Руханият сыры мен рух жыры

Ыстамбұлда Немат Келімбетов кітаптарының тұсаукесері өткізілді “Кабаташ” білім қорының ғимараты Бос­фор бұғазы бойында, атақты Галата көпірінің дәл жанында орналасқан екен. Сондағы консулдықта жұмыс істейтін Айнұр есімді қарындасымыз (жазушы Жақсылық Сәмитұлының қызы) көлікте келе жатып: “Аға, Ыстамбұлда бұрын да болып жүрген шығарсыз?” деп қалды. Ыстамбұлға алғаш рет жолым сонау кеңестік кезеңде, тәуел­сіз­дік таңы атпай тұрып түскенін айтқанымда кәдімгідей таңданысын жасыра да алмады. Таңданса таңданатындай. Түрік атаулыға қатысты нәрсеге түгелдей тітіркене қарай­тын, түрік­ке сәл бүйрегі бұрғанның бәрін пан­тюр­кист санайтын, НАТО-ның әскери база­лары сол елде орналасқандықтан, Түр­кияны бізге басты қатердің бірі деп баға­лайтын кешегі кезеңде Ыстамбұлға сапар шегіп жататындар онша көп болмағаны бел­гілі. 1991 жылдың жазын­­да мен Қазақ КСР Президенті Аппаратының жауапты қыз­мет­кері ретінде түріктің ұлы ақыны Жүніс Әмренің (Юнус Эмре) мерей­тойына барған едім. Мерейтой шаралары Анкарадан шама­мен екі жүз шақырымдай жердегі Ескішеһер қаласында өткен. Қала мэрі (өкінішке орай, аты-жөнін қазір ұмытып қалдым) той банкетінің бір сәтінде маған қарай беттеді. Дастарқан бас­та­лар­дың алдында танысқан­быз. “Қазір түрік жұр­ты­нан өз алдына ел болып отырған тек біз­дерміз. Бірақ бұлай тұра бермейді. Ататүрік барлық түркітілдес бауырлар тәуелсіз ел болатынын айтқан. Сол күн жақын қалды. Тәуелсіздікке қолдарыңыз жетеді. Көп ұза­май біз қайтадан бірге боламыз”, деді іш тарта сөйлеп. “Солай болады. Солай бол­ма­уы мүмкін емес. Құдай қосқанды адам ажырата алмайды”, деп тағы нығарлай түсті. Өткен сенбі күні, Ыстамбұлда көрнекті қазақ қаламгері, филология ғылым­да­ры­ның докторы Немат Келімбетовтің “Umіt” және “Turk Halkularіnіn Ortak Edebі Eserlerі” кітаптарының тұсаукесері ұйым­дас­тырыл­ғанда Қазақстаннан арнайы ша­қы­рылған қонақ ретінде сөйлеген сөзімізді біз дәл сол оқиғаны мысалға келтіруден бастадық. Иә, көп ұзамай дәл солай болды да. Халық­тар­дың ұлы қоныс аударуы кезінде қазіргі Түр­кия жеріне сақ-скифтер, сарматтар, ғұн­дар, аландар, тағы басқалар бара бас­тағанын айтпағанның өзінде, ХІ ғасырдың ая­ғында Сыр бойынан көшкен оғыз тай­паларының Салжұқ мемлекетін құр­ға­нынан бері қарай тартсақ та, түбі бір түркі жұртының арасы ашылып қалғанына мың жылға жуық уақыт өткенін көреміз. Әйтсе де, расында да, құдай қосқанды адам ажырата алмайды екен. Әлемнің алтыдан бір бөлігін алып жатқан алып империяның көбесі сөгіліп, шаңырағы шайқалған шақта тарих сахнасына қайтадан көтерілген түркітілдес елдердің егемендікке қол жет­кіз­геніне де жиырма жылдай уақыт болып қалды. Келесі жылы Түркия түркі­тілдес мемлекеттер тәуелсіз­дігінің 20 жыл­дығын атап өтуге дай­ын­далып жатыр. Осы оқи­ғаның қар­саңында түркі жұр­тының туыстық туын желбі­ре­туге септесетін тағы бір үлкен мәселе шешілді: Қа­зақстан Пре­­зи­денті Нұрсұлтан Назар­баевтың ұсы­нысымен Түркі дүниесінің академиясы құрыл­ды. Ол академия біздің елор­да­мызда – Астанада орналаса­тын болды. Немат Келімбетовтің “Түр­кі халық­та­рының ортақ әдеби мұ­ралары” деп атал­ған кітабы – Түр­кі дүниесінің ака­де­мия­сы құ­рылғалы бері осы бағытта қолға алынған жұмыстың ал­ғашқы нақты нә­тижесі. Мұның өзі Ака­де­мияның Қа­зақ­стан­да орнала­суы­­ның заңдылығын айғақтайтын айшықты мысал. Мағжанның: “Көп түрік енші алы­сып тарасқанда, Қа­зақ­та қара шаңырақ қалған жоқ па?” деген сөзі бізге көп міндет жүктеп тұр. Бүкіл түркі жұртына ортақ әдеби мұ­ра­ларды са­ралаған Н.Келімбетов еңбегінің Ыс­там­бұл­да жарық көруі арқылы біз қазақ әде­биет­тануы, қазақ фольклористикасы түр­ко­логияда да осы қарашаңырақтық сипатын сақтап отырғанын келісті көрсетіп бердік дей аламыз. Сенбі күнгі жиында кітап тәржімешісі ретінде Әбдіуақап Қара бауырымыздың аты­на көп-көп жақсы тілектер айтылды. Аудар­машы кезінде “Ежелгі дәуір әде­биеті”, “Еж­ел­­гі әдеби жәдігерліктер” деген атаулармен жарыққа шыққан кітаптардың аты түрік­шесінде өзгеруіне байланысты былай дейді: “Біз оның атын түрік тіліне аударғанда “Түрк халкларынын ортақ едебі есерлері”, яғни “Түрік халықтарының ор­тақ әдеби мұралары” деп қоюды жөн көр­дік. Өйткені, біріншіден, Түркияда ежелгі немесе ескі әдебиет дегенде еске ал­дымен Ос­ман патша­лығы дәуіріндегі әдебиет оралады. Екін­шіден, осы еңбекте бүгінгі түрік халықта­рының әде­би­ет­теріне негіз болған ортақ әдеби мұралар біртұ­тас қолға алынып зерт­телуде. Ең­бекте бұл мұраларға Исламға дей­інгі дәуір, Исламдық дәуір және Алтын Орда әдебиеті деген үш тарауда талдау жасалуда. Кітаптағы назар аударарлық маңызды жәйт – Келім­бетовтің зерттеуінде мыңдаған жыл бұрын ор­таға шыға бастаған Түркі әдеби мұ­ра­ларының бір-бірінен үзік, бай­ланыссыз емес екенін, қайта олардың арасында қа­зір­ге дейін жалғасып келген көркемөнер дәс­түр жалғастығы болған­дығы жөніндегі те­зисін табыспен ортаға қойып отыр­ған­ды­ғы”. Тарихшы ғалымның Немат Келімбетов тақырыбын тереңнен тарта зерттегені бай­қалады. Соның айшықты бір дәлелі ре­тінде Ә.Қараның “Үміт” кітабына жазған алғы­сө­зінен дәйек келтіргенді жөн көрдік: “Келімбетов монолог әңгімесінің бір жерінде “Бұл кітап менің тартқан бейнетімді, аққан көз жастарымды әңгіме етпейді. Қайта керісінше соларды қалай жеңіп шық­қа­нымды баяндайды”, дейді. Қазақстан Республи­ка­сының Түркиядағы Төтен­ше және өкілетті елшісі Бағдат Әміреев тұсау­ке­сер­де бұл оқиғаның әдеби ауқымнан асып, қоғамдық-саяси мәнге ие болып отырғанын атап айтты. “Түркітілдес мемле­кеттердің ынты­мақ­­тастық кеңесі құрыл­ды. Түркітілдес мемлекеттердің Парламенттік ассам­блеясы құрылды. Түркітілдес мемлекет­тердің ақсақалдар кеңесі құрылды. Түркі дүниесінің академиясы құрылды. Енді, міне, түркітілдес халықтардың ортақ әдебиетінің тарихына арналған бағалы басылым жарық көріп отыр. Немат Келімбетовтің бұл кітабы бүкіл түркітілдес халықтарды жақындастыра түсуге септігі тиетіндей үлкен еңбек, бұл кітап біздің елдеріміздің рухани ықпалдас­тығын тездетуге өз үлесін қосады”, деді түпкі кәсібі бойынша шығыс филология­сының маманы екендігін орынды еске салып өткен елші. ТҮРКСОЙ-дың бас хатшысы Дүйсен Қасейінов түрікшеге әбден-ақ төселіп қа­лыпты. Төселгені сондай, Дүйсекең тіпті сө­зін түрікше төгілтті. “Ортақ әдебие­ті­міздің кө­не мұраларын түгел қамтыған бұл іргелі зерт­теу бұдан да ерте аударылуы тиіс еді”, деді Дүйсен Қорабайұлы. “Арғы тегі сақтар, ғұндар мемлекетінен басталатын түбі бір түркі халықтарының әлем тари­хындағы, адамзат өркениетіндегі мәдениет пен әде­биеттің, өнердің дамуына қосқан өлшеусіз үлесі болғаны анық. Бір қанаты ғасырлар бойы еуразиялық көшпелі мә­дениеттің туын көтеріп, Ұлы Дала ұлыс­та­рының дәстүрін жалғастырып келсе, бір қанаты отырықшы мәдениеттің ор­та­лық­тарына иелік етіп, өзіндік өр­ке­ниеттің үлгісін қалыптастырғаны бүгінгі ғылымға мәлім. Қазіргі жас ұрпаққа осы ортақ ұлы тарихымызды, ортақ мәде­ниетімізді зерттеп таныту және насихаттауға ерекше көңіл бөлінуі тиіс. Біздің ойымызша, түркілердің ортақ мұраларына қатысты ға­лым­дарымыз бен зерттеушілеріміздің ең­бектері ең әуелі түркі халықтарының өз арасында таныл­ғаны, насихатталғаны жөн. Жаңа буын түркі халықтарының ортақ мәдениетінің қайдан шығып, қай жерге жеткенін білуге тиіс. Ата-бабалары қалдыр­ған рухани мұра­лар­ды танып, тағылым алуға тиіс. Сон­дық­тан бүгін тұсаукесерін жасап отырған Қазақстанның мәдениетіне еңбек сіңірген қайраткер, филология ғылымда­ры­ның докторы, профессор Немат Келім­бе­товтің “Түркі халықтарының ортақ әдеби мұ­ралары” атты белгілі зерттеуінің түрікшеге аударылып басылуы дер кезінде жасалған аса құнды басылым деп білем. Немат ағаның бұл еңбекті қандай қиын­шылық­пен, ауыр науқасты жеңе отырып жазға­нынан хабардармыз. Шын­ды­ғында, бұл зерттеу – Немат ағаның әдебиеттану ғы­лы­мындағы ғана емес, азаматтық өміріндегі де үлкен ерлігі деп есептеймін. Профессор Немат Келімбетовтің бұл кітабында түр­кілердің ежелгі ауыз әдебие­тімен қатар, көне жазба ескерткіштері де қатар қам­тыл­ған және ең бас­тысы, осы мұраларды түр­кілер тари­хымен, мәде­ние­тімен астастыра отырып бір бүтін дүние ретінде қарас­тырған. Бұл – түркі мәдениетінің тұтас­ты­ғы тұрғысынан ең маңызды қоры­тын­ды”. “Мармара” университетіндегі Түрко­ло­гия институтының директоры Айше Емел Кефели ханымның айтуынша, кітаптың түрікше аудармасы өте сәтті шыққан. “Бұл еңбек шын мәнінде бүкіл түркі дүниесі үшін игілік саналуға тиіс. Осы кітап түр­кі­тілдес ха­лықтарға ортақ шығармалар жал­пы әлем­дік мәдени мұрадан лайықты орын ала­тынын тағы да тамаша танытып отыр”, деді ол. Кефели ханым Немат Келім­бетовтің бас­қа кітаптарынан да хабар­дар екен. Өз сө­зінде Әбдіуақап ба­уы­р­ымызға автордың “Ұлыма хат” атты эссесін де аудару жөнінде тілегін айтып жатты. Сөз кезегі келгенде біз осыдан төрт жыл бұрынғы бір оқиғаны – Түркітілдес мем­ле­кеттердің дос­тық, бауырластық және ынты-мақ­тастық құрыл­та­йының ашылу рә­сімін еске түсір­дік. Онда түркі­тіл­дес мем­лекет­тер басшылары (Қазақстан делега­ция­сы­ның жетек­шісі сол кездегі Мем­­лекеттік хат­шы Орал­бай Әбді­кә­рі­мов еді) сах­наға көте­ріліп, ортаға қо­­йылған төс­­темірге бал­ға соғып, темір шың­даған. Сөй­тіп, адам­затқа темір соғуды сый­лаған Алтайдан тараған халықтар ортақ шаруаны осылайша білек қоса, тілек қоса атқаруға бекін­гендерін білдірген. Сол жиында Түркия Үкіметі басшысының: “Әлем саясаты” деп аталатын киноны тамашалап отыру біз үшін аздық етеді. Ол киноның қалай қойылатынына тікелей араласуға тиіспіз”, дегенін кезінде газетке жазғанбыз. Жаһандану желі әлем мұхи­ты­ның айды­нында жеке-жеке жүзетіндердің жел­кенін жығып кете беретінін қазірдің өзінде түсінетіндей жөніміз бар. Түркі дүние­сінің тұтастығы үшін, мына жанталасқан, жағаласқан жаһанда бір болуымыз үшін біздің ең алдымен діліміз бір болуы керек. Ал ортақ ділді жасайтын ең алдымен ортақ руханият. Немат Келімбетовтің кітабы сонау тәңірлік дәуір әдебиетінен бері тар­тып, сақ­тар­дың “Алып Ер Тоңға” сияқ­ты қаһарман­дық дастан­да­ры, ғұндар­дың “Оғыз-қаған”, “Көк бөрі”, “Ергенекон” сияқты батырлық жырлары, “Күл­тегін”, “Тоныкөк” жырлары сияқты түр­кі жазба жәді­герліктері барлық түр­кі­тілдес халық­тар­дың ортақ әдеби мұра­сы, яғни ортақ игілігі, ортақ мақта­нышы, ортақ тарихы екенін дәлелдеп шыққан. Ыс­тамбұлда жарық көрген осы еңбегі арқылы ендігі жерде Немат Келімбетов бүкіл түркі дүниесіне танымал ғалымдар қатарына қосылу мүмкіндігіне ие болып отыр. “Диалог Евразия” платформасының тең төрағасы Харун Тоқақ өз сөзін жақында Қазақстанда, Жуалы деген жерде болға­ны­нан, аты аңызға айналған Бауыржан Мо­мыш­ұлының ғасырлық тойына қатыс­қанынан бастады. “Соғыста қол бастаған, соңына 30 том мұра тастаған Момышұлы – біздің бабаларымыздың батырлық пен ақындықты бір бойына топтастырғанының айқын дәлелі. Біз мұсылман болғанымыз үшін алдымен қазақ жеріне қарыздармыз. Арабтар мен қытайлар арасындағы атақты Талас шайқасында жергілікті жұрт арабтарға қосылып ұрысқандықтан арабтар жеңіске жеткен. Алтайдан тараған халықтар мұсыл­ман дінін содан кейін қабылдаған”, деп сөйлеген Харун Тоқақ көбіне “Үміт” кітабын сөз етті. Қазақшасында “Үміт үзгім келмей­ді” деп жарияланған бұл шығармада ислам дінінің қуат-күші, әйелдің парызға адал­дығы, күйеуіне құрметі, балаларына аналық сүйіспеншілігі ерекше көрсетілген. Адамдық, адалдық – мәдениеттің ұшар шыңы. Мә­дениеттілік ең алдымен жүрек қуатынан кө­рінуге тиіс, деді ол. Айтқандай, біз сол Ат­лақ-Талас шайқасы туралы ке­зінде “Әлемге әйгілі” айдарының аясында қағазды ойлап тап­қан Цай Лунь жайында жазғанда (“Еге­мен Қазақстан”, 2002 жылғы 17 мамыр) әңгі­мелегенбіз, одан кейін әлем тарихында өзін­­дік орны бар сол шайқастың мән-жайын ег­жей-тегжейлі жазуға керек деректерді жи­нас­тырып жүргелі біраз болды, бұйыртса, енді біраз уақыттан кейін нақ­ты қолға алып, оқ­ыр­­ман назарына ұсы­нып та қалатын сияқтымыз. Түркияның қазіргі Президенті Абдолла Гүлдің ұстазы – профессор Невзат Ял­хын­таш біздің барлығымыз исламды Талас шай­қасынан кейін қабылдағанбыз деген пі­кірді қолдай келіп, түркі дүниесінің жаңа заман­дағы бірлігіне ерекше еңбек еткен тұлғалар деп Тұрғыт Озал мен Нұрсұлтан Назарбаев­ты атады. Бізді про­фес­сор Нұри Юженің сөзі ерекше тол­қытты. “Үміт” кітабындағы жұ­лынға ауыр операция күтіп жатқан адамның жан тол­қынысын жеріне жеткізе жазған беттерді тебірене айт­қа­нында профессордың жа­нарына жас үйі­рілді. Профессор Орхан Қау­ұншы “Үміт” монолог-хикаясын Түр­кия­дағы бел­гілі қаламгер Пеями Сафа­ның “То­ғ­ы­­зыншы палата” романымен салыс­ты­ра, те­ңес­­тіре сөйледі. Ол шығармада ауыр дертке ұшыраған адамның психологиясы тамаша танылған көрінеді. Тегі, шығарма атын Чеховтың “Алтыншы палатасының” атына ұқ­састырып қойған-ау дедік. Асқар Сүлей­ме­новтің “Жетінші палата” деген пьесасы да болатын. Сенбі күні біз танымал әдебиет­ші Фер­хат Тамирмен 19 жылдан кейін кездестік. Сол жолы Анкарада Ұядан Ақай деген ақсақалдың үйінде бірге болғанымызды еске алыстық. Ферхат Тамир тұсаукесер кезінде өзінің Мағжан Жұмабаев жырларын аударған кітабын Немат ағаның ұлы Қайрат Келімбетовке табыс етті, қос кітап туралы көпте­ген көкейге қонымды ойларын ор­таға салды. Ферхат Тамирдің: “Мен осындағы кітапханалардан, мы­салы, Германияның кітаптарын, газет-жур­нал­да­рын оқи аламын, ал Қа­зақ­станның кітап­тарын, газет-жур­налдарын таба алмай­мын”, деген өкпесі де орынды. Өкінішке орай, түрік әдебиетшісі Қазақ хандығы 1456 жылы құрыл­ды, оған дейінгі шығарма­лар – бәріміздің ортақ мұрамыз деген пікірін де айтып қалды. Мұ­ның өзі ана бір жылдары қазақ мемлекет­тілігінің 550 жылдығын атайық деп бастама көтеріп, оны қолдай қоймағаны үшін билікті жазғырып жүрген адамдарды тағы бір рет ойлантса дейміз. Халық тарихын халықтың аталуынан бастауға болмайды. Тіпті “қа­зақ” атауы да 1456 жылдан бастал­май­ды. Сондағы ағай­ындардың “қазақ түрікше­сі­нен Түркия түрік­шесіне тәр­жімалау”, “өзбек түрікше­сінен Түркия тү­рікшесіне тәржімалау” деген сыңайда сөйлей бере­тіндерін де, біздің тілдерімізді ортақ бір тілдің диалектілеріндей көретіндерін де сыпайылықпен болса да тү­зетіп тұруға тиіспіз. Тілдер бөлініп шыққалы қай заман. Олардың арасында бізді “қазақ түріктері”, “өзбек түріктері”, “қырғыз түрік­тері” дей салатындары да табылады. Ха­лық­тар бөлініп шыққалы қай заман. Осыған да көбіне көп өзіміз ілік береміз. “Бәріміз бір түрікпіз ғой, түркілер (“тюрки”) дегенді бізді ана тү­ріктерден бөлектету үшін ориен­та­листер ойлап тапқан ғой” деп сөйлейміз. “Тюр­ки” ұғымын әу баста шығыстанушылар шы­ғарғаны рас. Бірақ мәселенің мына жағы бар. О баста ортақ атауымыз (мысалы, “көк тү­ріктер”) осылай болғанымен, уақыт өте келе “түркі” сөзі ғылымда да, білімде де бүкіл түркітілдес әлемге ортақ атау ретінде орныққаны, ал “түрік” сөзі қазіргі Түркия Республикасын мекен ететін этносқа ғана тиесілі атауға айналғаны да рас. Оның үстіне ол түрік пен бұл түрік те дәл бірдей емес. Бұлар Анадолыға келгеннен кейін осындағы гректермен, армяндармен, ал Константи­но­польді алғаннан кейін Еуропаның басқа ха­лықтарымен, соның ішінде славян жұрты­мен, одан кейін Қап тауынан әртүрлі жағ­дайға байланысты көшкен халықтармен қан араластырып, антропологиялық тұр­ғыдан да өзгеріске түскенін де ескермеуге болмайды. Қазір түріктің кей әйелін, мысалы, орыстан, болгардан айыра алмай да қаласың. Анкара университетінің доценті, қазақ­ша-түрікше сөздіктің авторы Кенан Коч екі ел әдебиетшілері аударма ісіне көп көңіл бөлсе деген ойын жеткізді. Журфакта бізден екі жыл кейін оқыған, облысқа барған же­рінде “Жібек жолы” атты алғаш­қы жеке бас­па құрып, көп игілікті шаруа атқарған Тө­регелді Байтасов деген бір асыл азамат бол­ған еді. Өмірден ерте өтіп кеткен сол жігітті анкаралық доцент ерекше бір ілтипатпен еске алды. Төрегелді Ахмет Ясауи туралы романды түрікшеден аударуға араласқан екен, сол роман жөнінде мұнда газеттерде 17 мақала жарияланыпты. “Үміт” кітабы біздің қазақ бауыр­лар­ы­мыз­дың бүгінгі биік белестерге қалай көтеріліп отырғанын көр­сетеді, бұл шығарма ұлт рухының мық­ты­лығын дәлелдейді, деді Кенан Коч. Кезінде Түркістандағы қазақ-түрік университетінің вице-президенті қызметін атқарған профессор Гулчин Чандарлыоғлы ханым Не­мат Келімбетов кітаптарының тұсаукесерін “түркі дүниесі руханиятының мейрамы” деп атады. Профессор қазақ әдебиетшісінің исламға дейінгі сөз өнерінің тарихын жалпы түркі жұр­тына ортақ тарих деп санайтын көзқарасын қуаттады. Жоғарыда айтылған жайлардан Н.Ке-лім­бетов еңбектерін Түркияның зиялы қа­уы­мына, іскер топтарына (олардың ара­сын­да “Еуразия” қорының жетекшісі, атақ­ты меценат, аса дәулет иесі Абдулла Қы­лыч си­яқты ірі тұлғалар да болды) та­ныс­тыру әде­биет­тің аясынан асып, екі елдің мәдени байланыстары шеңберінен де шығып, бүкіл түркітілдес жұрттың ру­ха­ниятына қатысты мәселелерді қозғағанын көріп отырсыздар. Тұсаукесердің құнды­лығы да, біздіңше, осында. Жеке ақшасы 40 миллиард долларға жуықтайды деп шамаланатын Түркияның атақты бай азаматы Сабанчының иелі­гін­дегі “Кабаташ” ғимаратында Немат Келім­бетов кітаптарының көрмесі де ұйым­дас­тырылды. Сонда қойылған кітаптардың бірі – Бейжіңдегі Ұлттар баспасында төте жазумен басылған “Үміт үзгім келмейді” хикаят-мо­нологы. Айтқандай, сондағы Ұлттар дыбыс-кескін баспасы бұл хикаятты аудиокітап күйінде де жарыққа шығарған. Енді мақа­ламызды сол кітапқа белгілі қытай қаламгері Чжан Хайди жазған алғысөзбен түйіндейік. Біздіңше, елімізде талайдан бері қолдан қол­ға тимей, бестселлерге айналған кітап жай­ындағы бұл сөздерге түсініктеме қажетсіз. “Ұлттар баспасындағы редактор жол­дас­тар мені осы кітапқа арнап алғысөз жазуға қолқалады. Мен осы қолжазбаны оқып шыққаннан кейін қатты әсерлендім. Бұл ерекше шығарманың авторын оқырмандарға таныстыру мүмкіндігінің маған тигеніне қуаныштымын. Автор Немат Келімбетов біздің көр­шіміз Қа­зақстан Республикасынан екен. Осы кітапта бір мүгедек адамның төл кешірмелері баяндалған. Бас кейіпкер – автор Нематтың өзі. Немат отыз бес жасында жұлынға жабыс­қан дерттен сал болып, төсек тартып жатып қалады да, мүгедектік оның өміріне өзгеріс енгізеді. Осы шығарма автордың қатерлі операция қарсаңында ұйқысыз өткізген түндерінен басталады, өзінің өлім алдындағы қорқынышы мен өмірден құлазуы баяндалып, соңынан өлімге қалай қарсы келіп, төсек тартып қалған кезде әр қилы қиыншылықтар мен сайыстарға қалайша төтеп бергендігі жазылады. Алайда, Немат ең соңында қайсар­лықты өзіне серік етіп, филология ғы­лым­дарының докторы, профессор және Қазақ­стан Республикасының Гуманитарлық ғы­лымдар академиясының академигі болады. Кітапты оқып отырған сәттерде Немат маған бұрыннан таныс досымдай сезілді. Оның хикаяны баяндау тәсілінің қа­ра­пайым да тартымдылығы сонша, ол өзі бей­не көз алдымда әңгіме айтып отыр­ған­дай сезілді, тіпті бөтен тіл де біздің ара­мызға бөгет бола алмады. Біз басқа мемлекеттерде өмір сүріп жатсақ та, тұрмыс қалпымыз ұқсамаса да өмірге деген құштарлығымыз, арманға деген тал­пынысымыз бірдей – “Үміт үзгім келмейді” атты кітаптың арқауы да осы еді. Нематтың тілі жатық әрі көркем, бүгінгі озандаған өмірде мәйегі жоқ қысқа ғұмырлы шығармалардың арасынан осындай айшықты көркем шығарманы ілуде бір кездестіре аласың. Шығарманың өн бойында мөлдірлік пен пәктіктің тұнып тұрғаны соншалық, кітапты парақтау кезінде мен көз жасымды тия алмадым. Немат былай деп жазған: “Операция алдындағы түннің ұзақ­тығы соншалық, тас қараңғы түн ауруха­на­ның жанындағы алма бағын да тұмшалаған. Таң шапағының ағаш бұтағының басына қашан түсетінін, бақ толы алма ағашының қашан гүл ашатынын ешкім де білмейді. Алайда, сол алмалар гүл ашқанда мен, бәл­кім, бұл дүниеде жоқ болатын шығармын...”. Тас қараңғы ұзақ сары таңда ол өзінің жұ­байымен кешкен махаббатын және сүйкімді екі ұлын ойлайды, сондай-ақ ауылдағы әке­сінің қарапайымдылығы мен қайсарлығын есіне алады. Осы ұзақ сары таңда ол өмірдің қаншалықты тамаша екендігін, оны қан­ша­лықты қастерлеуге тұратындығын түсінеді, әттең өзінің он екі мүшесі сау кезінде өмірге мән бермегендігін, сол өмірден қол үзгенде ғана осының барлығы соншалықты қымбат екендігін байқайды. Оның естемелері философиялық мәнге толы. Нематтың қаламында ата-анасы оның өмірлік үлгі-өнегесі еді. Екін­­ші дүние­жү­зі­лік соғыс кезінде, оның ата-анасы ашар­шылық, аштық пен өлім және ау­руларды жеңу үшін ауыл­дастарын бастап, өзі қаржы қайраттарымен тоған қа­зып, егін егеді, өзара сел­бе­сіп, май­дандағы жауынгер­лер­ге киім-кешек, көрпе-жастық дайын­дап, ауыл­да­ғы жетім­дер­ді же­беп, сұ­ра­пыл соғыстың ауыр күнде­рін иық тірестіре бірге бас­тан кешіреді. Немат кіта­бында өзінің екінші дүние­жү­зілік соғыс кезінде мүге­дек болып қалған ағасын да тиек етеді. Сол ағасы май­дан­да жа­рылыстан екі аяғынан айыры­лады, бірақ оған қарамастан темірдей төзімділікпен жер бауырлап, артқы шепке жете­ді. Осы ағасы өмірді өжет үміткерлікпен өт­кізеді, өзінің жарын сүйетіні соншалық, жыл сайын әйелінің туған күнінің қарсаңында жер бауырлап тау бөктеріне барып, сүйікті жарына дала гүлін теріп әкеліп сыйлайды. Маңайындағы осындай еркі мығым жандар Нематты әрқашанда жігерлендіріп тұратындықтан дөп келген барлық тау­қы­мет­тер мен тақсіреттерді қаперіне алмайтын. Ол өзінің құштар өмірі, сүйікті жары мен сүйкімді балалары, өзіне қашанда ыстық ықыласымен көмектесетін достары үшін өмірді мәнді өткізуге бел бай­лады. Солайша, Немат жұмысқа кіріседі, төсекте таңылып жатып, ол ро­мандарды ауызша аударса, жұбайы оларды басып, қағаз бетіне түсіру­мен бо­ла­ды. Ол қажырлы құлшыныс­тардың жемісін аудармалары басылып шыққанда көреді. Немат ауруды жеңіп, рухын тіктейді. Көктемнің шуақты күндерінде ол шы­ны­мен де аяғынан тұрып, жер басып жүретін халге келеді. Бұл кезде оның егде тартып қалған кезі еді, бірақ ол өмірдің сырын терең ұғын­ған жан – қандай қиын­шы­лықтар болса да, оған мойымай қарсы тұрып жеңе білу қажет. Нематтың шығармалары ғұмырдың қамшының сабындай қысқалығын да, тір­шіліктің қайсарлығын да терең ұғын­ды­рады. Ол адамдарға өмірдің құны уақытты қастерлеп, өмірлік құн жаратуда екендігін, тірлікте жасампаздық жаратып, талмай іздену керектігін ұғындырады! Меніңше, бұл кітап тек Қазақстанның ғана оқырмандарына емес, дүние жүзі оқыр­мандарына ортақ. Сондықтан мен Немат мырзаға өскелең құрметімді білдіремін, әрі ол кісінің деніне саулық, өміріне көңілділік тілеймін! Чжан Хайди, 2009 жылдың 21 желтоқсаны”. Сауытбек АБДРАХМАНОВ.