Киіктерді қырып жатқан кімдер?

Жақында облыстық орман және аңшылық шаруашылығы аумақтық инс­пекциясына Жангелдин ауданындағы «Аққұм-Алтыбай-Саға» аң шаруашы­лығының директоры Қайрат Ордабаевтан дабыл түсті. Ол  Ақкөлден отыз шақты шақырым жерден 53 ақбөкеннің өлексесін  тауып алғанын хабарлады. Тор­ғай даласына  жедел аттанған құра­мында полиция өкілдері мен инспекция қызметкерлері бар топ  мәшине ізін кесе отырып,  айналасы бір аптаның ішінде атылған тағы да 32 киікті тапты. Броконьерлер жайратып салған 85 киіктің  екеуі ешкі, төртеуі  бір жасар  лақ, қалған 79-ы текесі. Суық қолды аңшы­лар текелердің мүйізін арамен түбінен қырқып алған. Мамандар киіктердің өлекселерін бір жерге жинап, ауру тарап кетпес үшін өртеп, залалсыздандырды. Киіктердің қаныпезерлер атқан оқ­тан қырылғаны бұл бір емес, былтыр Торғай даласынан  осындай жеті оқиға тіркелді.   Сол жылдың қазан айында  Жангелдин ауданындағы Шилі жерінен  84  киіктің өлексесі табылған еді.  Ал 2009 жылы инспекция қызметкерлері броконьерлер қырып салған  киіктердің өлексесін үш рет жинаған болатын. Соңғы жылдары киік ату тым күшейіп, жиілеп бара жатқаны алаңдатады. Егер осы қарқынмен кете берсе, аз жылда Бетпақдаладан сахараның ботакөзін көру арман болып қалмасына кім кепіл. Өкінішке қарай, қазір полиция мен орман және аң аулау шаруашылығы инспекциясының қызметкерлері  броконьерлер жайратқан  киіктің өлекселерін тіркеп, өртеумен ғана  шектеліп отыр­ғандай.  Ақбөкенді үйірімен қырып сал­ған  браконьерлер неге сайран­дайды? Олардың жолын кесетін күш жоқ па? – Бетпақдала үйірін құрайтын киіктер жайылатын  Аққұм-Алтыбай-Саға аң шаруашылығы 1 миллион 285 мың 481 гектар жерді алып жатыр. Бұл Торғай өңіріндегі  елді мекендерден де тым шалғай. Осынша аумақты жиі аралап тұруға аңшылықтың материалдық күш-қуаты келмейді. Ал киікке шыққан браконьерлер шетелдік жүрдек мәши­неге мінеді, мұздай қаруланады. Біздің аңшылық қызметкерлері  «Нива» және «УАЗ» мәшинесімен броконьерлерді қуып та жете алмайды. Бүгінде киік аулайтындарды қара базардағы бизнесін әбден  қалыптастырған, ұйымдасқан қыл­мыстық топ деп айтуға болады, – дейді облыстық орман және аңшылық шаруашылығы аумақтық инспекция­сының бастығы Марат Бегімбетов. Қара базар демекші, телеканал­дар­ды­ң ж­­ергілікті көрсетілімдері кезінде  жүгіртпе жолмен «киіктің мүйізін сатып аламын» деген хабарландырулар өтіп жатады. Артында ақшасы қылтимаса жарнама бекер жүрмейді.  Инспекция қыз­меткерлерінің айтуынша,  мүйіздің бір килосының  бағасы киік  жайы­латын жерлерден алса 35-50 мың теңге тұрады. Ал Алматыда ол 200 мың тең­геге жетіп жығылады, Қытайда  4 мың долларға дейін барады. Шығыс меди­цинасы ақ­бөкеннің сорына айналып тұр. Өткен жылы Бетпақдаладағы киік­тер­дің саны 50 мыңнан асып жығылған. Бір қарағанда көп сияқты көрінгенмен, бұл тоқмейілситін сан емес. Бір кездері қазақ да­ласында миллиондап өрген киіктің са­ны бұл күнде 100 мыңға да жетпейді. Оның үстіне ақшаға құнық­қан  қаны­пезерлер мүйізіне бола ақ­бө­кен­­нің текесін жүздеп ата берсе не болмақ? Был­тыр­дың өзінде ғана ақшаға құнығып,  таби­ғатқа көзі қанталай қара­ғандар Бетпақ­дала үйірінен 220 киікті атып алған. Инспекция мамандарының па­йымдауын­ша, браконьерлер киіктің үйі­рінің қозға­лысын, олардың текелері мен ешкі­лерінің айырылатын кезін жақсы білетін жергілікті тұрғындарды да пай­да­ла­нады. Ауылдағы жұмыссыз отырған адам­дар ақша үшін ауыз жаласуы әбден мүмкін. Қостанай-Торғай  өңірі 19 миллион 600 мың гектардай жерді алып жатса, соның 18 миллион гектардан астамында табиғаттың өзі сыйлаған аң мен құс мекендейді. Сол аң мен құстың қорғауды қажет етпейтіні кемде-кем. Көпшілігі «Қызыл кітапқа» енген. Ал оларды қор­ғайтын, бақылайтын  аң шаруашы­лық­та­рына, орман және аңшылық шаруа­шы­лығы инспекциясына мемлекет тарапы­нан бөлінетін қаржы тым жеткіліксіз. – «Аққұм-Алтыбай-Саға» аң шаруа­шылығында 6 қорықшы, олардың 4 автокөлігі  бар. Ал Бетпақдала табыны  1 миллион 200 мыңнан  аса гектар жерге жайылады. Оның солтүстігі мен оңтүстігі – 150,  шығысы мен батысы 100 шақырымдай болады. Ал қорықшы­лардың қаржыға байланысты айына он күн ғана даланы аралауға мүмкіндігі бар екен. Жүрдек мәшине мінген браконьерлер жылдың төрт мезгілінде де тыным таппайды, – дейді  мамандар. 2008 жылы «Алтын дала» резерва­тының жобасы жасалып, оған Торғай даласының  нақ киіктер  жайылатын, қыстайтын  жерлері енгізілген болатын. Жоба бойынша резерват үстіміздегі  жы­лы күшіне енуі керек. Егер Торғай дала­сы резерват болса, онда  қорық­шылар, ғылы­ми және басқа да  қызмет­керлер саны 150-ге жетуі керектігін айтады мамандар. Қорықтың бұл құ­рылымы үшін қаржы бөлінетіндіктен  қорықшылардың  жұмыс істеуіне қо­лай­лы техникалар да алынады деген үміт бар. Мүмкін үміт алдамас, ал әзірге киікке жаудай тиген табиғат қас­көй­лерін тезге салуға дәрмен болмай тұр. Нәзира ЖӘРІМБЕТОВА, Қостанай.