Еліміздегі білім беру саласының бағыт-бағдарын айқындайтын Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама өткен жылы қабылданғаны мәлім. Бұл өмірлік мәні бар құжаттың білім мен ғылым саласында еңбек етіп жүрген зиялы қауым көңілінен шыққаны анық.
Елбасының Жарлығымен жарық көрген жаңа бағдарлама оқымыстылардың, жоғары оқу орындары профессор-оқытушы құрамы мен мектеп ұстаздарының тарапынан талқыдан өтті. Сан алуан ұсыныс-пікірлер екшеленіп, ескерілді.
Бүгінгі таңда білім мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының, сондай-ақ инновациялық жүйе мен адами капиталдың басты факторына айналғанын өмірдің өзі дәлелдеп отыр.
Елбасы Н.Назарбаевтың ғылым мен инновацияның екінші орынға қойған ел, ешқашан ешбір салада бірінші орынға көтеріле алмайтындығы туралы қағидасын басшылыққа алған бағдарламаның өн бойынан отандық білімді дамытудың өркениетті жолдарын байқаймыз.
Мемлекеттік бағдарламаны терең талдап қараған адам білім беудің барлық саласында, атап айтқанда, мектепке дейінгі деңгейден бастап, жоғары оқу орнынан кейінгі аралыққа дейін білім беру жүйесінің жетілдірілетіндігіне көз жеткізе алады әрі осы бағдарламаның шынайылығына шындап сенеді.
Жаңа бағдарламаның мектепке дейінгі және орта білім беру деңгейіндегі атқарылатын міндеттерінің бірі 12 жылдық білімге толығымен көшуді қамтамасыз ету болып табылады. Бұған дейін де талай-талай пікірталастың үлесінде болған бұл мәселе жөнінде Елбасы Н.Назарбаев министрлікке нақты тапсырма беріп, 12 жылдыққа көшуді тапсырған болатын. Біздің ойымызша, ендігі жерде «әрі тарт та бері тартты» қойып, күрмеуі қиын күрделі мәселені шешудің қисыны келіп тұрғанын баса айтқымыз келеді.
Аталған деңгейлер жүйесінде жемісті еңбектің жетістігін көргіміз келсе, ең алдымен кадр мәселесін реттеп алуымыз керек. Осыған байланысты төмендегі ойымызды жеткізсек дейміз. Кезінде еліміздегі кадрлар тапшылығын шешу мақсатында Үкіметтің шешімімен еліміздің бес өңірінде ашылған педагогикалық институттардың атқарар мақсат-міндеттерін қайта бір пысықтау керек. Өйткені, жергілікті жердегі жетекші университеттердің көлеңкесінде қалып қойып, кейбір мамандықтарды даярлауды қайталау өріс алып отыр. Біздің пікірімізше, жаңа бағдарлама аясында атқарылар іс-шаралар жоспарына аталған педагогикалық институттарда мектепке дейінгі және 12 жылдық білім беруді қамтамасыз етуге қажетті мамандардың, яғни жаңа тұрпаттағы педагог кадрлар дайындауды міндеттеу керек. Сондай-ақ, педагог кадрлардың біліктілігін арттыратын арнайы курстар мен семинарлар ұйымдастыру педагогикалық жоғары оқу орындарының құзырына берілу керек. Сонда ғана педагогикалық ортада көкейкесті мәселелер қатарында көтеріліп жүрген «педагогтардың құзыреттілігін» арттыра алар едік. Педагогикалық институттардың әлеуетін әлеуметтік істерге бағыттайтын уақыт келді. Жаңа бағдарламаны жүзеге асырудың тетіктері ретінде жергілікті билікке бағынатын білім ошақтары мен орталық атқарушы биліктің құзырындағы педагогикалық институттардың іс-қимыл жоспарларының бірлесіп, келісіліп, түзілуін мықтап қадағалаған жөн.
Педагогикалық кадрларды дайындау ісінде де мемлекеттік бағдарламаға сәйкес жаңа ережелер қабылдануы керек. Атап айтқанда, жоғары оқу орындарында педагогикалық мамандықтар бойынша маман дайындау тек қана күндізгі оқу жүйесі арқылы жүзеге асырылуы тиіс. Айрықша жағдай ретінде, мектептерде ұзақ жылдар ұстаздық етіп жүрген тәжірибисі мол, белгілі себептермен жоғары білім ала алмаған, орта арнаулы білім ордаларын тәмамдаған талғампаз тәлімгерлерді ғана қабылдауға рұқсат етілуі тиіс. Тек осындай жолмен ғана ұстаздардың абыройын арттыра аларымыз анық.
Техникалық және кәсіптік білім деңгейіне байланысты да жаңа бағдарламада үлкен міндеттер қойылған. Жұмысшы кадрлар даярлауда жұмыс берушілермен бірлесе атқарылатын бірыңғай іс-шаралар көзделген. Мысалы, бітірушілердің білімі мен білігін айқындау үшін біліктілік жүйесі енгізілмекші. Біліктілікті айқындайтын комиссия құрамына оқу орнының қызметкерлерінен басқа, жұмыс берушілер мен мемлекеттік емес мекемелердің өкілдері кіретін болады. Маманның шын мәнінде қай деңгейде дайындалғанын айқындап, куәлік беретін алқалы органның жауапкершілігі де артпақ. Міне, бұл да бағдарламаның бағасын арттыра түсетін тұстар.
Әрбір елдің әлеуеті әл-ауқатының мықтылығымен емес, ақыл-ой, парасатымен пайымдалатыны бесенеден белгілі. Олай болса, жаңа бағдарламадағы жаңа бағыттардың бірі ретінде жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім деңгейінде атқарылған, жетілдіре түсетін тұстарға тоқталып өтейік. Біріншіден, білім мен ғылымды қатар ұстаған жоғары оқу орындарының жауапкершілігі арттырылады. Олар атқарып отырған қызметтеріне сәйкес ұлттық университет, ұлттық зерттеу университеті, университет, академия және институт мәртебелерін иеленіп, халыққа білім беру қызметі нақтыланатын болады. Олардың даму стратегиясын, қаржылық, материалдық базасын жетілдіру желісін бақылап отыратын тәуелсіз қамқоршылар кеңесі құрылады. Жоғары оқу орнындағы барлық қызмет түріне, тіпті, ректорлардың атқарып отырған еңбегіне баға беріп, олардың есебін тыңдап отыру және қызметке сәйкестігін айқындайтын құқық беріледі. Бұл, әрине, әлемдік тәжірбиеде әбден лайықты орын алған жүйе. Ол университеттердің қызметін оңтайландыруда оңды нәтиже береді деген сенімдеміз.
Сондай-ақ, мемлекеттік бағдарламада университеттерге автономия беру мәселесі қарастырылған. Мұндай мүмкіншілікті ең алдымен еліміздің ең таңдаулы ұлттық университеттері алуы тиіс. Жоғары оқу орындарындағы білім берудің сапасы аккредиттеу жүйесі арқылы жүргізіледі. Әрбір талапкер еліміздің жоғары оқу орындарының рейтингілік бағасын ақпарат арналарынан еркін алу мүмкіндігіне ие болады. Әрине, мұндай жағдайда әрбір университет өздеріне студенттер тарту үшін сапа менеджментін игеруге мәжбүр болады.
Бағдарламадағы негізгі бағыттардың бірі – ұстаздардың мәртебесін арттыру. Олардың қатарына жалақы төлеудің жаңа тетіктерін енгізу, әлемге әйгілі университеттерде, ғылыми-педагогикалық орталықтарда тәлімгерліктен өткізу, үздіксіз білім алу мүмкіндігімен қамтамасыз ету жүзеге асады. Түптеп келгенде, педагог кадрлар қатарын жас мамандармен толықтыруға толық мүмкіндік беретін жаңаша көзқарас қалыптасады.
Жалпы, әлемдік білім кеңістігінен отандық біліміміздің өзіндік орнын алу үшін қажетті жағдайлар жаңа мемлекеттік бағдарламада жан-жақты қарастырылған деуге болады.
Кәрімбек ҚҰРМАНӘЛИЕВ, Қазақстан Ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясының вице-президенті, профессор.