Ғылыммен ұшталған ғұмыр

Әйгілі ғалым апамызды бала күнімнен көріп өстім. Олай болатын себебі, Рабиға апай әке-шешемнің әріптесі әрі сыйлас досы ретінде жақын араласты. Мектепте оқып жүргенімде апайды үйден жиі көретінмін. Бұл уақытта әкем (Мүсілім Базарбаев) Әдебиет және өнер институтының директоры болатын. Үйден ғалымдар мен қаламгерлер еш арылмайды. Солардың ортасында жамалы жарқырап Рабиға Сыздық отырады. Біз, әпкем екеуміз анамызға көмектесіп, қонақтарға шай тасимыз. Сондағы бала санамызда жатталып қалған бір жайт, Рабиға апай өте әдемі болатын. Мейірім нұры төгілген жарқын жүзі кісіні өзіне магниттей тартып тұратын. Әсіресе бізді, балаларды көргенде көркем бір күйге енеді. Көкірек көзімізге үңіледі. Сабағымызды, не оқып жатқанымызды сұрайды. Мұндай үнсіз ұғынысуды, сүйіс­пеншілік сезімін сөзбен айтып жеткізу әсте мүмкін емес-ау. Бірде Рабиға апай Жаңа жыл мерекесіне орай институтта істей­тін адамдардың балаларына арнап іс-шара өткізді. Анамның бізді қар қызындай киіндіріп, өз қолымен ақ көйлек тігіп бергені, академия ғимаратының Шевченко жағындағы фойеде шыршаны айнала би билеп, өлең айтып жүргеніміз, Рабиға апайдың сонда әр балаға кітап сыйлаған сәті әлі күнге санамда сайрап тұр. Кейін Мәскеу­ден оқу бітіріп келіп, Тіл білімі институтына қыз­­метке орналасқанымда, апайды мық­ты ғалым ретінде тани бас­­та­дым. Ғалымның еңбектерін, ғы­лы­ми шығармашылығын зерттеп, тал­да­ған бірнеше мақалам жарық көрді.

Академик Р.Сыздықтың замандастары апайдың еңбекқорлығы мен адамгершілігі, парасаттылығы мен рухани тазалығы жөнінде жиі айтады. Белгілі ақындар, жазушылар, ғалымдар, мемлекет және қоғам қайраткерлері апай туралы әдемі өлеңдер, жақсы дүниелер жазды. Көрнекті ақынымыз Қасым Аманжоловтың 1946 жылы Рабиға Ғалиқызына арнап өлең жазғанын біреу білсе, біреу білмес.

 «Тіліңіз тәтті, ойыңыз қандай!

 Тыңдадым, ұқтым жан күйіңізді.

 Болар ем күнде бір жасарғандай,

Көп туса қазақ дәл сіздей қызды!...» Ғажап емес пе! Қасым ақынның жы­рына арқау болған аруда арман бар ма, сірә? Заманымыздың көр­некті ғалым-феноменінің ұзақ және жарқын өмірін бақылай оты­рып, осы сөздер оның бүкіл өмірі мен жұмысының лейтмотиві болып, тұлғаның дұрыс әрі дәл бағаланғанына тағы бір мәрте көз жеткізеді.

Рабиға Ғалиқызының жүріп өткен жолдарына үңілсек, оның балалық, жастық шақтары еліміздің тарихындағы ең қиын кезеңдерге тұспа-тұс келді: әкесі сол кездегі зиялы тұлғалар қатарында репрессияға ұшырап, 1937 жылы «халық жауы» ретінде атылды. Бұл оқиға туралы Рабиға апай өзінің естелігінде былай деп жазады: «Жазда, бір күні анамыз Роза екеумізді қаладағы нанға жіберді. Түс кезі болатын. Екеуміз нан алып қорадан кіре берсек, ат арба шығып келе жатыр екен. Алдында көшір отыр, артында 3 адам, екі жағында екі адам, ортасында әкем отыр. Бізді көрді де басын изеді. Сөйткенше болмай, зулатып алып кетті. Үйге кірсек, үйдің іші тас-талқан. Сандық ашы­лып, ішіндегі киім-кешектің бар­лығы жерде жатыр. Азын-аулақ кітап-қағаздар да жерде жатыр, ыдыс-аяқтар да жерде. Анамыз жылап, бүк түсіп отыр. Хамит ағам сұп-сұр болып үйдің ортасында тұр. Әкелеріңді ұстап алып кетті», деді. Сол сәттен бастап үй шаруа­сын­дағы барлық қиындық ана­сының мой­нына түседі. Қуғын-сүр­гіннен қасірет шеккен отба­сын­дағы бала­лар ерте есейіп, үл­кен­­дер атқа­ратын істерге буыны қатпай жатып араласады. Он алты жасында Рабиға Ғалиқызы мектепте қазақ тілі мен әдебиетінен және басқа да мұ­ғалім болмай биология, зоо­­логия сияқты пәндерден сабақ береді.

1945 жылы хакім Абайдың 100 жылдығына арналған кон­фе­­рен­­цияға қатысуға Қазақ­стан­ның барлық айма­ғынан мұғалімдер Алматыда бас қосты. Олардың ара­сында Рабиға Ғалиқызы да бар еді. Сол конференция туралы апайдың өзі бүй дейді: «Бір секция­да басқа облыстардан келгендерден кім сөйлейтінін сұрады. Қарап отырмай, қол көтердім. Бір есімде қалғаны, оқулықтарда кететін емле қателерінің бар екенін айттым. Сонда орта жастан аса берген бір адам келіп: «Қарағым, қайдан келдің, жақсы сөйледің, дұрыс сөйледің», деді. Сөйтсем, бұл кісі академик Ісмет Кеңесбаев екен. Келесі бір үзілісте әдемі бір «орыс» келді қасыма. Келді де, тап-таза қазақша: «Өзің бір пысық қыз екенсің, қайдан келдің?», деді. Бұл кісі – Мәулен Балақаев екен». Жас, жігерлі қыздың сөйлеген сөзі назардан тыс қалған жоқ. Сол кездегі Қазақ педагогикалық институтын басқарған профессор Ахмеди Ысқақов жалындаған жанның ерекше қабілеті мен тілінің өткірлігін байқап, оны бірден филология факультетінің үшінші курсына шақырады.

60-жылдардан бас­­­тап Рабиға Ғалиқызы Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл және әде­биет институтында жұмыс істейді. Ол қатысқан ғылы­ми кон­ференциялардың біріне Мұхтар Әуезовтің өзі келеді. Конфе­ренцияға қатысушылардың бар­­лығын тыңдағаннан кейін М.Омар­ханұлы жас ғалымды сөз сөйлегені үшін мақтайды, оның баян­да­масында көтерілген проблема лингвистер мен әдебиет­та­ну­шы­лар үшін маңызды екенін атап өтіп, талантын жоғары бағалайды. М.Әуезовтің кеңесі бойынша Р.Сыздық Абай шығармашылығын лингвистикалық тұрғыдан зерттей бастайды. Ұлы жазушының өсиеті өз жемісін береді. Республикалық ғылыми және қоғамдық ортада жоғары бағаланған «Абай шы­ғармаларының тілі», «Абай­дың сөз өрнегі», «Абай өлеңдерінің синтак­систік құрылысы» сияқты күрделі еңбектер дүниеге келеді. Абай өлеңдері тілінің синтаксистік ерекшеліктеріне арналған еңбе­гінде автор: «Поэзиялық шығар­малардың өзіне тән заңдары болады. Бұл заңдар ырғақ, ұйқас, шумақталу, интонациялық-мело­диялық құбылыс тәрізді өлең белгілеріне қарай пайда болады», дейді. Поэзия тілінің синтаксис­тік ерекше­ліктерін танып-білу үшін ол күрделі синтаксистік тұтас­тық, шумақ кате­гория­ларын, бір-бірімен байланысын, инвер­сия, ықшамдау, тармақ ұғымдарын жан-жақты талдап, Абай өлеңдерінің синтак­систік құрылысын, композициялық құрамы мен өлшем түрлерін анықтап сипаттайды.

Рабиға Сыздықтың «Сөз сазы» деген еңбегі 1995 жылы екінші рет басылып шықты (бірінші басылымы 1983 жылы жарық көрді). Көмекші құрал ретіндегі жұмыстың негізгі мақсаты – сөйлеу үстінде сөздерді дұрыс дыбыстау заңдылықтарын айқындап, мұны қалың жұртшылыққа, әсіресе жастарға үйрету. Ғалымның ай­туын­ша, «сөз сазы – сөйлеу үстінде (актісінде) сөздердің дұрыс айтылып, құлаққа жағымды есті­луі. Ал сөздерді дұрыс айту деге­німіз – тілдің табиғи дыбыс заңдылықтарын сақтау», дейді ғалым. Автор осы еңбекті «орфо­эпиялық анықтағыш» деп атаса да, мұнда теориялық тұжырымдар баршылық және бұл қазақ тіл білімінің жаңа бағыты – интонология саласының негізгі мәселе­лерімен үндесіп, оны әрі қарай дамытуға негізделеді.

Тілдің жазбаша түрі әр қыры­­­­нан жете зерттеліп, соған бай­ла­нысты тиісті оқулықтар да жарық көргені мәлім. Ал ауызекі сөйлеу тілін алар болсақ, сөйлеу мәдениетінің білік-танымын кеңейтуге арналған оқулықтар, оқу құралдары әлі де жеткіліксіз. Адамды дұрыс мәнер­­леп сөйлету үшін ауызша тілдің заңдылық­тарын білу шарт. Ал ауызекі сөйлеу тілінің бірден-бір көрсеткіші – интонация. Тұтынушылардың қатынас құралы ретіндегі супер­сегментті фонетика туралы білімін қалың жұртшылыққа таныстыру негізгі мәселелердің бірі болып отыр. Сөйлеуге үйретуде материал ретінде лексика­лық және грамматикалық бірлік­тер жете қолданылса, просо­дикалық элементтерге ерек­ше назар аударылмаған. Сөйлеу барысында көрініс табатын просодикалық тәсілдердің қызметі сөз ағымында жүзе­ге асуы ауызекі сөздің әуезділігінде, әсерлі­лігін­де көрінеді. Р.Сыздық өзінің еңбегінде: «сөзді дыбыстау, яғни дұрыс айту нормалары барлық сәтте бірдей, ешбір бұлжымайтын нәрсе емес», дейді. Автордың құнды тұжырымдамалары сөйлеу интонациясының қағидаларымен сәйкес келеді. Бұл тұста тіл үйрену­шінің сөйлеу актісін түсінуін дәлел­­дейтін просодикалық тәсіл­­дердің орны ерекше. Тіл үйрену­ші­нің сөйлей білу қабілетін дамытуда суперсегментті фонетика заңдылықтарын меңгерудің маңызы зор.

Ғұлама ғалымның түркі және қазақ тіл білімі саласындағы бір­қатар бағыттағы, ең алдымен, қазақ әдеби тілі тарихының мәсе­ле­лері бойынша зерттеулері – линг­вис­тика ғылымының да­­муы­на қо­сыл­ған өлшеусіз еңбек. ­Ака­демик Р.Сыздық еңбек­терін­де қазақ тіл білімінің әртүрлі саласы қамтылған. Көрнекті ғалым-филолог көп жыл бойы жалпы түркологиялық зерттеулермен, қазақ әдеби тілінің проб­лемаларымен, сөйлеу мәдениеті, қолданбалы лингвистика және басқа да мәселелермен жан-жақ­ты, байыпты айналысты.

1993 жылы «XV-XIX ғасырлар­дағы қазақ әдеби тілінің тарихы» монографиясы қайта басылып, толықтырылды. 60-жылдардан бастап тілші ғалым қазақ әдеби тілінің қалыптасу, даму кезеңдерін зерттеді. Әдеби тілдің мәртебесін айқындау қағидасы туралы ғалымның өзіндік пікірі бар, соған сәйкес, XV-XVII ғасыр­лардағы ақындар мен жырау­лар шығармаларының тілі – қашанда әдеби тілдің үлгісі. Тарихи ескерткіштерді жан-жақты, кешенді түрде зерделеудің негізінде зерттеуші әдеби тілдің нормативтік негіздерін біріктіру мен дамыту тек жазбаша түрде емес, ауызша түрде де жүреді деген қорытындыға келеді. Қазақ әдеби тілінің дамуы мен тарихы мәселелері ғалымның түркологиялық зерттеулерімен тығыз байланысты. Ортағасырлық «Жамиат-тауарих» ескерткіші тілінің лексикалық және грам­матикалық ерекшеліктеріне (XVI ғасыр) талдау жасайды. Түркі тілдерінің оғыз және қып­шақ элементтерін салыстыру нәтижесінде зерттеуші жазба ескерткіш қазақ халқының рухани мәдениетінің тарихи мұрасы екенін дәлелдейді. Ғалымның Қожа Ахмет Ясауидің (ХІІ ғасыр) хикмет тіліндегі мәтіндік зерттеулері – ғылыми қызығушылық тудыратын үлкен еңбек. Бұл ретте Р.Сыз­дық­тың шығармашылығы пробле­ма­ларды терең зерттеуімен және тіл­д­ік деректердің кеңдігімен ерекше­ле­нетінін айта кетуіміз керек.

Әйгілі ғалымның ғылыми зерт­теу­лерінде сөйлеу мәдениетіне қатысты теориялық және қолдан­балы мәселелер маңызды орын алады. Қазақ әдеби тілінің теория­сы оның әлеуметтік функциялары мен нормативті үдерістерінің дамуы тұрғысынан қарастыры­лады. Ол өз еңбектерінде норма, коди­фи­кация, сөйлеу, т.б. сияқты линг­вис­тикалық ұғымдарды терең талдап ашып береді. Тілдік норма мен оның кодификациясы­ның мәселелері, қазақ орфографиясы мен пунктуа­циясының негізгі ережелері, қазір­гі қазақ тілі­­нің лексикографиялық бай­лығы, стилистика мен шешен­дік мәсе­ле­­лері көптеген монографияда, анықтамалық кітап­та, оқулықта, т.б. оқу құралдарында көрініс ­тауып анықталады.

Қазіргі уақытта қазақ тілін латын әліпбиіне көшіруде Р.Сыз­дықтың орфография, орфо­эпия жөніндегі еңбектері ерекше өзекті болып саналады. Ғалым апамыз өткен ғасырдың 60-жыл­­дарынан бүгінге дейін өз құндылығын жоғалтпаған қазақ тілінің орфографиялық ережелері мен анықтамалықтарын жасады. Орфографиялық анықтама – қазақ емле ережелеріне жүгінетін барша қауымның күнделікті жазу ­барысында пайдаланатын ең басты құнды құралы.

Тағы бір айта кететін жайт, ғалым апамыз көрнекті ғалымдар, қазақ тіл ілімінің негізін салушылар А.Байтұрсынұлы, Х.Досмұ­ха­мед­ұлы, Қ.Жұбановтардың ең­бектерін насихаттауға елеулі үлес қосты. Олардың өміріне және еңбек жолына арналған монографиялар, кітаптар, брошюралар мен мақалалар жарық көрді.

Ізгі ниеті мен жан дүниесінің сұлулығына қарай ол кісінің жанына жастар жағы көбірек үйіріліп тұратын. Ол қамқор, мейірімді тәлімгер ретінде жас әріптестеріне тек ғылымда ғана емес, күнделікті өмірдің түрлі белесінде көмек қолын созудан тартынбады. Рабиға апайдың шәкірттері – ғылым докторлары мен кандидаттары танымал мамандарға айналды, университеттерде және еліміздің басқа да ғылыми, мемлекеттік мекемелерінде жұмыс істейді.

Ғалымның терең даналығына, еңбекке деген үлкен қабілетіне, кең дүниетанымына, сонымен қатар тіл білімінің тағдырына деген азаматтық ұстанымына үлкен де, кіші де тәнті. Ғибратты тұлға ғылымға ғана емес, сонымен қатар қазақ халқының ұлттық мәдениеті мен руханиятына да баға жетпес үлес қосып кетті. Осыншама еңбегі бар академик Р.Сыздық ғылыми, педагогикалық және қоғамдық қызметі үшін «Құрмет», «Парасат», «Барыс» ордендерімен мара­патталды. Мемлекеттік сый­лық­­тың, Ш.Уәлиханов атындағы сый­­лықтың лауреаты, еңбек сіңір­ген ғылым қайраткері атанды.

Ендігі кезекте ғұлама ғалымның ғы­лы­ми-мәдени мұрасын көз қарашы­ғын­дай сақ­тап, кешенді зерттеу жұмыстарын ке­шік­­тірмей қолға алуымыз керек. Оның ас­қан кәсіби шеберлігі, рухани байлығы, жа­­уап­кершілігі біз үшін зор мәртебе десек, ал ғы­лымға кейін келіп қосылып жатқан жас­тар үшін тағылымы мол жарық мектеп.

Зейнеп БАЗАРБАЕВА,

ҰҒА академигі