Мемлекет пен халықтың айнасы

Дүниежүзіндегі кез келген мемлекеттің, елдің тәуелсіздігін, демократиялық құндылықтарын айқындайтын негізгі құжат – Конституция. Онда мемлекеттің барлық құрылымдарының, жеке азаматтардың, ұлт пен ұлыстардың, әлеуметтік топтардың мақсаттары, міндеттері, құқықтары көрсетіледі. Қазақстан азаматтары осыдан тура жиырма жыл бұрын дәл осындай Конституцияны референдумда қабылдады. 1995 жылғы 30 тамызда Қазақ­стан халқы тарихи шешімге келіп, еліміздің құқықтық өміріндегі жа­сам­­паз жаңа дәуіріне қадам бас­қан еді. Бәріміздің де есімізде, Қазақ­стан хал­қы биік мұраттар мен құн­ды­­лық­­тарды, тәуелсіздіктің мән-мағы­­насын, ұлттардың бірлігін қас­­тер тұтып, референдумға ерекше ықы­ласпен қатысты. Міне, сол кез­ден бастап, жиырма жыл­дан бері тәуелсіздігіміздің тіре­гіне айнал­ған Ата Заң мемле­кет пен қоғам­дағы барлық саяси-эко­но­­ми­ка­лық, әлеуметтік рефор­малардың, алға қойған мақсаттардың іске асы­рылуының, дамудың қайнар бастауы болып келеді. Осы жыл­дар ішінде мемлекет пен қоғам­ның дамуындағы өзгерістер – демок­ра­тия­лық, зайырлы, құқықтық және әлеу­меттік мемлекет ретінде орнығу жолдары Ата Заң қағидалары негізінде жүзеге асырылуда. Әлемнің арғы-бергі даму тарихына көз жүгіртер болсақ, Жеті Жарғыны айтпағанда, Қазақстанның Ата Заңы әлемдегі ең жас Конс­титуциялардың бірі болып саналады. Мемлекеттік құрылымды және елдік құндылықтарды айғақ­тайтын негізгі құжатқа 20 жыл болды. Тарих өлшеміне салар бол­сақ бұл аз ғана мерзім. Бірақ, тәуелсіздіктің алғашқы жыл­да­рындағы аумалы-төкпелі алма­ғай­ып кезеңнен бері қарай жасам­паз еліміздің бас заңы уақыт сынынан тай­салмай өтіп, заман талабына, дәуір ағымына лайықты екен­ді­гін жан-жақты дәлелдеді. Егер та­ны­мал саясаткерлер мен сарабдал саясатшылардың пікіріне сүйенсек, Қазақстан Конституциясы әлемдегі жалпыадамзаттық құндылық­тар­ды дәріптейтін ең үздік 50 конс­ти­ту­цияның қатарынан табылады екен. Осыдан-ақ, барша қазақстандықтар құрмет тұтатын Ата Заңымыздың басым әлеуетін көруге болады. Ел тәуелсіздігінің тарихына көз жүгіртер болсақ, Қазақстанның егемен қадамы Конституцияны қабылдаумен тұтастай байланыс­ты. Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан жолы» атты еңбегінде мынадай жолдар бар: «Тәуелсіздігімізді алғаннан кейін бізге бүгінгі өмір шындығымен және алдағы уақытпен бірге қадам басып, өткен ұрпақтың іс-тәжірибесі мен жарқын болашаққа деген сенімін жинақтаған Негізгі Заң қажет болды. Тәуелсіз Қазақстанның Конституциясы ашық және демок­ратиялық қоғам орнатудың негізгі принциптерін баянды етуге тиіс болатын». Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі 1993 жылы қабылданған Қазақ­стан Республикасының ал­ғаш­қы Конс­титуциясы егемендік тарихын­дағы ең демократияшыл құ­жат болды. Алғаш қабылданған сол Консти­туцияның мәні мен маңы­зына келетін болсақ, бұл негізгі құжат Президент көрсеткен мақсат бойынша төрт басты мәселеге жауап беруі және соған жағдай жасауы тиіс еді. Яғни, оның біріншісі – мемлекеттік билікті басқарудың бар­лық жүйесін нығайту, екіншіден, экономикалық реформаны жүргізе отырып, елді сол кездегі терең дағ­дарыстан шығару, үшіншіден, жас мем­лекеттің сыртқы саясатын қалып­тастыру, төртіншіден, ішкі саяси тұрақтылықты қамтамасыз ететін заңдық негіздерді Ата Заңда көрсету. Алайда, осы аталған төрт мақсатты шешіп беретін баптар әуелгі Конституцияның жобасында барынша қамтылмаған еді. Уақыт өте келе заман ағымына, даму үстін­дегі қоғам талабына қарай, Негізгі Заңымыздың кейбір тұстары нарықтық қоғамдағы өзгерістерге сәйкес болмай шыққаны байқалды. Өйткені, 90-шы жылдардың басында Қазақстанның саяси-экономикалық жағдайы, даму үдерістері басқа күйде болатын. Сондықтан, арада екі жыл өткенде қазіргі Конституцияны отандас­тарымыз бүкілхалықтық референдумда бірауыздан қабылдады. Осылайша, тәуелсіздік жылдары Қазақстанның мемлекеттігін айқындап, паш еткен Ата Заң екі қайтара түледі. Президент жаңа Негізгі Заңды қабылдау қарсаңында көптеген әлем елдерінің Конституцияларын, әсіресе ХХ ғасырдың екінші жартысында қабылданғандарын мұқият сараптаудан өткізді. Басты мақсат – тұрақтылықты нығайту, халықтың әл-ауқатын жақсарту және демократияны дамытудағы қол жеткен табыстарын ұғыну болатын. Ол Еуропа, Азия, Солтүстік және Латын Америкасы елдерінің тәжірибесін таразыға салды. Өзімізде де тәуел­сіздіктің бес жылдық тарихы қалып­тасқан еді. Жылдар бойы ұлты­мыздың, Қазақстан азаматтарының ой-санасында қордаланып қалған стереотиптерді жойып, мемлекет пен қоғамды түбегейлі реформалау барысында пайда болатын көптеген объективті және субъективті проблемаларды шешу үшін Елбасы елімізді күрделі әлеуметтік катаклизмдерге соқтырмай, аман сақтап, әлемдік қауымдастықтың тең құқықты мүшесі ретіндегі осы заман­ғы мемлекет құру үшін жатпай-тұрмай еңбек етті, қызмет қылды. Нұрсұлтан Әбішұлы сарабдал саясат, кемел кемеңгерлікпен дүниеге келген Ата Заңымыздың негізін қалады. Сөйтіп, осыдан тура жиырма жыл бұрын Конституцияны қабылдау жөнінде бүкілхалықтық референдумға сайлаушылардың 90,58 пайызы қатысып, олардың 89,14 пайызы жаңа Негізгі Заңды қабылдауды қолдады. Сол кезеңде қазіргі қолданыстағы Конституцияны қабылдау қазақ­стандықтардың мызғымас бірлігін паш етіп, еліміздің аумақтық және саяси тұтастығын сақтап қалу­ды қамтамасыз етті. Қазақстан өз азамат­тарының құқығы мен бостан­дығын, заң жоғарылығын бекі­ту, демократиялық саяси жүйе­ні құру, нарықтық экономиканы қалып­тастыру жолына түсті. Еліміз тұрақ­тылықты, бейбіт өмірді, халық­тар ынтымақтастығын бірінші кезекке қоя отырып, аяғына нық тұрды, экономика индустриялық-инновациялық даму жолына түсті, әлеуметтік проблемаларды түбегейлі шешу жүзеге асырылуда. Бүгінгі әлемдік экономикадағы ауыр жағдайда да еліміздің Ата Заңы жаһандық сынақтан сүрінбей өтіп келеді. Біздің Конституция сарабдал саяси шешімдер, заңнамалық актілер қабылдау, Отанымыздың ұлттық мүдделері мен азаматтардың қауіпсіздігін қорғау үшін тиімді тетіктер табуға жол ашуда. Дүниежүзі мойындаған қазақстандық даму жолынан таймай, өзіміздің стратегиялық мақсаттарымызды жүзеге асыру үшін Ата Заңда, құқықтық және саяси жүйеде барлық мүмкіндіктер қарастырылған. Қолданыстағы Конституцияда алғашқы рет «Қазақстан – ежелден келе жатқан қазақ жерінде оның халқы тарапынан құрылған мемлекет» екендігі бекітілді. Осы көз­қа­растың арқасында ұлттық мем­ле­кет идеясы азаматтық қоғам­ды құру­ға және мемлекеттік меха­низ­мнің тиімді жұмыс істей бас­та­уына мүмкіндік берді. Ата Заң мем­лекеттің президенттік басқару жүйе­сіне өтуін заң бойынша бекіт­ті, осыған орай Қазақстандағы би­лік өкілеттіктерін бөлу схемасы түбе­гейлі түрде өзгеріске ұшырады. Бұл схема бойынша президенттік би­лік айтарлықтай күшейді, мұның әсе­рін билік өкілеттіктерінің орта­лықтандырылуынан көруге болады. Дегенмен, қоғам дамуы, заман талабы, демократиялық үдеріс­терге сәйкес мемлекеттік бас­қару органдары арасындағы өкілет­тік­тер бойынша соңғы жылдары бір­­неше рет реформа жасалды. Атап айтқанда, Қазақстан Респуб­ликасы Президентінің 2013 жылғы 18 қаңтардағы «Қазақ­стан Республикасында мемле­кет­тік басқару жүйесін одан әрі жетіл­діру туралы» Жарлығы бойын­ша мем­лекеттік органдар ара­сында бөлі­нетін функция­ларды заңнамалық тұрғыда бекітуге бағытталған «Қа­зақ­стан Респуб­ликасының кейбір заң­нама­лық актілеріне мемлекеттік басқару органдары арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажырату мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Осы Заң бойынша 53 заңнамалық актіге өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Тиісті министрліктерге бірлесе отырып, заңнамалық негізде яғни, биліктің жергілікті органдарының қаржылық дербестікке қызығушылығын арттыру; салықтық базаны кеңейту; «шығыстарды теңдестіру» үрдісінен «өз кірістерін жасау мүддесіне» көшіру жөнінде қосымша шаралар қабылдау ұсынылды. Парламенттің жоғарғы палатасының депутаттары халықтың ауқатты тұрмыс-тіршілігіне қажетті жағдай жасау үшін жергілікті атқарушы орган­дардың төменгі буындарын тұрақты және жүйелі негізде қаржыландыру туралы өзекті мәселе көтерді. Өйткені, республикалық, облыстық және аудандық бюджетте жекелеген салықтық түсімдерді биліктің жергілікті органдарының пайдасына бөлуді сатылы түрде енгізу – өңірлерді қарқынды дамытуға апарады. Халық аманатын арқалаған Пар­ламент депутаттары өзде­рінің қыз­метін жүзеге асыруда Конс­титуцияға сүйенеді. Заң шығару қызметінің жемісті іске асырылуы Ата Заңымыздың іс жүзінде қаншалықты жұмыс істеп тұрғанын көрсетеді. Еліміздің заң сапасын арттырудың, құқықтық жүйесін дамытудың кепілі де – Конституция. Конституцияда бекітілген құқық­тық нормалар 1998 жылы саяси жүйенің жаңғыртылуы жолындағы маңызды бір қадам болып есептелетін жаңа түзетулердің енгізілуіне мүм­кіндік берді. 1998 жылы 7 қазанда бірінші шақырылымдағы Қазақстан Республикасы Парламенті палата­ларының біріккен отырысында Қазақстан Президенті «Қазақстан Респуб­ликасының Конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасын ұсынды. Бұл түзе­тулерге сәйкес елдің саяси өмі­рінде Парламенттің рөлі айтар­лықтай күшейтілді. Бүгінгі Қазақстан Республикасы Парламентінің алдында тұрған мақсат – заң шығару қызметінің сапасын бұрынғыдан да арттыра түсу. Парламенттің жоғарғы палатасында осы орайда келелі мәселелер алға қойылып отыр. Парламенттік тыңдаулар мен дөңгелек үстелдер өткізуді жетілдіру, депутаттардың заң жобаларын әзірлеу және заңнамалық бастамаларын жандандыру, сарапшылар қызметінің тиімділігін арттыру – және басқа да осындай мәселелер кезек күттірмей шешуді қажет етеді. Қазіргі таңда «үкіметтік сағат» аясында атқарушы билік басшыларынан сөз бен істің арасындағы алшақтықты жою, жос­парлы шараларды неғұрлым тиімді іске асыру талап етілуде. Отандық экономиканың өсу динамикасына, өсімге қол жеткізу, азаматтардың бақуатты тұрмысын және еліміздің бәсекеге қабілеті мен қауіпсіздігін қамтамасыз ететін тетіктер үнемі іздестіріліп отыруы тиіс. Қазақстанның тәуелсіздік жыл­дарын­дағы бүгінгі жетістіктері Ата Заңы­мыздың тиімділігін анық айқындап отыр. Конституцияның норма­тивтік әлеуеттері халыққа қыз­мет етіп, демократиялық, құқық­тық мемлекеттіліктің одан әрі беки тү­суіндегі прогресс жолында жалпы­халықтық заңдық негіз болып қала бермек. Елбасы сөзімен айт­қанда: «Конституцияны қатаң ұстану – бұл мемлекеттіліктің табысты дамуының және қоғамдағы азаматтық келісімнің негізі. Ол бо­йынша өмір сүру – бұл демократия­ның ең жоғарғы мектебі». Елеусін САҒЫНДЫҚОВ, Парламент Сенатының депутаты.