Ұлттық статистика бюросының Солтүстік Қазақстан облыстық департаменті басшысының орынбасары Жұлдыз Нұрғалиевамен әңгімелескенімізде, біздің облыста экономиканың өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, сауда, денсаулық сақтау, білім беру, спорт, т.б. салаларында 38 мың заңды және жеке тұлғалар іс-әрекет ететінін білдік. Осылардың барлық қаржылық-шаруашылық әрекеттерінің деректері – ресми статистиканың қайнар көзі. Кәсіби тілмен айтқанда, олардың бәрі «респондент» деп аталады. Міне, осы респонденттердің статистикалық деректерін түрлі әдістермен жинақтау статистикалық ақпараттарды құрайды.
Жұлдыз Нұрғалиеваның айтуына қарағанда, биыл статистика органдары ай сайынғы, тоқсандық, жылдық кезеңде 120 бақылау жүргізеді. Оның 116-сы бойынша облыс кәсіпорындары, жеке кәсіпкерлер, шаруа (фермер) қожалықтары есеп береді. Әрбір кәсіпорын өздерінің еңбек ететін экономика саласы бойынша деректерді береді.
Ыңғайлы болу және уақытты үнемдеу үшін статистикалық есептілікті тапсыру 2014 жылдан бері «е-Статистика» БАЖ (біріктірілген ақпараттық жүйесі) пайдалана отырып, он-лайн форматқа ауыстырылған. Барлық нысандар бойынша есептерді респонденттер ЭЦҚ (электрондық цифрлық қолтаңба) көмегімен, жұмыс орнынан шықпай-ақ тапсыра алады. «Мен есептердің алғашқы статистикалық деректері құпия болып табылатынын және мемлекеттік статистика органдарымен тек статистикалық ақпаратты түзу мақсатында ғана пайдаланылатынын атап өткім келеді. Алғашқы статистикалық деректердің құпиялылығын мемлекеттік статистика органдары оларды жинау, өңдеу және сақтау кезінде қамтамасыз етеді», деді Ж.Нұрғалиева.
Сонымен бірге ол төтенше деректердің жиналуына үлкен мән берілетінін айтты. Өйткені оларға жасалған талдау нарықтың нақты жағдайын, оның даму векторын көруге, ағымдағы жылы қай салаға қандай факторлар әсер ететінін түсінуге мүмкіндік беретін көрінеді. Егер салалар бойынша қарастыратын болсақ, өнеркәсіптің даму көрсеткіштерін анықтауға облыстағы 72 ірі және орта кәсіпорын ай сайын өнім өндіру бойынша статистикалық есеп береді екен. «Олардың биыл ұсынған деректері негізінде 30 кәсіпорын 105 мың тонна ұн өндіргені туралы ресми ақпарат қалыптастырылды. Сол сияқты басқа салалардың да статистикалық көрсеткіштері жүйеленеді», деді маман.
Статистика органдары жұмысының айқындаушы шарты – объективтілік пен жеделдік. Осылайша, Заң нормасымен респондентке уақтылы және дәйекті деректерді ұсыну міндеті жүктелген.
Мемлекет басшысы биыл 8 маусымда күшіне енетін «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бизнес жүргізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойды. «Мемлекеттік статистика туралы» заңына «Әкімшілік дереккөздерге қатысты мемлекеттік статистика саласындағы мемлекеттік бақылау» атты 12-1-бабының және «Респонденттерге қатысты мемлекеттік статистика саласындағы мемлекеттік бақылау» атты 12-2-бабының нормаларына өзгерістер енгізілді. Бұл өзгерістер респонденттерге қатысты мемлекеттік бақылау жүргізу және алғашқы статистикалық деректерді ұсыну тәртібіне тікелей қатысты. Сонымен бірге толықтырулар бизнес субъектілеріне қатысты мемлекеттік бақылау және қадағалау нысандарын ретке келтіруді, бизнесті жүргізу жағдайларын жақсартуды бақылайды. «Атап айтқанда, мұнда салалық заңдар деңгейінде жедел ден қою шараларын қолдану, тергеу жүргізу тетіктері, бақылау субъектісіне бармай немесе барып профилактикалық бақылауды қолдану тәртібі айқындалған», деді статистика департаменті басшысының орынбасары.
Айта кететін жайт, респонденттер статистикалық деректерін бұрмалап беретін болса, ондайларға Әкімшілік заң бұзушылықтар кодексінің 497-бабы бойынша іс қозғалады.
Солтүстік Қазақстан облысы