Дүбірге толы дүние

Тағылық тамырының жойылуы қиын Соңғы біраз күнде әлемнің ақпарат құралдарының басты тақырыбы Лондондағы, Британияның басқа да қалаларындағы тәртіпсіздік жайында болды. Телеарналар күні-түні отқа оранған қала көшелерін, ондағы халықтың полициямен қақтығысын көрсетіп жатты. Әдетте мұндай­да халықтың билікке қарсылығы, өз құ­қықтарының ая­қас­ты болмауын та­лап етуі көңілге ор­а­лады. Мұндайды де­мократияның кө­рі­нісі санайтынымыз да бар. Ал Тұманды Альбион дейтін елдегі бұл оқиғалардың демократия, адам құқы үшін күреске ұқсас­тығы шамалы, оның нағыз қа­сақана бүлдірушілік, вандализм, тағылық әрекет екені айдан анық. Қалай болғанда да, мұның се­беп-салдары, бастамасы бар ғой. Ол Лондонның солтүстік ай­ма­ғын­­дағы Тоттенхэм ауданында бас­­тал­ған. Онда қазіргі заманғы ғимарат­тар да, сауда орындары да, спорт кешендері де бар. Бас­ты бір ерекшелігі – үнемі түрлі қақ­ты­ғыстар, ұрыс-керіс болып жа­та­тын тұрғын үй кешені де осында. Онда басқа елдерден кел­ген келімсектер көбі­рек. Дау-дамай кө­біне солардың арасынан шығады. Міне, сол ауданның тұрғыны Марк Дагган деген полициямен қақтығыста қаза тауып, оның туыс­­қандары мен достары дау шы­ғарып, оның аяғы бүкіл елді шарпыған тәртіпсіздікке ұласты. Дагган – қара нәсілді, содан да бүлікшілік бастаушылары оған нәсілдік сипат бергісі келеді. Ал тәртіп қорғау адамдары оның гангстер екенін, қарулы қар­­сы­лық көрсеткен кезде қаза тап­қа­нын ай­тады. Олар Даг­ган­ның со­ңы­на тү­сіп, оны ұстау сәті туғанда, ол қар­сы­лық көрсетіп, бірінші бо­лып оқ атқан. Ең бас­тысы – оны полиция қара нәсілді болғаны үшін емес, қылмысы үшін ұстамақ болған. Қалай болғанда да, бұл оқиға үлкен қақтығысқа душар етті. Әри­не, оның негізгі себебі бас­қада. Бір сарап­шы­­л­ар халықтың әлеу­меттік жағдайын ал­ға тосады, жұмыс­сыз­дар көп дейді. Бірақ сол үшін дү­ниенің бәрін бүл­ді­ріп, өртеп, ойран са­лу­дың жөні жоқ­ты­ғы белгілі. Біреулер дамы­ған ел деген­деріңде де сондай теңсіздік, кемсітушілік, жоқ­шы­лық, тапшылық бар деп айызы қана айтады. Бүлікшілерді соған қарсы  тұрған күрескерлердей көр­сеткісі келеді. Белгілі дәрежеде сондай кемшіліктер бар деген күннің өзінде де, осынау ойранды, тағылық бүл­­­діру­ді ақтаудың жөні жоқ. Мұның өзін «сәтті жағдай­ды» ­пай­да­ланып қалған қыл­мыс­кер­лердің, тонаушы­лардың, та­лау­шы­лар­дың, бір сөз­бен айт­қанда, тағы­лардың әрекет­тері деп ба­ға­лаған жөн болар. Қаншама тарихи, мәдени-әлеу­мет­­тік ғимараттардың, тұр­ғын үй­лер­дің отқа оранғанын, сауда орын­да­рына талаушылардың шабуыл жа­сағанын көргенде, жан түр­ші­ге­ді. Бұзақылардың құ­қық қорғау адам­дарына тас лақ­тырып, оларды жара­қаттағанын көргенде, осынау қа­ны­пезерлерді де аяусыз жазала­ған жөн болар еді-ау деген ой келеді. Әйтеуір сол малғұндардың ай­уан­дығына тыйым салынды. Тәр­тіп қорғаушылар оларды ау­ыз­дық­таған сыңайлы. Біразы, нақ­ты­рақ айтқанда, мыңдай адам, қамау­ға алыныпты. Біразы емес, бәрін де қоғамнан аластатса жөн сияқты.   Әскері бағынбаған билік қашан да әлсіз CNN Turk ақпарат агенттігінің хабарына қарағанда, Ыстамбұл соты ауыр қылмысы бойынша 14 адамды қамауға алу жөніндегі шешім қабылдапты. Оның екеуі жоғары шенді әскерилер – армия генералы Гусейн Нүсірет Таштелери мен генерал Хифзи  Чубуклу екен. Түрік ағайын­дар­дан келетін ха­бар­ларға қашан да құ­лағымыз түрік. Әсі­ресе, әске­ри­лер­­ге қа­тысты хабарлар елең еткізеді. Бұл ел үшін әске­рилердің ор­ны бөлек. Сонау Ата­тү­рік зама­ны­нан оларға айрықша мәртебе берілген. Елді жаңа биікке көтеріп, Түркия мемлекетіне әлемдік дең­гей­ден орын алып берген ел көсемі Ататүрік өсие­тіне адалдық – түрік әскери­ле­рінің басты ерекшелігі. Биліктегілер әлдебір пендешілік пиғыл­мен сол Ататүрік жолынан ауыт­қып бара жатса, әскерилер билікті өз қолдарына алып, ауытқу­шы­ларды жөнге салып келген. Тағы бір ерекшелік – әске­ри­лер билікті қолға алғанымен, қан­дай да диктатуралық тәртіп ор­нату­ды мақсат тұтпай, билікті аза­мат­тық қоғамға қайта ұсы­­нып отыр­ған. Соған қарамай, соң­ғы кез­де түрік қауымында би­лік пен әске­ри­лер арасында тартыс бар­лы­ғы жайында әңгі­мелер көп ай­ты­лып жүр. Әсіре­се, бұл әңгі­ме, әңгіме ғана емес, айтарлықтай тар­тыс билікке Әділ­дік және даму партиясы келгеннен кейін күшейе түсті. Оның да саяси негізі бар. Әс­керилер қашан да елдің зайыр­лық сипатына өздерін кепіл санаса, қа­зір­гі биліктегі премьер-министр Режеп Тәйіп Ердоған бас­қаратын Әділ­дік және даму пар­тиясы бай­салды-исламдық ба­­­­­­ғыт ұстанып келеді. Соған орай түрік қауымында исламдық ұстанымға бетбұрыс қа­лып­тас­ты. Бұл жәйт әскерилер мен билік арасында тартысты терең­дете түсті. Қазіргі билік қалай да әс­кери­лердің қо­ғамдағы беделін әлсірету жо­лында қатқыл шараларға барды. 2003 жылы әскери төңкеріске да­йын­дыққа қатысты болды деген айып­пен көп­теген офицерлер тұт­қын­ға ал­ын­ды. Олар­дың ара­сында ел алдында айтар­лықтай ең­бе­­гі бар әскери қай­рат­кер­лер де болды. Соңғы парламент сайлауында же­ңіске жеткеннен кейін Әділ­дік және даму партиясының бас­шы­лы­ғы әскерилерге қарсы ба­тыл да қатқыл шараларға барды. Биыл­ғы сәуір айында Ыстамбұл сотында әскерилерді айыптаған үкім шы­ға­рылғанда, Бас штаб басшылығы оны құптамаған мәлімдеме жаса­ды. Ал оған биліктегі партия бас­шылығы әске­рилерді құқық қор­ғау орган­дарының шешімдеріне қарсы­лық деп бағалап, үкімет әскери­лерге қысымын күшейтті. Мұның аяғы қарулы күштер басшылығының қызметтерінен ке­туіне соқтырды. Бас штаб бас­тығы Ышық Кошанер 250 офи­цер­дің қамаққа алынуына келіспейтінін мәлімдеді. Оларға қа­зір­­гі билікті құлатуға әрекет жа­са­ды деген айып тағылған болатын. Әскер басшыларының кетуін тиімді пайдаланған Ердоған үкіметі жаңа басшылыққа билікке қолайлы адамдарды тағайын­дауға күш салды. Жұрт бұрынғы әскери полиция бастығы Неждет Өзелдің құрғақтағы әскер бас­шы­сы және Бас штабқа басшы болғанына айрықша назар ауда­рып отыр. Билікке қарсы келмеген адам. Енді де оның айт­­қа­нымен жүретініне күмән жоқ. Осыған қарап жұрт билік пен әскер арасындағы қақтығысқа нүк­те қойылар дегенде, тағы да екі ге­нералдың қамауға алын­ғаны тан­дан­дырмай қоймайды. Оның бірі армия генералы Таштелериді өткен аптада ғана Жоғарғы әскери кеңес құрғақ­та­ғы әскердің оқу-жаттығу жөнін­дегі бастығы етіп тағайындаған болатын. Мамадияр ЖАҚЫП.