БІР ҚИЫРДАН... БІР ҚИЫР

Солтүстіктегі Венеция Швед астанасы сырттан келген жандардың назарын готикалық стильдегі сарайлар мен храмдардың үшкір шпильдері және төбесін көк тіреген алып ғимарат шатырларындағы желдің қай бағыттан соғып тұрғанын анықтайтын құ­былнама рөліндегі көгершін, әтеш, шағала кей­іп­тес зырылдауықтарымен бірден баурап алады. Стокгольм сансыз аралдар мен түбек­терге орналасқан қала. Мұнда қай бағытқа қа­рай жүрсеңіз де барлық жерден теңізге шы­ғасыз. Бұл қаладағы су атаулының бәрі, мейлі ол үл­кенді-кішілі болсын, құдды шаһардың айнасы іспетті. Олай дейтініміз, швед аста­насының ескі бөлігі деп аталып кеткен тұстағы архитек­туралық ансамбльдердің бәрі жаға­лау­лардағы су бетінен мүлде өзгеше кейіпте мөл­діреп, жар­қырай көрінеді. Король резиден­циясы, Ратуша, Ғылым академиясы мен Парла­мент үйі секілді ғажап ғимараттар тұрған осы жердегі кез келген арал, түбек, өзен жағалауларының бәрі бір-бірімен келісті де көркем көпірлер арқылы жалғасқан. Олардың түбінде күні бойы орыс ертегісіндегі Хоттабыч қарт секілді қамыс қалпақ киіп, қармақ салып отырған әуесқой балықшыларды көресіз. Теңіз – Стокгольмнің жаны. Ол оны түрлі әуенге бөлеп, шаһар өмірін сан түрлі қимыл-қозғалысқа келтіріп тұрады. Теңіз сондай-ақ қаланы толқындармен тербеп аялайды, ерке­летеді. Ал ақ шағалалы айлақтардан аңқылдай соққан ақсаумал самал ше? Қысқасы көк теңіз – Стокгольмнің символы. Сондықтан оған көрсетілетін құрметте шек жоқ. Тіпті, мұнда ең ұсақ-түйек, елеусіз деген нәрселердің өзі теңіз­бен байланыстырылады. Мысалы, сәби аузын­дағы емізіктердің балық бейнелі боп келуі, балалар басындағы телпектерге шағала суретте­рінің салынуы, дүкендердегі таяқ, стол, орын­дық, сағат секілді тұрмыстық заттардың теңіз түстес болып, олардың зәкір, кеме, қайық, маяк, компас кейпінде жасалуы жоғарыдағы сөзімізге анық дәлел. Аралдар мен түбектер және жағалаудағы би­ік төбелерге салынған Стокгольм бейнебір тол­қында қалқыған қала сияқты. Сондықтан да оны туристер Солтүстіктегі Венеция деп орын­ды атаған. Құрылыстар мен көше, тротуар­лар­дың дені тастан салынып тұрғызылған ол көне замандағы қайыспас, қайтпас сұп-сұр қарт ви­кинг секілді өте сұсты да сесті болып көрінеді. Екінші жағынан бүгінгі нәзік те әсем дизайн өнері құдіретімен ол жүзінен нұры төгілген арудай өте сәнді. Шаһар сонымен қатар қонақ­жай, ойлы, ұстамды және ептеп маңғаз да... Оған мұндай қасиет дарытып тұрған сансыз көп көне ескерткіштердің құдіреті мен атақты адамдардың іздері қалған тарихи орындардың ерекшелігі сияқты. Алдымен ежелгі ескерткіштер туралы бір-екі ауыз сөз айтайық. Швед астанасының ең керемет ғимараты Король сарайы болып табы­лады. Оның ерекшелігі айрықша архитекту­ралық шешімдерінде десек, құндылығы барлық монархтардың өз кезінде ұстап, тұтынған зат­та­рының осында шып-шырғасы шықпай жи­нау­лы тұрғандығында дер едік. Бұл сарайдан он­ша алыс емес жерде еңселі Стурчюрка – әулие Николайдың соборы тұр. Онда швед корольдері тәж кию рәсімін өткізіп тұрған. Бұл сәулет үлгісі Стокгольмнің ең алғашқы тастан қа­ланған үлкен ғимараты дейді гид. Содан кей­інгі назар аударатын нысан ол Ратуша үйі. Оны сәулетші Р.Эстберг 1920 жылы салған. Со­ған қарап бұл құрылыс толықтай күні кешегі ХХ ғасыр рухын білдірер деп ойлағанбыз. Жоқ, олай емес екен. Ратушаның кейбір бөліктерінен басқа дәуір үлгілерін де молынан көруге бо­лады. Мәселен, орта ғасырдағы рыцарьлар залы солай. Онда әйнекті терезе де, жабылған төбе де жоқ. Сол ХV ғасырдағыдай жасалған да қой­ған. Сондықтан да Ратушаның бұл залынан “ала бұлтты аспан” анық көрініп тұр. Жә... Біз­дің айтайық дегеніміз бұл емес. Оқырманды ха­бардар етейік деген басты ойымыз ол Сток­гольмдегі атақты Нобель сыйлығына ар­нал­ған банкеттің жыл сайынғы 10 желтоқ­санда нақ осы Ратушадағы көгілдір залда берілетіндігі. Қаланың барлық алаңдары дерлік швед корольдері мен осы ұлттың ұлы адамдарының мүсіндеріне толы. Солардың ішінде ат үстінде отырған батыр король Густав Адольфқа арнал­ған ескерткіш ерекше көрінеді. Енді бір жерде король Карл ХІІ бейнесі де көзге шалынбай қалған жоқ. Бұл баяғы Петр І патшамен шайқасып шайнасқан, Полтава түбінде балтасы тасқа тигеннен кейін Еуропадағы беделіне оңбай нұқсан келген бейбақ билеуші ғой. Сонда да ол өмір бойы: “Алған бағытымнан қайтпаймын”, – деп ұрандап өткен сияқты. Оны ескерткіштегі оның Шығыс жақты шо­шай­та нұсқап, Мәскеуді көрсетіп тұрған сол қолынан байқауға болады. Осы жерде мына жәйтті де атап айта кеткен жөн. Швеция астанасы Стокгольм жоғарыда біз өзіміз сөз еткен айшықты архитектуралық ансамбльдерімен және құдіретті корольдерімен ғана әйгілі қала емес. Ол сонымен қатар өзінің ақыл-ойымен әлемдік өркениетке үлкен үлес қосқан дана перзенттерімен де дараланған ша­һар. Олай дейтініміз, мұнда бір кездері өсім­діктер дүниесін тұңғыш рет 24 класқа бөліп жүйе­­леген атақты ботаник Карл Линней, қо­парғыш зат – динамитті ойлап тапқан ғалым Альфред Нобель, Гол­­­­­ливуд тәңірісі атанған киноактриса Грета Гарбо өмір сүрген. Бұл жерде сондай-ақ температуралық шка­ланы, яғни градусты ойлап тапқан Андерс Цельсий мен бей­біт­ші­лік жолындағы бе­делді тұлға, сегіз жыл бойы Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас хат­ш­ы­сы міндетін атқарған Дак Хаммаршельд еңбек еткен. Ал әскери қызметін осындағы Король сарайының құрметті қарауыл ұланынан бастап, кейін Ресей армиясы құрамында Порт-Артур шайқасына қатысқан, одан соң ақыл­дылығы мен парасат­тылығы арқасында Фин­лян­­дияның пре­зиденті болған Карл Густав Маннер­гейм ше? Сондай-ақ атақты дип­ломат, екінші дү­ние­жүзілік соғыста өзінің жанкеш­тілі­гімен мың­даған еврей ұлтын Венгриядағы қырғыннан аман алып қалған Рауль Валленберг пен “Ұзын шұлықты Пеппи” және “Балақай мен Кар­лсон” кі­тап­тары арқылы әлем ұл-қыздарының сүйіс­пен­шілігіне бөленген жазушы Астрид Лин­гренді қайда қоямыз?! Міне, бұлар Швеция атты шағын елдің атағы алысқа кеткен перзенттері. Ғажабы сол, қайда, қандай жағдайда болса да Стокгольм оларды ұмытпаған. Оны қаладағы алаң, парк, көше мүйістеріндегі сол тұлғалардың оқып білім алған немесе жұмыс істеген, әйтпесе осы ел астанасынан алыс сапарға аттанған жер­ле­рінің бәріне орнатылған шағын мыс тақта­лар­дағы шекіме жазулардан анық байқауға болады. Мәселен, өз заманында “екінші Дарвин” атан­ған­ Карл Линнейді алып қарайық. Швед Ғы­лым академиясының жанындағы кәдімгі табиғи қойтасқа оның әлемдік деңгейдегі ашқан жаңалығы мен осы ғылым ордасының тұңғыш президенті болғандығы қысқаша жазылған да қойған. Болды. Басқа ештеңе жоқ. Ал Альфред Нобель ше? “Оған қатысты мұнда не бар?” – дейсіз ғой. Айтайық. Дүние жүзіндегі өте бе­делді халықаралық сыйлықтың құрылтайшысы оны Стокгольмде еске салатын бір табиғи белгі бар екен. Ол ғалымның 1862 жылы динамитті жасап жатқан кезіндегі қопарылыстан қабыр­ғасы жарылып кеткен үйі. Сол оқиға көрінісі күні бүгінге дейін сақталынып қалған. Әрине, ғимаратқа жел кіріп, жаңбыр өтпес үшін қабырғадағы ойылып қалған тесік кейін балкон есігі сияқты ұзынша әйнекпен бекітіліп қойыл­ған ғой. Ал қалған жерінің бәрі оқиға қалай болды, солай тұр. Бұл мекен-жайға да жо­ға­рыдағы Карл Линнейді еске салатын анық­тама секілді шағын мыс тақта ілінген. Басқа ештеңе жоқ. “Мәдениеттілік деген осы-ау”, – дейсің мына белгілерді көргенде. “Өркениет талабына жауап берудің жоғары деңгейдегі үлгісі де шығар бұл”, – дейсің тағы да іштей өзіңе-өзің тіл қатып. Сөйтесің де біздегі: “Ау­ыл­дың аты – атама, көкемнің аты – көшеге”, – деген даңғазалықты ойлап ұяласың. Ұқ­қанымыз – мына өмірде атаққұмарлық пен кеу­демсоқтық емес, қарапайымдылық пен та­биғилық қалатын сияқты. Бәлкім, ұлылықтың екінші аты да осылар ма екен деп ойладық былай шыға бере. Әйтпесе шведтер Грета Гарбоға бір көшенің қабырғасын, Андерс Цельсийге ғылыми-зерттеу орталығының маңдайшасын, Астрит Лингринге қуыршақ театры атын қимай отырған жоқ. Мәселе басқада; ұлттың ұстамды мінезі мен тұнық, таза тәрбиесінде болып тұр. Швеция!.. Міне, 200 жылдан бері соғыстың не екенін білмеген ел бұл. Тағдыр оған оң көз­бен қарап келе жатқандай. Бұл ондағы би­лік иелерінің берік ұстанымына да байланысты шығар бәлкім. Бір кезде жарты Еуропаны жаулап алған шведтерге төңіректегі көршілері өшпенділікпен, жеккөрінішпен қарағаны белгілі. Содан олар әлсіреді де бейбіт, бейтарап бағыт ұстануды жөн көрді. Сөйтіп ХVІІІ-ХІХ ғасырларды былай қойғанда кешегі ХХ ғасырдағы ең сұмдық сойқан – бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстарға араласқан жоқ. Сөйтіп, мәселен 1939-1945 жылдарда бүкіл Еу­ропа отқа оранып жатқанда Швеция өндірісін дүрілдетіп, ауыл шаруашылығын гүрілдетіп жатты. Ал 50-ші жылдардың басында оның соғысқа қатысқан көршілері сансырап, қираған қалаларын қайта қалпына келтіру жұмыстарына кіріскенде бұл ел адам құқықтарын қорғау, еңбекті жаңа үлгіде ұйымдастыру және отан­дастарының әл-ауқатын жақсарту мә­се­лелерімен айналысты. Сөйтіп, бұл құқықтық және азаматтық қоғам әр адамның өмірде ойлаған арманына жету үшін әркімге бірдей мүмкіндіктер берілуіне көп күш жұмсады. Сондықтан да Отанында бомбалар жарыл­маған, астанасында үйлер қирамаған елдің жағдайы қазір өте жақсы. Оны мына мысал­дардан анық байқауға болады. Халықтың мұндағы өмір сүру жасының ұзақтығы – 80 жыл. Осы көрсеткішпен Швеция әлемдегі 222 мемлекеттің ішінде 9-шы орында келеді. Орташа жалақы бұл елде 20 мың крон, яғни, 2222 долларды құрайды. Рас, әлемді қамтыған дағдарыс жағдайындағы жұмыссыздық мұнда да жоқ емес, бар. Оның деңгейі биылғы бірінші тоқсанда 9,1 пайызды құраған. Бірақ.., иә, бірақ қашан жаңа еңбек орнына орналасқанша үкімет оларды бұрынғы айлық жалақасының 80 пайызы көлеміндегі қаржымен қамтамасыз етіп тұрады. Сондай-ақ, білім алу мұнда тегін. Оған кететін шығын ішкі жалпы өнімнің 7,1 пайызын құрайды. Өткен жылдың төртінші тоқсанында ІЖӨ Швецияда 819,7 млн. кронды құраған. Бұл мұндай шағын мемлекет үшін аз ба, көп пе? Әрине, көп! Ме­дицина да осындай. Тұрғындар үшін дәрігерге қаралып, емделу тегін. Халыққа жа­салған осындай озық әлеуметтік жағдайларды көзбен көргенде 1989 жылғы КСРО халық­тарының І съезіндегі пікірталас ойға оралады. Сонда атақты экономист Леонид Абалкин: “Ақ тер, көк тер болып 70 жыл тырбанғанымызда еңбегі еш, тұзы сор халқымызға шведтер құрлы жақ­сы­лық жасай алмадық”, деп өкінсе, көрнекті жазушы Шыңғыс Айтматов: “Қазір әлемге үлгі етіп ай­тыла бастаған “экономиканың шведтік моделі” деген не? Ол социализм мен капи­та­лизм­нің жақсы, оңтайлы әрі икемді жақтарын еркін таңдап алу. Сөйтіп, оларды халық игілігі жолына батыл бейімдеу. Басқа ештеңе де емес. Бізге неге осылай етпеске”, – деген еді. Сол опыну мен таңданудың сырын біз ол кезде ұқпағанбыз. Үлгі етіп айтудың да қадіріне жетпегенбіз. Арада 20 жыл өткен соң осы елге келіп мұндағы жағдайды өз көзімізбен көргенде оны сонда ғана барып түсінгендей болдық. Расында да солай екен. Суреттерде: Құс ұшатын биіктіктен қараған­дағы Стокгольм міне, осындай; Швед астана­сындағы жаңа үлгімен салынған “Глобен” спорт кешені; Стокгольм, Швеция. Жанболат ӘЛИХАНҰЛЫ (Аупбаев).