Ата Заң және мемлекеттік қызмет

30 тамызда Қазақстан Рес­пуб­ли­касының Конституциясы қабылданға­нына 16 жыл толады. Конституция қа­былданған жылы дүниеге келген сәби­лер биыл кәмелеттік жасқа жетті. 1995 жылғы тұрмысымызды, үміт пен күдік аралас қоғамдық ахуалды бүгінгі күнмен салыстырсақ, Ата За­ңымыздың сапасын, өміршеңдігін түсінеміз. 1994-1995 жылдары жұмыс атқарған XIII шақырылымдағы Жоғарғы Кеңес депутаты ретінде сол жылдары елдің түкпір-түкпірінде әлеуметтік-экономи­калық ахуалдың күрделілігі жөнінде де, кейбір қоғамдық-саяси күштердің (олар­­­дың өкілдері Жоғарғы Кеңес құ­рамында да болды) ел бірлігін, мемлекет тұтас­тығын, тіпті Қазақстанның тәуелсіздігін құндылық ретінде бағала­май­тын­дары­нан да хабардар болдық. Жоғарғы Кеңес жұмысында халық тұрмысын жақсартуға қажет заңдарды қабылдаудан гөрі түрлі топтардың саяси пікірталастары басым көрініс тауып, тұралап қалған кәсіп­орын­дарға қажет инвестициялар тартуға заңнамалық негіз жасау кешеуілдеді. Осы тұста, сөзсіз, абс­тракциялық қиял емес, Қазақстанның сол кезең­дегі ахуа­лын да, болашақ басымдықтарын да, ұзақ мерзімді тұрақты даму шарт­тарын да ескеретін Ата Заң қажет болды. Бір ойшыл кезінде заң­дардың қоғам дамуымен байланысын былай суреттеген екен: «Кез келген заң өскелең адамға пішілген киім секілді болуы тиіс. Егер ол бүгінгі күнге ғана пішілсе, адам өсе келе, киім тарылып, қиындық туғызады. Егер ол тым кең пішілген бол­са, адам киіміне шалынып, құлайды». Біздің Ата Заңымыздың Қазақстан қоғамына лайық пішілгенін ел өмірінің өзі, мемлекетіміздің осы кезеңдегі жетістіктері дәлелдеді. Осыған орай 1995 жылғы Қазақстан халқы Ассамблеясы отырысының үзі­лісі кезінде Президент Нұрсұлтан Әбіш­ұлы Назарбаевтың бізге, жас мемлекеттік қызметшілерге айтқан сөзін келтіргім келеді. Елбасы: «Сендер мемлекеттік қызметтің жаңа буынысыңдар. Қазір Конституция жобасы талқыла­нуда. Қызу пікірталастар жүруде. Басты өлшем – ел бірлігі, мемлекет тұтастығы және ата-баба арманы болған тәуел­сіздік баян­ды­лығы, халық өмірін тұрақ­ты жақсарту. Осыны ешқашан ұмыт­паңдар», – деді. Нұрсұлтан Әбішұлының осы сөздері азаматтық, саяси тұрғыда біздің темір­қазығымыз болды. Конституцияның 33-бабында Қазақ­стан азаматтарының мемлекеттік қыз­метке кіруіне тең құқығы бар екені белгіленген. 1995 жылғы Конституция қабыл­данған соң, мемлекеттік аппарат тиімділігін арттыру және осы бапты толық­қанды жүзеге асыру үшін Президент әлемдегі озық мемлекеттік қызмет тәжі­рибесін зерделеу жөнінде өз Әкім­шілігіне тапсырма берді. 1996 жылы бас­талған осы жұмыс аясында Еуропа елдерінің, Жапонияның, Қытайдың, Ма­­лай­­зияның, АҚШ пен Канаданың, Сингапур мен Жаңа Зеландияның, Австра­лияның, Түркияның, Ресейдің тәжіри­белері зерттелді. Зерттеу нәти­жесінде туындаған ұсыныстардың кейбір бағыт­тары Елбасы тарапынан мақұл­данып, мемлекеттік қызмет ре­фор­масына дайын­дық басталып кетті. Президент 1997 жылы қазан айында Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында мемлекеттік қызметті ұзақ мерзімді дамытудың негізгі басымдықтарын белгіледі. Осы Стратегияны іске асырудың бір тетігі ретінде 1999 жылы «Мемлекеттік қызмет туралы» заң қабылданды. Бұл заңның басты ерекшелігінің бірі – Конституцияның 33-ші бабының 4-тар­мағын жүзеге асырудың нақты жолдары бекітілген. Яғни, азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруінің тең құқығын қалай жүзеге асыруға болады деген сұраққа жауап осы заңмен берілді. Бұл құқықты жүзеге асыру шартының екі жағы бар. Бір жағы – азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруге тең құ­қығы. Екінші жағы – мемлекеттік қыз­мет­тегі бос орындар туралы ақпаратқа қол жеткізу мүмкіндігі. Осы екі жақты ұштастыру мемлекеттік органдағы бос лауазымға жария конкурс өткізу арқылы жүзеге асырыла­тыны заңмен бекітілді. Біздің Ата Заңымыздың 33-бабының 4-тармағына ұқсас баптар Қазақстанмен қатар тәуелсіздігін жариялаған ТМД мемлекеттерінің біразының Конститу­цияла­рында да бар. Бірақ олар осы Контитуциялық бапты жүзеге асырудың тетігін әлі заң жүзінде бекіткен емес. Мемлекеттік қызметті кәсібилен­ді­ру­дің тағы бір жолы – кәсіби маман­дарды саяси үдерістердің ықпалынан қорғау. Ол үшін заң жүзінде мемлекеттік қызмет­керлер саяси және әкімшілік қызмет­керлер болып екі топқа бөлінді. Әкім­шілік, яғни, кәсіби қызметкер­лер­дің қыз­ме­тін тоқтатуға саяси қызмет­керлердің ауысуы негіз болмайды деп заңда нақты көрсетілді. Осы екі қағидалы өзгеріс Қазақ­станның мемлекеттік қызмет рефор­масының жаңа кезеңінің басты ерекшелігі болды. Оның үстіне ТМД елдерінің ара­сында бірінші болып Қазақстанда Мемлекеттік қызмет істері агенттігі құрылды. Осы жүйелі жұмыс нәти­жесінде Дүние­жүзілік банк Қазақ­станды мемлекеттік қызмет реформасы са­ласында ТМД және Шығыс Еуропа елдерінің ара­сындағы көшбас­шысы деп таныды. Дегенмен, өмір бір орында тұрған жоқ. Қоғам ұдайы даму үстінде. Сол себептен де болар, әлемде өзінің мемлекеттік қыз­метімен толық қанағат­та­натын қоғам жоқ. Бі­рақ, әр қоғам өз даму деңгейіне бай­ла­нысты мемлекеттік қыз­метке түрлі талап қояды. Біздің қоғам да өсу үстінде. Қоғамның бір бөлігі болып табылатын мемлекеттік қызмет­ші­лер­дің өздерінің негізгі міндеттерін түсіну дең­гейі өсу үстінде. Мысал ретінде келтірейін. 1999 жылы ең алғаш конкурстар жарияланып, мемлекеттік қызметке кіруге үміткерлер Конституцияны және негізгі заңдарды білуі тиіс тестілерінен өткенде, маған (мен ол кезде Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің төрағасы едім) бір облыс басшысы телефон шалды. Ол лауазым иесінің көмек­шісі тесттен өтпей қалған екен. Ол кісі маған хабарласып, «Осы менің көмек­шіме Конституцияны біліп не қажеті бар», – деп сұрады. Бүгінгі күннің биігінен қара­саңыз, бұл күлкілі сұрақ секілді. Бірақ сол кезде осындай көзқарастардың әлі де болса қоғамда да, мемлекеттік қызметте де болғаны анық. Бүгінгі күні «Егемен Қазақстан», «Казахстанская правда» газеттерінде шығып тұратын мемлекеттік қызметтегі бос ла­уазымдарға жарияланатын конкурстар біздің азаматтар үшін үйреншікті іс болып қалды. Бірақ көрші мемлекеттерге бар­саңыз, ондай хабарланды­ру­ларды тап­пайсыз. Себебі, олар әлі де Қазақстанның 1999 жылғы жасаған қада­мына түрлі себептермен бара алмай отыр. Мемлекеттік қызметтің қазақстандық моделі көптеген мемлекеттерді қызық­тыруда. Соның бір дәлелі – Ресей Үкіме­тінің мемлекеттік басқару саласындағы негізгі жоғары оқу орындары 2009 жылы әзірлеп шығарған «Мемлекеттік қызмет» оқулығында әлемдегі 9 мемлекет қана мысалға келтірілген. Осы 9 мемлекеттің арасында Ұлыбритания, АҚШ, Франция, Германия, Қазақстан және Қытайға ғана жеке тараулар арналған. Яғни, Қазақ­станның мемлекеттік қызмет жүйесі мен осы саладағы тәжірибесі алпауыт мемлекеттер тәжірибесімен қатар Ресей оқу орындарында озық үлгі ретінде зерттеледі. Демек, Қазақстан бұл салада көшбас­шылардың бірі ретінде танылады. Біз ең алғашқы болып конкурс жүйе­сін енгізсек, кейін сол конкурс жүйе­сінің тазалығын қамтамасыз ету мен мемлекеттік қызметке ең лайықты азаматтарды тарту маңызды болды. Біз мемлекеттік қыз­меткерлерді саяси және әкімшілік деп бөліп, кәсіби деңгейін көтергіміз келсе, кейін сол тетікті одан әрі жетілдіріп, кадр­лық саясатта және мемлекеттік орган­­дардың жұмысында ырғақты сабақ­тас­тықты қамтамасыз ететін тетікті іздеуіміз керек болды. Сол жолдағы қадамның бірі – 2007 жылғы орталық атқарушы органдарда жауапты хатшы лауазымын енгізу еді. Бұл қадам Қазақстан мемлекеттік қызметінің ерекшеліктерінен, өмірлік тә­жірибеден және орталық мемлекеттік органдарда жұмыс сабақтастығын қамта­масыз ету қажеттілігінен туған еді. Өткен төрт жылда, алғашқы кезеңнің қиын­дықтарына қарамастан, жауапты хатшы институты қалыптасты. Бүгін жауапты хатшы стратегиялық жоспарлауды жүзеге асыру ісінде шешуші рөл атқарып отырған лауазымға айналды. 2005 жылы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің бір тетігі ретінде Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің әр облыс пен Алматы, Астана қалаларында тәр­тіптік кеңестер құрылды. Тәртіптік ке­ңес­тер өз құзыретіне сәйкес өңірлердегі мемлекеттік қызметкерлердің заңнама мен белгіленген талаптарды бұзу фактілері, сыбайлас жемқорлық, тағы да басқа заң бұзушылықтарын қараумен ай­налысады. Бүгінгі күнге дейін тәртіптік кеңес­тердің жинақтаған тәжірибесі мемлекеттік қызметкерлердің этиканы сақтауында жә­не сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте келер қадамдарға негіз бола алады. Әрине, заңымыз тез өзгергенімен, діліміз бір күнде өзгермейді. Оны өзгерту үшін заң бұлжытпай орындалуы қажет. Заңның орындалуына кедергі де аз емес. Аймақтық көшбасшылыққа және қо­ғамның жетілген талабына сәйкес болу үшін, мемлекеттік қызмет те тұрақты дамуы тиіс. Соңғы жылдары бастапқы кезеңге қарағанда, конкурстық жүйеге қоғамның сенім деңгейі азайды. Мемлекеттік қызметкерлердің де тек өз білімі мен білігіне сүйеніп, сатылап лауазым­дармен жоғарылаймын деген сенімі азайды. Сол себептен Елбасы үнемі мемлекеттік қызметтің сапасын арттырудағы жаңа басымдықтарға назар аударуда. Мысалы, 2008 жылы халықаралық конференцияда сөйлеген сөзінде Елбасы мемлекеттік қыз­метте кадр іріктеу мәселесінің әлі де болса оңтайлы жолға түспей келе жатқанына, қазіргі заман талабына сәйкес мемлекеттік қызмет­керлердің ішіндегі басқару элитасын қалыптас­тыру өзектілігіне баса назар аударды. 2011 жылғы 17 сәуірде кеңейтілген Үкімет мәжілісінде осы бағыттағы шараларды шұғыл жетілдіріп, мемлекеттік қызметті жетілдірудің жаңа кезеңін бастау қажет екенін атай келе, Мемлекет басшысы Үкi­мет ал­дына бірнеше міндет қой­ды: сыбайлас жем­қор­лықпен күрестi күшейту, кадрлық резервтi қалыптас­тыру, мемлекеттік қызметтi саяси және әкiмшiлiк топ­тарға жіктеуді жалғас­тыру, ротация­лық қағиданы енгізу. Мемлекеттік қызметті же­тілдіру, ха­лыққа қызмет сапасын арттыру ісінде биылғы жылы 21 шілдеде Президент Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Рес­­публикасы мемлекеттік қызметі жаңа моделінің тұ­жырымдамасы» жаңа серпін берді. Тұжырымдаманы жүзеге асыру – барлық тиісті мемлекеттік органдардың міндеті. Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің осы бағыттағы мақсатты көрсеткіштері: - кадрларды конкурстық іріктеу жүйе­сіне халық сенімінің деңгейін арттыру; - мемлекеттік қызметте меритократия қағидатының сақталуына сенім деңгейін арттыру; - мемлекеттік қызметшілердің кәсібилігін арттыру, оның ішінде мемлекеттік органның басшысы ауысқан кезде мемлекеттік әкімшілік қызмет­шілерді негізсіз босатудан қорғау; - жоғары корпоративтік мәде­ниет­ті қалыптастыру және мемлекеттік қыз­метшілер этикасын жетілдіру. Тұжырымдамада мемлекеттік саяси қызметтен, «А» басқарушылық корпусы және «Б» атқарушылық корпусынан тұратын жаңа корпустық вертикальды қалыптастыру қарастырылған. «А» кор­пусы – стратегиялық шешімдер қабыл­дау мен оларды орындау арасындағы өзара байланысты, сондай-ақ мемлекеттік органның кадр саясаты мен ұзақ мерзімді міндеттерін іске асырудағы са­бақтастықты қамтамасыз ететін мемлекеттік қызметтің басқарушы элитасы болмақшы. «Б» корпусы – «А» бас­қарушылық корпусының жетекшілігімен жоспарларды іске асыру (атқару­шылық) қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік қызметшілер. «А» басқарушылық корпусының кадр резервін қалыптастыруды және «А» корпусының мемлекеттік қызмет­шілеріне қатысты кадр саясатын жүр­гізуді Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің Басшысы басқа­ратын Президент жанындағы Кадр саясаты жөніндегі ұлттық комиссияның жүзеге асыруы көзделген. «Б» корпусына іріктеу екі кезеңнен тұратын конкурс негізінде жүзеге асы­рылатын болады. Бірінші кезеңде агент­тік белгілі бір мерзімділікпен (мысалы, айына бір рет) заңнаманы білу жөніндегі тестілеудің негізінде және кәсіби және жеке құзыреттері бойынша кадр резервіне жинақтауды жүргізетін болады. Ол үшін қажет болған жағдайда әңгімелесу, эссе жазу көзделген. Екінші кезеңде мемлекеттік орган бос лауа­зымға конкурс өткізеді. Оған кадр резервіне бірінші кезеңде іріктелген азаматтар ғана қатыса алады. Конкурстық іріктеудің ашықтығы мен объективтілігінің аса жоғары дең­гейін қамтамасыз етуге бағытталған бірқатар шаралар, атап айтқанда: мемлекеттік органдардың конкурстық ко­мис­сияларының құрамына сыртқы сарап­шыларды қосу, конкурстық комиссия мүшелерінің жауапкершілігін белгілеу, әңгімелесу рәсімінің ашықтығын қам­тамасыз ету үшін оның жария­лылығын БАҚ пен қоғам өкілдерінің бақылау мүмкіндігі көзделеді. «Қазақстан-2030» даму страте­гиясында мемлекетке қызмет ету ұлтқа (қоғамға) қызмет ету ұғымының синонимі болуға және мемлекеттік қызмет­терді тұтынушы болып табылатын ха­лық­қа бағытталуға тиіс деп көрсетілген. Биыл 5 шілдеде бір топ саяси мемлекеттік қызметкерлерден ант қабыл­да­ғанда, Елбасы бізге «Мемлекеттік қыз­метке біз жұмыс істеу үшін ша­қырамыз. Себебі халқымыз бізді өзіне жұмыс істеу үшін жалдайды. Сон­дықтан біз өзіміздің халықтың қыз­метшісі екенімізді ұмыт­пайық. Ман­сапқорлық көрсет­пей, халыққа жақын, әр істе әділ болып, әрбір адамның мұң-мұқтажын қолдан келгенше түсініп, оны дәл сол кезде орындай алмасаң да түсіндіріп, дұрыс жауап беріп, шығарып салу – біздің парызымыз. Сонда әкімшілік те, мемлекеттік қызметкерлер де халыққа жақын болады» деді. Ата Заңымыз елді тұрақты дамыту мен мемлекетімізді нығайту жолындағы жетістіктердің құқықтық негізі болса, Елбасымыздың осы сөздері әрбір мемлекеттік қызметші үшін басты қағидаға айналуы тиіс. Әлихан БАЙМЕНОВ, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің төрағасы.