Қазақстанның тағы бір қадамы

Дүниежүзілік сауда ұйымының елімізге берері мол Әлемдік деңгейдегі саясаткер, Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың салиқалы саясатымен Қазақстан санаулы жылдар ішінде бүкіл әлем санасатын беделді, болашағы зор, дамыған 50 елдің қатарынан абыроймен көрінді. Қазіргі кезде «Нұрлы Жол» бағдарламасын басшылыққа алған еліміз өркениетті 30 елдің санатына ену жолында. Егемен еліміз өткенінен сабақ алып, бүгінгі беталысын саралап, ертеңгі бағыт-бағдарын нақты стратегиялық бағдарламалармен айқындауда. Халқымызды кемел келешекке бастап, ел қамын ойлаған Елбасы өзінің ғаламдық деңгейдегі көшбасшылық қасиеттерімен жалпыұлттық экономиканың, оның ішінде ауыл шаруашылығының әлемдік деңгейде дамуына ықпал жасауда. Соның айқын дәлелі ретінде, жақында ғана Мемлекет басшысының тікелей ықпалымен Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына толық мүше болуын айрықша атап өтуге болады. Мемлекетіміздің тұрақтылығын ай­қындай­тын жаһандық сипаттағы негізгі мәселе­лердің бірі – азық-түлік қауіпсіздігі. Халықаралық азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымының (FAO) ақпараты бойынша қазіргі кезде дүние жүзінің 1 млрд.-қа жуық халқы, яғни әрбір жетінші адам азық-түлік тапшылығы салдарынан аштықтың зардабын тартуда. Әлем бойын­­ша өндірілген азық-түліктің 30-40 пайы­­зы өнім сапасының төмендігінен, стан­дарт талаптарына сай болмауынан тұтыну­шыға жетпейді. Ғалымдардың зерттеу нәти­же­леріне жүгінсек, 2050 жылы дүние жүзіндегі халықтың саны 9 миллиардқа жетеді. Демек, Жер шары халқын сапалы азық-түлік­пен қамтамасыз ету мәселесі тіпті күр­делене түспек. Бұл ретте басты салмақ ауыл шаруашылығына түсетіні сөзсіз. Осы орайда, Қазақстан аграрлы мемлекет болған­дықтан, аталған проблемаларды шешуде өзінің тың инновациялық бағыттарын ұсына алады. Бүгінгі күні әлемдегі халық саны­ның өсуі мен тұтынушылық қабілеттің жоғарылауына байланысты елімізде өңделген ауылшаруашылық өнімнің көлемін 70 пайы­з­ға арттыра отырып, халықаралық нарыққа шығудың жаңа мүмкіндіктеріне қол жеткізудеміз. Мемлекет басшысы атап өткендей, Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болу біздің экономикамызды жаңа көкжиектерге бастайтыны анық. Жаңа өндірістер мен жұмыс орындарын ашуға мүмкіндіктер туа­ды. Кәсіпорындардың шетел нарықтарына шығуы қамтамасыз етіліп, тұтынушылардың тауарлар мен қызметтердің кең ауқымына таңдау жасауына жол ­ашылады. Бүгінде сауда-саттықтың 90 пайызы Дүние­жүзілік сауда ұйымына мүше елдерге тиесілі. Қазақстанның ДСҰ-ға енуі сауданың жалпы қабылданған, өркениетті ережелерін сақтауды талап етеді. Сондықтан, аталған ұйымға мүше болған басқа мемлекеттер сияқты, қандай да бір қарама-қайшылықтар мен келіспеушіліктер орын алған жағдайда, Қазақстан осы ұйымның ережелері мен қағидаттарын басшылыққа ала отырып, өз мүддесін шеше алады. Ал Қазақстан үшін бұл ұйымға мүше болудың басты артықшылығы – шет мемлекеттерден инвестиция тартуға үлкен мүмкіндіктердің туындайтыны. Қазіргі кезде шет мемлекеттерден елімізге тартылған инвестицияның жалпы көлемі 1 035,9 млрд. теңгеден асады. Президент сенім артқандай, ДСҰ-ға ену әлемдік экономика интеграциясына, дүниежүзінің жетекші 30 елі қатарына енуге және «100 нақты қадам» Ұлт жоспарын орындауға барынша жағдай туғызады. Бүгінде Қазақстанның алдында ұлттық экономиканың мультипликативті тиімділігін арттыратын салаларды қарқынмен дамытуды жалғастыру міндеттері тұр. Ауыл шаруа­шылығы дәл осы міндеттерді іске асыру бойынша зор әлеуетке ие. Жер көлемі бойын­ша әлемде тоғызыншы орында тұрған Қазақ­станның ауыл шаруашылығы өнімдерін еселеп ұлғайтудағы мүмкіндіктері мен ДСҰ талаптарын ескере отырып, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы зерттеулерге аса көңіл бөлінуі қажет. Мемлекет басшысы 100 қадаммен атап көрсеткен Ұлт жоспарында экономика­ның аграрлық секторын жаңартуға үлкен көңіл бөлінгенін ерекше атағанымыз жөн. Президенттік бағдарламаның 35-ші қадамында ауыл шаруашылығы жерле­рін тиімді пайдаланудың жолы оны нарық­тық айналымға енгізу екендігі айтылады. Президент өзінің бес институттық реформасында аграрлық саланы дамытудың басымдықтарына тоқтала келе, басты мәселелердің бірі ретінде жер пайдалану мәселесіне ерекше назар аударған болатын. Бүгінде Қазақстан әлемдік жер ресурстарының 4 пайызын құрайтын көлемі 220 млн. гектар ауыл шаруашылығына пайдалы жерді иеленсе де, соның 9 млн. гектар мемлекеттік қорға жататын жайылымдық мақсаттағы құнарлы жері мүлдем пайдаланылмай отыр. Жердің 8 пайызға жуығы өндірістік қалдықтармен ластанып және т.б. себептермен ауыл шаруашылығына қолдану айналымынан шығып қалған. Терең толғандыратын басты мәселелер­­­дің бірі, егістіктерде суару жүйелері тиімді­лігінің күрт кемуі, суару және дренаж жүйе­­лерінің тозуы, жер асты суларын пай­да­лану барысында дренажбен толық қам­та­масызданбағандығы және т.б. себептер жер бетінің батпақтануына және қайта тұздануына алып келуде. Осыған байланысты, елімізде кең көлемдегі жайылым жерлерді тиімді пайдалану заңнамалық деңгейде реттеуді талап етеді. Сондықтан, қазіргі кезде «Қазақстанның жайылым жерлері туралы» арнайы заң дайындалуда. Қазақстанның жалпы территориясының 67,0 пайызы немесе 187,0 млн. гектары жайылым жерлер. Ал қалпына келтірілетін жылдық мал азығының ресурсы 25,0 млн. тонна азық өлшемін құрайды немесе қоректігі ­бойынша, 1,0 млрд. пұт астық өндірумен тең. Дүние­жүзілік банктің ақпа­раты ­бойын­ша, жылдық мал азығы 1,2 млрд. АҚШ долла­рына бағаланады. Бүгінгі күні мал азығы­ның балансында жайылым шөптермен қамтамасыздандыру 50 пайызды құрайды, ал кейбір аймақтарда одан да төмен. Сондықтан, қабылданатын заңның біздің еліміздің мал шаруашылығын дамытуға маңызы зор. Суармалы жайылымдық жерлерді пайдалану тиімділігін арттыруда мына мәселелер шешілуі тиіс: Жайылымдық жерлерді суару жүйе­лерінің мемлекеттік басқаруда болуы; экологиялық мәселелерді шешу – су ресурстарын игеру барысында жиі және ұзақ пайдалануына байланысты суармалы жайылымдарды тоздырып жібермеу, жер асты және жер беті су көздеріне зиян келтірмеу; экономикалық мәселені шешу – суармалы жайылымды пайдаланатын шаруашылықтар иелері суару жүйесін пайдалану кезінде алынатын пайдасын, шығындарын, оның ішінде амортизациялық төлемдерін есептеп, оны өтеуі керек екенін түсінуі; техникалық мәселелерді шешу – су шығару жүйелерін техникалық негіздеу және экономикалық тиімді (электр жүйесіне тәуелсіз су қондырғылары) шараларды іске асыру мәселелерін анықтау. Оның ішінде өзектісі ескі құдықтарды іске қосу және жаңа құдықтар салу. Бүгінде елімізде ауылшаруашылық өнімді өндірумен 189,9 мың агроқұрылым мен 1632,8 мың үй шаруашылығы айналысады. Агроқұрылымдардың жалпы санының 182,7 мыңы немесе 96,2 пайызы шаруа (фермер) қожалықтары болып табылады. Олардың 40 пайызының жер көлемі 10 гектардан аспайтындықтан, ұсақ ауылшаруашылық құрылымдарының өздері өндіретін өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, инновацияны ендіру, нарыққа сапалы тағам өнімдерін шығару мәселелерін дербес шеше алмайды. Сонымен қатар, олардың біліктілігі жоғары мамандарды жұмысқа тартуға мүмкіндіктері шектеулі. Осы және басқа да себептерге байланысты жерге иелік ету құқығы ауыл шаруашылығы өндірісі саласында білімі бар, шаруашылығы озық техникамен жабдықталған өндіріс иесіне берілуі тиіс. Жер қатынасы процедуралары ашық болып, ал тиесілі жер шаруашылықтың мамандандырылған саласына сәйкес тиімді пайдаланылуы керек. Осы орайда Елбасы ұсақ кәсіпорындар мен жеке кәсіпкерлерді орта деңгейге көшіру үшін жағдай жасап, ірілендірудің алғышарттарын қалыптастыру талабын қойып отыр. Осы талаптарды орындаудың басты жолы – ұсақ шаруашылықтарды кооперацияға шоғырландырып, инно­вация­лық бағытта дамыту. Ауылшаруа­шы­лық коо­пе­рациясының экономикалық тұрғы­дан тиім­ділігі шетел тәжiрибесiмен дәлел­денген. Дүние­жүзінде кооператив қозғалысы ауыл­шаруа­шылық өндiрiстің 100 пайызын, тамақ өндіру өнер­кәсiбінiң 45-50 пайызын қам­тиды. Коопе­рацияға шоғыр­лану – ауылдық жерде тұратын халық­тың әлеуметтік жағдайын жақсартуға, ауылшаруа­шылық жерлердің тиімділігін және құнар­лылығын арттыруға, жергілікті халықты жұмыспен қамтамасыз етуге, азық-түлік қауіпсіздігін сақтауға ерекше ықпал етеді. Қазіргі уақыт­та аграрлық саладағы ғалым­дар мен Ауыл шаруашылығы министр­­лігі мамандары бірігіп «Ауыл шаруа­шы­лығы кооперациясы туралы» заң жобасын дайындап, Парламент Мәжілісі қарауына ұсынды. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, өнді­ріс­тің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың бас­ты жолы болып табылатын инновациялық технологияны игеру жалпы ішкі өнімнің өсуінің 90 пайызын құрайды. Қазіргі жағдайда елімізде ауыл шаруашылығы саласына инвесторлардың қызығушылығы төмен, оның үлесі 2 пайыздан аспайды. 2014 жылы ауыл шаруашылығына тартылған инвестиция көлемі 166,4 млрд. теңгені құрады. Қаржының жетіспеуі ауыл шаруашы­лығының материалдық-техникалық базасын жетілдіруге және заман талабына сай инновациялық технологияларды енгізуге кедергі келтіруде. Қазақстан ішкі сұранысын толығымен қамтамасыз ете алмағандықтан, кейбір азық-түлік түрлерін шет мемлекеттерден импорттайды. Жуырда ғана Елбасы Миланда өткен бизнес-форумға қатысып, көлемі 500 млн. долларды құрайтын 20 келісімшартқа қол қойды. Соның бірі азық-түлік тағамда­рын, ауыл­­шаруашылық техникаларын өндіру. Бүгінгі таңда Қазақстанда экономика­ның басым салаларына, оның ішінде агро­өнер­кәсіп кешеніне қомақты қаржы салған инвесторларға жеңіл­діктер қарастырылған. Айта кетсек, инвес­торлар корпоративтік табыс салығы мен жер салығынан 10 жылға, мүлік салығынан 8 жылға босатылады. Жер кодексіне енгізіл­ген өзгерістерге сәйкес, шетелдік азаматтар үшін ауылшаруашылық мақсаттағы жерлерді жалға беру мерзімі 10 жылдан 25 жылға дейін ұзартылған. Сонымен қатар, салынған нысанның құры­лысы аяқталғаннан кейін, жұмсалған шығынның 30 пайызын қайтарып беру мүмкіндігі қарастырылып отыр. Дамыған елдерде жалпы агроөндірістік кешен өнімнің 50-90 пайызы инновациялық технологиялармен қамтамасыз етілген. Біз­дің елде осы көрсеткішке жету жолында «Үдемелі индустриялық-инновациялық даму жөніндегі мемлекеттік бағдарлама», «Агробизнес-2020» бағдарламасы аясында ауқымды жұмыстар жүргізілуде. Ауыл шаруашылығын басқарудағы қазіргі жүйені қайта құру ғылым мен білімді барынша интеграциялауға және инновацияны тиімді түрде өндіріске енгізуге, ғылыми күш-жігерді түпкі нәтижеге шоғырландыруға мүмкіндік береді. Осы орайда Елбасы ауыл шаруашылы­ғын дамытуда ғылымның рөлі орасан зор екен­дігін ескеріп, әлемдік талапқа сай келе­т­ін ғы­лым­ды басқарудың түбегейлі жаңа «Ғылыми сала­ның дамуының инсти­туттық негізі» деп атала­тын моделін ұсынды. Жаңа модель ғылым келе­шегіне жастардың сенімін арттырды және ғылыми ізденістерде олардың зияткер­лік әлеуетін кеңінен пайдалануға мүмкін­дік берді. Осы мақсатта 2020 жылдарға қарай ғылым­ды қаржыландырудың ішкі жалпы өнімдегі үлесін 2 пайызға дейін ұлғайту қарастырылған. Соңғы уақытта жас ғалымдардың ғылым­­мен белсенді айналысуы кадрлық әлеуеттің өсуіне ықпал етті. Ғылыми-техни­калық ақпа­раттың шетелдік ресурстары қолжетімділік жағдайға жетті. Соңғы 5 жылда ғылыми жария­ланымдар саны 1000-нан 10000-ға дейін өсіп, Қазақстан бұл көрсеткіш бойын­ша сенімді түрде екінші елдер тобына енді. Елімізде бес ұлт­тық ғылыми және 15 инженерлік бейіндегі зерт­хана құрылды. Осының өзі магистрлер мен PhD док­торларын дайындау барысында және ғы­лыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде олардың кәсіби деңгейін көтеруге септігін тигізуде. Қазіргі кезде еліміздің аймақтарындағы көптеген фермерлер мен тауар өндіруші­лердің аграрлық сала бойынша тиісті білімдері болмағандықтан, кәсіби біліктері төмен. Сондықтан, біздің мамандардың көмектері мен ғылыми кеңестері осы проблемаларды шешуге барынша ықпал етуде. Бұл шаралар АҚШ пен Еуропа ғалымдарымен бірлесе отырып инновациялық жаңалықтарды, заманауи агротехнологияларды аймақтағы ауыл­шаруашылық саласына енгізуді жетілдіру мақсатында университеттегі «Экстеншн», «Жоғары фермерлер мектебі» арқылы іске асуда. Осы мақсатта біздің ғалымдар шетелдік озық тәжірибені кеңінен қолдануда. Оқу орнымыздағы Қазақстан-Жапон инновациялық орталығында және универ­си­тетіміздің 6 ғылыми-зерттеу институты мен 31 зертханасында шетел ғалымдарымен бірлес­кен ғылыми жобалар жүзеге асырылып отыр. Бұған қоса ауыл шаруашылығы саласында ықпалдасу мақсатында құрылған Қазақ-Корей инновациялық орталығында «Жасыл технологияларды» дамыту мәсе­лелері ­зерттелуде. Ғалымдарымыз ауылшаруашылық кәсіп­орындары және шаруа қожалықтарымен тығыз байланыста жұмыс атқаруда. Солардың бірі «Байсерке Агро» негізінде құрылған оқу ғылыми-өндіріс орталығы. Ол түрлі ауыл­ша­руашылық өнімдерін өндірумен қатар, оларды өңдеумен де шұғылданады. Бір жағынан ғалымдар өндірісте озық инновациялық технологияларды игеруге жәрдем берсе, екінші жағынан студенттер тәжірибе алады, ал магистранттар мен докторанттарымыз ғылыми-зерттеу жұмыстарымен шұғылданады. «Байсерке Агро» шаруашылығында жыл сайын университетіміздің үш мыңнан астам студенттері, магистранттар мен докторанттары оқу-өндірістік, технологиялық және клиникалық тәжірибеден өтеді. Елбасы Алматы облысына арнайы іс-сапармен келгенде «Байсерке Агро» жұмысымен тікелей танысып, онда атқарылып жатқан іс-шараларға оң бағасын беріп, университеттің осы тәжірибесін еліміздің білім нарығында кеңінен қолдануды тапсырды. Ғылым, білім, өндірісті интеграциялау бағытында университет 2002 жылдан бастап жүйелі жұмыс атқарып келеді. Соның нәтижесінде білім саласына жаңа инновациялық технологияларды енгізу, мемлекеттік-жекеменшік серіктестіктің тиімді механизмдерін әзірлеу, инфрақұрылымдарды дамытуға қол жеткізілді. 2011 жылдан бастап университетте аграрлық ғылыми-өндірістік «АгроДаму» консорциумы жұмыс істейді. Оның құрылымына әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар, ұлттық басқару холдингтері, «ҚазАгроИнновация» АҚ-тың 23 ҒЗИ, Білім және ғылым министрлігінің 10 ҒЗИ, тағы басқа ірі ауылшаруашылық кәсіпорындары мүше болды. Соңғы жылдары оқу орнымыз агроқұрылымдармен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Бүгінде біздің түлектеріміздің 84,5 пайызы жұмысқа орналасады. 2014-2015 оқу жылынан бастап  Ауыл шаруашылығы министрлігіне қарайтын 12 ҒЗИ мен Қазақ ұлттық аграрлық университеті бірігіп 100 магистрант, 22 докторант дайындауда. Қорыта айтқанда, Ұлт көшбасшысы Нұр­сұлтан Әбішұлы Назарбаевтың ұтқыр сая­сатының арқасында Дүниежүзілік сауда ұйы­мына мүше болып, әлемде өз орнын нақтылап отырған Тәуелсіз Қазақстанның жаңа индус­триялық-инновациялық бағыттағы ұлт­тық экономикасын өркендетуде мүмкіндігі мол. Тілектес ЕСПОЛОВ, Қазақ ұлттық аграрлық университетінің ректоры, ҚР ҰҒА вице-президенті, академик. Алматы.