Алаштың аяулы ақыны

Мұқағали – 80

Мұқағалидың жыр ғұмыры мәңгілікке айналғандай. Қаламгерді ардақ тұтқан арда елдің баласынан данасына дейін ақын өлеңдерін жатқа оқиды. Ешкімнің үгіт-насихатынсыз-ақ жыл сайын жыр перзентінің туған күні еліміздің барлық аймағында аталып өтеді. Десек те, биыл Мұқағали Мақатаевтың 80 жылдық мерейтойы. Жетісу жерінде той дайындығы бір жыл бұрын басталып кетті. Мұны облыс әкімі Серік Әбікенұлы ҮМБЕТОВТІҢ ақын мұрасына деген құрметінің бір белгісі ретінде қарастырсақ болғандай. Негізгі әңгімеміз Мұқағали әлемі төңірегінде өрбіді. Секең Мұқаңның кітабын парақтап отырып сыр ақтарды. – Мұқағали өлеңдері тәуелсіз елдің азамат­тарын елін-жерін сүюге тәрбиелейтін басты құ­ралдың бірі. Осы мүмкіндікті қалай пайда­лануға болады деп ойлайсыз? – «Ақын елдің ардағы» дегенді аталарымыз текке айтпаса керек. Ал ардағынан елі не күтеді, әрине, өлең-жыр күтеді. Қандай өлең дейтін болсақ – ең алдымен, оның жазғандарынан жас ұрпақ рух пен тәрбие алатындай болуы керек. Мұқаң да Отанды сүюдің қандай екенін көптеген өлеңдерінде паш етті. Оны шын пейілмен, ынта-ықыласымен түсініп оқыған адам Отанды анасындай сүюді үйренері хақ. Ал Отанын қадірлей алған, құрметтей білген адам оның қиындығына арқасын тосады. Қуанышына бар ниетімен қосылады. Егемен елдің азаматтары «Мен Отаныма не бердім» деп бір сәт ойланса өте жақсы болар еді. Мұқағали өлеңдерін тәрбие құралының бірі дедіңіз ғой. Ендеше, өзін отаншылмын деген әр жас Мұқаңды оқысын. – Жыл сайын өтетін дәстүрлі «Мұқағали оқу­лары» өте жақсы үрдіске айналды. Әрбір баста­маның оң нәтиже бергені баршамызға ортақ жетістік. Игі бастаманың өз мәнін жоғалтпай жалғаса беруі үшін қашан да қолдау керек емес пе? – Әрине, қандай да бір игілікті істің ары қарай дамып, қанатын кеңге жаюы үшін мүмкіндігінше қолдап отыруымыз керек. Сонда ғана оның бола­шағы жарқын. Облысымызда Жамбыл атамыздың туған күніне орайластырып республикалық оқушы ақын­дар­дың айтысы өтеді. Республикалық «Мұқаға­ли» және «Ілияс» оқулары ақындық өнердің асқар шыңына ай­нал­ған дара тұлғаларымызды насихаттау­дың керемет үлгісі болып келеді. «Жамбыл менің жәй атым, халық менің шын атым», деп жырлаған Жамбылдай жыр алыбын, «Өлсе өлер Мұқағали Мақатаев, алайда, өлтіре алмас өлеңді ешкім» деп өлеңінің өміршеңдігіне зор сеніммен қараған Мұқаң­ды, «Өз елі, өз ерлерін ескермесе, Ел тегі қайдан алсын кемеңгерді» деп кейінгілерге аманат сөзін қалдырған Ілиястай дүлдүлімізді, ең алдымен, өзіміз бағаламасақ, ешкім бізге өз жақсысын бермейді. Мысалы, Мұқағали оқуларының нәтижесіне ден қойып, қалай өткені туралы, қандай жаңа есім­дердің бой көрсеткені жайлы сұрастырып, қадағалап отырамын. Бір қуантарлығы, әр жылда бірден, екіден талантты балалардың тұсауы кесіліп, аталары салған ақындық сара жолға түсіп жатады. Ертең еліміздің тізгінін ұстап, жарқын болашақты жасайтындар осындай ұлтын сүйе білетін, өнерін, тарихын, салт-дәстүрін сыйлайтын балалардан шығады. «Мұқағали оқу­лары­ның» өткізілуіне келер болсақ, бұл шара өз арнасын дұрыс тапты. Әр жыл сайын наурыздың басында жыл құсындай болып, ақынның жыр құстары Қарасазға оралуда. Кімдермен бірге? Мұқаң өзі күнделігінде жазып кеткендей «ХХІ ғасырдағы құрдастарымен» Қарасазға келіп, Қарасудың бойына қонып жатыр. Биыл 80 жылдық мерейтойы болатындықтан, жыл­дағы­дан да әсерлі, әдемі етіп ұйымдастыру керек шығар. Тың, жаңаша ұсыныстар туындап жатса, біз мүмкіндігінше қолдау көрсетеміз. – Мұқағали өлеңдерінің әнге айналуын бастап берген Нұрғиса Тілендиев. Бұған талант – та­лант­тың бағын ашуға ықпал жасай­тынын байқауға болатын сияқты. – Иә, көзінің тірісінде Мұқа­ғалиды шын түсініп, оның ақындық дарынына жоғары баға беріп, әрбір жаңа туындысына шын қуанған бірден-бір тұлға осы – Нұрағаң, Нұрғиса Тілендиев. «Жігітінен қазақтың дос таба алмай» жүргенде қасынан көрініп, ағалық ақы­лын айтып, құлазыған көңіліне рухани демеу бол­ғанын жақ­сы білеміз. «Ағаның алды ақ жайлау» дегендей, Нұр­ағаң­ның дархан пейілінің мейіріне бөлен­ген кездерінде Мұқаңның да қуатты қаламынан тамаша өлең жолдары төгілгені шындық. Мұқа­ға­ли ақын­ды көру мүмкін болма­ғанымен, Нұрғиса ағаның ал­дын көріп, ақылын тыңдадық. Тумысы бөлек, ерекше жаратылған жан ғой Нұрағаң. Бір қарағанда қаталдау көрінгенімен жаны жайсаң еді. Сөзі өткір, өзі тік мінезді болатын. Осы жағынан келгенде Мұқағали ақын­мен ұқсастығы бар сияқты. Мұқаң да ақ алмастай жалтылдап, пендешілікке бой алдырмай, ақиқа­тын айтып өтті емес пе?! Мүмкін, Нұрағаңның ақынды жанына жақын тартқаны да өзіне ұқсаған осы бір турашылдығынан шығар. Шеңберге сыймай жүрген ақынға Нұрғиса ағамыз төрінен орын берді. Ел аузында мынандай әңгіме бар ғой: «Өмірінің соңғы кезінде Мұқағали Нұрғиса ағаның үйінде бір ай жатып, екеуі осы уақыт ішінде отыз өлең мен ән жазыпты. Яғни, күніне бір өлең, бір әннен. Ағаның «Дариға, домбырамды берші» деп жеңгемізді шақырғанын қағып алған ақын «Дариға, домбырамды берші маған» атты өлең жазып, оған Нұрағамыз ән шығарып, бүгінгі таңда ел ішінде кеңі­нен айтылып жүрген осы бір әдемі ән дүниеге келіпті» дейді. «Саржайлау» да сол кездері шыққан екен. Екеуі­нің де шығармашылығында ұқсастық бар. Нұрағаң «Аққу» күйін шығарса, Мұқаң «Аққулар ұйықтағанда» поэмасын жазды. Бірі аққуды күймен қайырса, екіншісі – аққудың киесін жырына арқау етті. Ақын мен композитордың шығармашылық бірлестігінен қаншама жауһар дүниелер жарыққа шықты. Қос таланттың жүрегінен шыққан тамаша туындылар бір арнада тоғысып, «Өнер» деп аталатын алып дарияға құйып жатты. Бүгінгі ұрпақ сол дариядан жан құмарын басып, көңіл қошын тауып, шөлін қанды­руда. Өзіңіз білесіз, Нұрғиса Тілендиевтің 85 жыл­ды­ғында біршама игілікті істер атқарылды. Талдықорған төріндегі Нұрғиса Тілендиев атындағы музыка мек­тебінің алдына компо­зитордың ескерткішін тұрғыз­дық. Шараға Дариға жеңгейдің өзі келіп қатысып, қуанышымызға куә болып қайтты. Сол сияқты, Мұқағали Ма­қатаевтың 80 жылдық мерей­тойына байланыс­ты да арнайы комиссия құрылып, көп­теген бағдар­ламалар аясында жұмыс істелді. – Мұқағалидың 80 жылдық мерейтойын өткізу шараларын бір жыл бұрын қолға алдыңыздар. Бұл да ақынға деген құрметтің бір белгісі десек, осы орайда атқа­рылған және болашақта іске асуы керек деген игі бастамалардың өзегі туралы айта кетсеңіз. – Мұқағали ақынның ме­рейтойын өткізу туралы шешімнің қабылдан­ғанын көзі қарақты оқыр­ман басы­лымдардан, телеарналардан жақсы біледі деп ойлаймын. Арнайы комиссия құрып, ең ал­ғашқы отырысын ақын­ның туған ауылы Қарасазда өт­кіздік. Туған жерінде бас қосқан қа­рым­ды қалам­герлеріміз, ауылдас­та­ры, өлең­дегі іні ізбасарлары жиында көпте­ген ұсыныстар айтты. Барлы­ғын толық тыңдап аудан, ауыл әкім­дері мен облыстағы сала басшыла­рына ар­найы тапсырмалар беріліп, сол сәт­тен ал­ғашқы жұмыстар бас­талып кетті. Өйткені, Мұқағали бір рулы елдің ғана емес, Алаш жұрты­ның аяулы перзенті. Қа­зақ әдебиеті­нің шоқ­тығы биік тұл­ға­сы. Яғни, ұлты­мыздың мақ­танышы. Лайықты құрмет көрсету барша­мызға ортақ міндет. Осы тұрғы­дан келгенде облыс басшысы ретінде ең бірінші бо­лып үн қосуым дұрыс шығар деп шештім. Той қуа­нышының алғашқы әсерін туған жеріндегі бауыр­ларымызбен бөлісуді жөн көріп, комиссияның бірінші отырысын сол жерде жасадық. Ең бірінші болып қолға алынуы керек деген мәсе­ле­лер де сол ауылда айтылды. Ол – Қарасаздағы ақын­ның мұра­жайы мен жол мәселесі болды. Бірден қаулы қабыл­дап, іске де кірісіп кеттік. Алғашқы жұмыс­тарымыз өз нәтижесін беріп үлгерді. Сарыжаз­дан өткеннен кейінгі Қарасаз – Шәлкөде ауылына дейінгі жолды күрделі жөндеуден өткіздік. Шәлкөдеден Талас ауылындағы аралыққа ағым­дағы жөндеу жұмыстары жасалды. Бұрын бір сағаттан аса жүретін қашықтық­ты ауыл тұрғындары қазіргі таңда 15-20 минутта жүріп еді. Екінші бір мәселе ақын мұражайы да күрделі жөндеуден өтті. 60 жылдық мерейтойында ашылған мұ­ражайға осы күнге дейін ағымдағы жөндеу жұмыс­тары ғана жасалып келсе, бұл жолы іші-сырты түгелдей жаңаша сипат алмақшы. Жылдар өтер, тіпті, ғасырлар өтер. Сол кездерде ақын мұражайы тарихи жәдігерге айналып, келіп-кетушілерге ұялмай көрсете­тін мәдени мұрамыздың бірі болып тұруы керек қой. Бір жылдары «Ауылда кім көреді, Алматыға ауыс­тыр­сақ дұрыс болар еді» деген пікірлер айтылған болатын. Бірақ ақынның туған топырағында бір мұражайдың болғаны өте дұрыс. Өйткені, Мұқаңның туған жері, соғыс жылдарымен дөп келген балалығы, алғаш қолына қалам алып, тұңғыш өлеңдерінің жазылған жері осы Қарасаз. Ал төскейдегі Шәлкөде ауылы ақынның алғаш мұғалім, кейіннен ауылдық кеңесте маман болып еңбек жолын бастаған ме­кені. Яғни, Мұқағали өмірінің алғашқы баспалдақ­тары басталған аймақта мұражайдың жоқтығы дұрыс болмай­тын еді. Әрине, Алматы әдебиетіміз бен мәде­ние­тіміздің ошағы. Әрине, онда келіп-кетушілер ауыл­дағы­дан ана­ғұрлым көп. Бірақ, Мұқағали ақынның шығарма­шылық әлемі­нің насихатталуы бір мұражайға қарап тұрған жоқ. Онсыз да кеңінен дәріптеліп жатыр. Алма­тыдағы ақын ес­керткішінің басында туған күнінде еш­кімнің тап­сы­руынсыз, Мұқаңның өміршең өлеңдерін жат­тап өскен ағайынның бәрі жиналып, дала сахнасында әдемі әдеби кеш өткізуді дәстүрге айналдырғанын жақсы білеміз. Жоғарыда айтқанымыздай, жыл сайын «Мұқағали оқуларына» республикамыздың түкпір түкпірінен келіп жат­қан балаларға алдымен ақынның өскен ортасын көр­ген қызық десем, ақынның шығармашылық әлемін, өлең­ге деген алғашқы қадамын насихаттайтын бір орынның қажет екендігі рас. Бірден Мұқағали мұра­жайын қолға алғандағы негізгі мақсатымыздың да бір сыры осында жатыр. Себебі, ақынның тойына алыс-жа­қыннан келетін қонақтарымыз бар. Алдымызда бола­тын ұлан асыр тойы­мыздың дүбірі қазірдің өзінде Қы­тайдағы қандастары­мыз­дың да құлағына жетіп, елеңдеп отыр. Сонымен бірге ақын тойы қарсаңында «Мұқағалитану бастауы» серия­сы­мен үш кітап облыс бюджетінің арнайы қаржысына шы­ғарылып отыр. Оған Мұқағали жайлы жазылған естеліктер, зерттеулер, мақалалар мен өлеңдер, ән мәтіндері енді. Республикалық ақындар мүшайрасын өткізсек, оның да жүлде қоры қомақты болуы шарт. Бұл жағы да назардан тыс қалмауы тиіс. Алайда тойымыздың негізгі мақсаты ас ішіп, аяқ босату емес. Мұқағали ақынның қалдырған мұрасын өз дәрежесінде насихаттап, жан дүниемізді рухани тазартып, жас жеткіншектерімізге үлгі болатындай, жауһар жырлар есінде мәңгі қалатындай өтсе дейміз. – Серік Әбікенұлы, көктемде «Жырлайды жү­рек» деген Мұқағали сөздеріне жазылған ән бай­қауын республикалық деңгейде өткіздіңіз. Бұл да сіз­дің өз ұсынысыңыз бойынша іске асты. Жоғары дең­гейде өткен шараны қалың жұрт мерейтой шымыл­дығының ашылуы деп бағалады. Солай емес пе? – Солай десек те болады. Тойдың болатын кезінде бәрін бірінен кейін бірін қарбаластырғанша, мүмкін­дігімізге келіп тұрғандарын өткізе бергеніміз жөн деп шештік. Себебі, Мұқағали әлемі бір күндік тоймен шектелмейтін, ауқымы кең, айтары мол дүние. – Әңгімеңізге рахмет! Әңгімелескен Жақыпжан НҰРҒОЖАЕВ.

Ерекше тағдыр иесі

Мұқаң «дәл қырықтың бесеуінде» «ұйықтап кетсем болғаны төсегімде» деп өлең жазып, «дәл қырықтың бесеуінде» ұйықтап кетті. Тұң­ғыш кітабі «Ильич» 1964 жылы жарық көрсе, көзі тірісінде жарық көрген соңғы кітабы «Өмір­дас­танға» 1976  жылдың 2 ақпанын­да басуға қол қойылып­ты. Осы он екі жылдың аралы­ғын­да оның он бір кітабы жарық көріпті: «Ильич», «Армысыңдар, достар!», «Қарлыға­шым, келдің бе?», «Мавр», «Шөп жапырақ­тары», «Сонеттер», «Құ­ді­ретті комедия», «Дариға-жү­рек», «Ақ­қу­лар ұйықтағанда», «Шуа­ғым ме­нің», «Өмірдастан». Бір қараған­да, бұл оған жасалған ғажап­ қамқорлық секілді. Өйткені, оның кітабы жыл сайын дерлік шығып тұрыпты. Кеңес заманында ондай жомарттық әркімге жасала бермегені белгілі. Алайда, солай бола тұра неге кейбіреулер Мұқаң тірісінде әркімдерден, үлкенді-кішілі бастықтардан қысым көрді, қол­дау таппады дегенді қайта-қайта айта береді? Өйтіп айту үшін дәлел керек емес пе? Ал дәлел болмаса, ол не жалаға, не өсекке жатпай ма? Жалпы, көзі тірісінде Мұқаға­ли­дың аты аса шыға қоймағаны рас па? Рас болса, оған не себеп? Мұны бұрын зерттеп, екшеп айт­па­сақ та, ақынның сексен жылды­ғына орай осы сөздің түбіне бір ой жүгіртіп көрсек болмас па? Ол, шынында, көзі тірісінде көп ақынның бірі болып қана жүрді. Оның шын мәнінде мықты ақын екенін бірен-саран адам білді, бағалады, тіпті ептеп айтып та жүрді, бірақ оны жалпақ жұртқа жеткізу, дабырайта айту тым қиын еді. Өйткені, оның жыл сайын дер­лік шығып жатқан жыр жинақ­тары шетінен жұп-жұқа, кіп-кішкентай кітапшалар болатын. Оларды оқыған кез келген адам: «Өлеңдері жақсы екен, бірақ аз екен, жаңа жазып жүрген біреу шығар», – дей салуы әбден мүм­кін еді. Себебі, қанша жақсы бол­ғанмен, аз өлең адамды тұшынт­пайтын, әлденесі әлі де болса жетпей жатқандай, мына жақсы өлеңдер әншейін кездейсоқ туа қалған бір топ сәтті өлеңге ұқсап, шынымен мықты ақын болса, неге көсілтіп көп жазбайды, кітабы неге кітап құсап шықпайды деген сияқты дүдәмалдар көкейде тұра­тын. Осының ақ, қарасын анықтау үшін, оның кітаптарын қолға алып қарасақ, Мұқаңның көзі тірісінде шөміштен қағылғаны рас екен. Бізді бұл тұжырымға келтірген – мынандай жағдай. 1979 жылы Мұқаң қайтыс бол­ғаннан кейін жарық көрген бір ға­на «Өмір-өзен» кітабының көлемі (14 жарым баспа табақ) көзі тірісінде жарық көрген мына бес кі­табының көлемімен барабар бо­лып шықты: «Армысыңдар, достар!», «Қарлы­ғашым, келдің бе?», «Мавр», «Да­риға-жүрек», «Шөп жапы­рақ­тары». Оның көзі тірісінде шы­ғар­ған ауыз толтырып айтатындай ең үлкен кітабы «Құдіретті коме­дияның» ау­дар­­масы мен таңдама­лысы «Өмір­дас­­тан» ғана екен. «Өмірдастанның» өзі өлерінен бір ай бұрын ғана жарық көрді, сон­дықтан оны жұрт ақын қайтыс болып кеткен соң оқыды. Соған қа­рағанда, «Тағдыр­дың бір жа­рыт­­пай-ақ қойғаны-ай!» – дегенді ақын ақшаға ғана қа­тысты емес, пейілге де жары­маған­дықтан айт­қан болу керек. Өзі ғана емес, өзге де қатарлары өстіп шетінен шөміш­тен қағылып жатса, әрине, Мұқаң «жігітінен қазақтың дос таба алмай» «жылай жүріп, өті­рік күлмес» еді. Оны енді айттың не, айтпадың не? Бі­рақ, қалай бол­ған­да да, ақынның мұн­дай жағ­дай­ға қуа­­на қоймағаны хақ. Алайда, текті ақынның осындай қы­сым­ды анадан көр­­дім, мынадан көр­дім деп, атын атамай, түсін түс­темей өткеніне тек таңданасың. Біреуді теуіп, біреуді тіс­телеп жанжалдаспай, жан жа­ра­сын өлеңімен жалап, жа­рым көңілін өлеңімен жамап, бо­лашаққа арызын жа­­зып, ама­натын ай­тып, ар­дақ­талар күні әлі алда екенін өзі болжап, өзі біліп, өзі айтып кетті. Ең ға­жабы сол: бәрі сол айтқанындай, сол болжағанын­дай бо­лып шықты. Ол қа­зір «жиырма­сыншы ғасырдың құрдасы» болып қа­сымызда, өлең сүй­ген қауым­ның құ­шағында жүр. Оған ел куә, ұр­пақ куә. Көрегендігі ғажап емес пе?! Осыдан он жыл бұрын жетпіс жыл­дық тойында: «Ар­тын­да мұн­шалық жарияланбаған мол мұ­расы қалған ақынды қазақ бұрын-соңды білген де емес, көрген де емес», – дегем. Шы­нын­да, солайы солай ғой. Бұл жағынан Мұқаңның тағ­дыры – айрықша тағдыр. Егер тірлігінде әлдекімдерден қысым немесе іштарлық көрмесе, соның бәрі неге өлгеннен соң ғана жарық кө­реді? Иә, кешегі кеңес зама­нын­да бүкіл жазғанының тек төрттен бірі ғана кітап болып шыққан қазақ ақыны тек Мұқағали ғана. Нан­басаңыз, қараңыз. 1979 жылы «Жазушы» бас­па­сынан «Өмір-өзен» атты өлген­нен кейінгі тұңғыш қатырқалы кі­табы жарық көрді (қатырқа мұ­қаба тек көлемді кітапқа беріледі). Оған кілең ешбір кітапқа енбеген өлең­дері жинақталды; 1981  жы­лы елу жылдығына орай Сәр­сенбі Дәуітов­тің құрастыруында «Жа­лын» бас­па­сынан балаларға ар­нал­ған тұң­ғыш кітабы «Бәсіре» деген атпен жа­рық көрді; 1982 жылы «Жазу­шы» баспасы екі томдығын шығар­ды; 1984 жылы «Жалын» баспасы бұрын еш кі­тапқа енбеген өлең­дерін топтас­ты­рып «Шолпан» атты қатырқалы жинағын, 1991 жылы бұрын белгісіз болып келген «Күн­де­лігін» шығарды; 1991-1993  жыл­дары «Жазушы» баспасы үш том­дығын шығарса; 1994 жылы, ақын қай­тыс болғаннан кейін 18 жылдан соң, «Жалын» баспасы бұған дейінгі еш басылымдарына енбеген өлеңдерін құрастырып «Жылап қайттым өмірдің база­рынан» атты жаңа жыр кітабын шығарды. Сөй­тіп, Мұқаң өзі өлген­нен кейін 18 жылдан соң да оқырмандарына жаңа өлеңдерін жолдап жатты. Мұн­дай тағдыр қай елде, қай ақын­ның басынан өткенін мен білмеймін. Білетінім: қазақта Мұқаға­лидың ғана басы­нан өтті. Айта­тыны жоқ, таңға­жайып тағдыр! 1999 жылы «Жалын» бас­пасы «Қарасаздан ұшқан қарлы­ғаш» атты жаңа кітабын шығар­ды, оған ақынның бұрын еш жерде жария­ланбаған, бала күнінде жазған балаң өлеңдері де енді. О дүниеге аттанып кеткеніне 23 жыл болған ақынның бұрын жариялан­баған балауса жырлары да оқыр­манды барынша таңдантты. Сонан соң ақынның 70 жылдығына орай «Жалын» баспасы Оразақын Ас­қар ағамыздың құрастыруымен бүкіл шығармаларын жазылу жә­не жариялану реті бойынша жи­нақталған 4 томдық толық шығар­маларын шығаруды қолға алып, оны 2002 жылы аяқтаған бола­тын. Соның бірінші томы 24 бас­па­табақ көлемінде жарық көрді. Ал бұл деген Мұқаңның көзі тірісінде кітапқа енген бүкіл өлеңінің көлемімен барабар екен. Сонда төрт томға сыйған бүкіл өлеңінің бір томдайы, яғни төрттен бірі ғана көзі тірісінде кітап болып шығып, қалғаны кейінге ысырыла берген ғой. Ақынның да,  поэзия­ның да мұндай тағдырын қазақ оқырманы бұрын да, одан кейін де білген емес. Мұқаңның қайтыс болғаннан кейін ғана нағыз атақ-даңққа ие болуының негізгі сыры, меніңше, осында. Жарқырап ту­ған жырлары жарқыраған кітап болып шығып жатқан соң ғана жұртшылық оған жаппай көңіл аударды. Тұшынып оқыды да, сүйсінген бағасын берді. Осы фактінің өзінен-ақ Мұ­қаңның мұңын, кейіп жүрген күн­дерін, қызғаныш пен іштарлыққа жем болған жағдайын, қорланға­нын, бірақ шыдағанын, шеккен жан азабын өлеңге ғана шағып, сан рет «өмірдің базарынан жылап қайт­қанын» сеземіз, елестетеміз. Тіпті, неге ішіп кеткенін де түсі­неміз. Ішкендерді кінәлай жөне­летін әдеті­мізден де қайтып, енді Мұқағалиды түсініп, әр сөзінің астарына үңіліп, бірге күр­сініп, бірге жылап, жа­нымызбен сезініп оқи бастаймыз. Мұның бәрін білген соң, өз зама­нының өзіне лайық айла-шарғы­сына ұшы­раған Мұ­қаңды кінәлай ма әлде онымен бірге күңірене ме, оны оқыр­манның өзі біледі. Мұқағали көзі тірісінде ешкімнен қысым көрген жоқ, кітабы өз кезегімен жыл сайын шығып тұр­ды деп, кей сыншыға мін таққан кей сыншының пікірін оқығаным бар, сондықтан соған қатысты мен де өз ой-пікірімді дәлелмен жеткізуге тырыстым. Өйткені, Мұқағалидың өлеңдері бұл күнде ұлтымыздың мақтаны­шына ай­нал­ды, сондықтан оның өлеңдері мен өмірбаяны күңгірт жақтар мен бұлдыр нәрселерді мүмкін­дігінше қалдырмай зерттелуі қажет деп білем. Мұқағалидың тағдырына да, талантына да таңғаласың. Оның әлі зерттелетін, анықталатын өмір­бая­ны көп-ақ. Әртүрлі себеппен біз біразын айтпай да келеміз. Алайда, айтпаған сайын оған қия­нат жасап жүрміз бе, әлде адам­шы­лық жасап жүрміз бе, өзіміз де білмейміз. Меніңше, біз ол қы­лығымызбен Мұқағалидың өзіне де, өлеңіне де емес, өзгелерге ың­ғайлы жағдай жасап келе жатқан секілдіміз де, есесіне Мұқаң өмірінің кей тұсы, соған орай кей өлеңінің жазылу себебі жұмбақ күйін сақтап келеді. Ол да өнерге қиянат болуы мүмкін. Мына бір өлеңді Мұқаң он сегіз жасында жазыпты: – Ақырында тынармын, бітер демім, Жарқыраған жұлдызым сөнер менің. Тон ішінде мұздаған қайран тәнім, Бет-дүздігің бес метр болар кебін. Оқығанда тұла бойың тітіркенеді. Мұны он сегіздегі бала айт­қан сөз деуге аузың бармайды. Ол, сірә, өзінің де, өлеңінің де тағды­ры өліміне қатысты боларын сол бала күнінде-ақ сезді ме екен деп сезіктенем. Өйткені, шынында да, тәні өлген күні оның өлеңдеріне қайта жан біткендей болды ғой! Оның атын да, даңқын да өзі өл­геннен кейін жарық көрген кітаптар шығарды. Соны сезген, білген ақын өлерінен екі жыл бұрын күнделігіне: «Мен ХХІ – ғасыр­дың құрдасымын. Бәлкім, одан әрідегі ұрпақтардың туысымын да», – деп жазған екен. «Жылдар өтеді, жаңа ұрпақтар келеді, біз­дің әрқайсымызды өз орны­мызға солар қояды», – депті бәрін ап-айқын көріп тұрған адамдай. Ар­ғы атасы Қангелді батыр жауы­рын­ға қарап болашақты болжаған екен, бергі атасы Райымбек әрі батыр, әрі әулие болыпты. Сондай көріпкелдік Мұқаңа да берілген секілді. Әйткенмен, оның бұл дәл айтқан көріпкелдігін қой­шы, өз уақытында бағасын алып, өлең­­дері­нің қызығын көріп жүр­ген адам бүйтіп әркімді «өз ор­нына қоя­тын» күннің әлі алда екенін қын­жыла жазбайды ғой! Жанына батқан соң, қаны қатқан соң жазса керек. Өстіп Мұқаға­лидың өз шындығын өз өлең­дерінен тап­қа­нымыз жөн секілді. Себебі, ол өзінің күнделігіне 1976 жылдың 14 ақпанында: «Мені өз өлеңде­рімнен бөліп қа­ра­мау­ларыңызды өтінем. Естері­ңізде болсын, менің өлеңім жеке тұрғанда түк те емес. Біріктіріп қарағанда, ол поэма іспетті. Басы және аяғы бар. Ол кейде күлім­деген, кейде түңілген жа­ным­ның құдды дауысындай... Жанымның мұңы мен қуанышы – бәрі сонда», – деп жазбап па еді? Мұқағалидың асқан талант екенін «Ару ана» дастанындағы мына бір жағдайдан да байқауға болады. Қай кезгі, қай заман­дағы қазақ үшін де ең үлкен бақыт – перзент сүю. Сол бақытты сәтке өлең арнамаған ақын да аз. Алайда, перзент сүйген қазақ­тың, қазақ бол­ған­да да қа­рақ­шы қа­зақтың жан тебіренісін Мұқа­ға­лидың қазақы қалыппен, қа­зақы жан-күй­мен өлең еткені кімді болса да бас шай­қатпай қоймайды. – Қашан менің тағдырым тыным көрді, Қан қақсатқан бөрі едім рулы елді. Ұрпағым бар, дүние, енді менің, Естисің бе,ей, өмір, ұлым келді! Жалғыз едім таста өскен шыршадайын, Жабырқаушы ем дауылда сынса қайың. Су боп кетпей неге тұр қос шырағым, Ну боп кетпей неге тұр қу самайым? ...Жапырақсыз, бұтақсыз қу бас едім, Жалғыздықпен жалғанда сырлас едім. Ей, дүние, неге сен қуанбайсың, Күйің келмей күйігіп тұр ма сенің?! Сөз де, сезім де төгіліп тұр­ған бұл өлең қарақшының өзін жақсы көргізіп жібереді ғой адамға. Өлеңнің, таланттың құді­реті осы болса керек! Оның «Қашқын» атты дастанын оқып та, қашқынның дүниетанымына, адамдық ой-пиғылына қайран қаласыз, жауыздың өзіне жа­ныңыз аши бастайды, бірте-бірте оны өстіп қашқын етіп қой­ған жағдайға, тағдырға налисыз. Адамның ақылын, сезімін сөй­тіп сан-саққа салып қойған ақын­ның құдіретіне еріксіз риза боласыз. Бәрін айт та, бірін айт, қазір оны ақын санатында қалай мақ­тап, қалай сүйсінсек те, адам санатында Мұқағали – арманда өткен жан. Ол, меніңше, айта­тынын түгел айта алмай кетті, ауруханада жатып күніне алты-жеті, жеті-сегіз өлең жазуы – соның айғағы. Айтып үлгерейін, жазып үлгерейін деп жанта­ласқаны содан да белгілі емес пе? Оның өмірі, оның тағдыры – талай қазақты, бәлкім, бүкіл қазақ­ты ойлантатын, бәлкім, ұялтатын тағдыр. Адамды тану мен талантты тануды, оны баға­лауды біз әлі ұзақ үйренетін шығармыз. Өйткені, үйрену еш­қашан бітпейтін, таусыл­майтын жұмыс қой. Қазақтың классик ақыны Мұқаға­ли Ма­қатаевтың сексен жылды­ғын сүйсіне тойлап жатқанымыз­бен, біз оны әлі түбегейлі зерттей қойған жоқ­пыз, зерттеп те жатқан жоқпыз. Сон­дық­тан әлі оның оқырманға құ­пия, жұмбақ тұсы толып жатыр. «Бүкіл менің жазғаным – бар-жоғы бір ғана бүтін поэма. Адам­ның өмірі мен өлімі, қасі­реті мен қуанышы туралы поэ­ма. Егер нан­басаңдар, барлық өлеңімді жи­нап, бір жинаққа топтастырып көріңдерші. Есте­ріңде болсын, әрбір өлеңім өз орнында тұрсын», – деп жазып­ты ол күнделігіне өлерінен бір ай бұрын. Ақынның сол айт­қанын орындау мақсаты­мен «Жалын» баспасы 80 жыл­ды­ғына орай әр өлеңін жазылған немесе жарияланған күні бойын­ша орналастырып, ол жайлы естеліктерді қоса биыл оның алты томдығын шығаруды аяқтағалы отыр. Әр өлеңі, өлеңінің әр жолы халықтың қым­бат өнер қазына­сы­на айнал­ған классигіміздің шы­ғар­ма­шылық та, өмірбаяндық та қыр-сыры күн санап халқы үшін қымбаттай беретініне күмән жоқ. Оны зерттеген сайын ақын­ның ғана емес, халқымыздың да мәдени көкжиегі кеңи түспек. Бексұлтан НҰРЖЕКЕҰЛЫ.