Еліміз ЕҚЫҰ-ның әскери-саяси бағытын басқарады

Былтырғы жылы Қазақстан Рес­пуб­ликасы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жөніндегі ұй­ым­ға жемісті төрағалық етті. Қазір­гі кезде еліміз ЕҚЫҰ төрағаларының үштігі аясында қызмет жасауда. Осыған қоса, 2011 жылдың қыркүйегі мен желтоқсаны аралы­ғын­да Қазақстан ЕҚЫҰ шеңберінде тағы бір жауапты әрі маңызды миссияны жүзеге асыратын болады. Ол – ЕҚЫҰ-ның Қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық форумына (ҚЫФ) төрағалық ету. Тұрақты кеңеспен қатар, ҚЫФ ЕҚЫҰ-ның ресми шешімдер қабыл­дай­тын, дербес нұсқаушы органы бо­лып табылады. Форум қатысушы мем­лекеттердің тұрақты өкілдерінен тұ­ра­ды және ЕҚЫҰ аймағында қау­іп­сіздік пен тұрақтылықты ны­ғай­туда­ғы әскери-саяси саладағы нақты шаралар жөнінде кеңестер мен ке­ліс­сөздер өткізу мақсатында Ұйым­ның Венадағы Штаб-пәтерінде апта­лық жиналыстар ұйымдастырады. Қару-жа­рақты бақы­лау, қарусыздану мен сенім шаралары, қақтығыс­тар­дың пай­да болу қаупін мейлінше азайту жөніндегі келіс­сөз­дерді, қауіп­сіздік мәселелері бойынша тұрақ­ты кеңестерді, сенім шаралары мен қауіп­сіздік мәселелерінің жүзеге асуын бағалау жөніндегі жылдық жи­налыстар, әскери доктриналар жө­нін­дегі семинарлар ұйымдастыру ҚЫҰ міндетіне жатады. ЕҚЫҰ-ның Қауіпсіздік саласын­да­ғы ынтымақтастық форумына төр­аға­лық ету ЕҚЫҰ Үштігіне мүше­лік­пен тікелей байланысы жоқ. Қа­лыптасқан тәжірибеге сәйкес, бұл ЕҚЫҰ-ға мү­ше мемлекеттер арасы­нан француз әліп­биіне сәйкес кезекпен анықта­ла­ды. Қауіпсіздік сала­сын­дағы ынты­мақ­тастық форумына төрағалық мерзімі – төрт ай. Қауіп­сіздік саласын­дағы ынтымақтастық форумының би­ылғы төрағалары Исландия (қаңтар-сәуір), Италия (ма­мыр-тамыз) және Қазақстан (қыр­күйек-желтоқсан). Осы мақаламызбен біз оқыр­ман­дарымызға алдағы Қазақстанның ҚЫФ-қа төрағалық ету жайындағы жария­ланымдар топтамасын баста­мақ­пыз. Бүгінгі мақаламызда ҚЫФ-тың негізі қызметі туралы, соның ішінде әскери-саяси өлшеміндегі ма­ңызды Вена құжаты, Жеңіл және атыс қару-жарақ­тар жөніндегі құжат, Тәртіп кодексі жайында, сондай-ақ нақты жобалар төңірегінде әңгі­мелейтін боламыз.   ҚЫФ немен айналысады? Еске сала кетейік, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық жө­нін­дегі ұйым үнқатысу жүргізуге ар­налған форум ретінде қызмет етеді және 56 қатысушы мемлекеттің іс-әрекеттері үшін тұғырнама ұсынады. ЕҚЫҰ-ны тегіс қамтитын қауіп­сіз­дікті нығайтуға жәрдемдесіп, оның үш «өлшемі»: әскери-саяси, эконо­ми­ка­лық-экологиялық және адами өл­шемі аясында қызмет етеді. Қауіпсіздік саласындағы ынты­мақ­тастық форумы ЕҚЫҰ-ның тұ­рақ­ты түрде қызмет ететін негізгі нұс­қаушы екі органдарының бірі болып табылады. 1992 жылы Хельсинкиде ЕҚЫҰ-ның ізашары болған Еуро­па­да­ғы қауіпсіздік және ын­ты­мақтастық жөніндегі кеңестің жоға­ры деңгейдегі кездесуінде мемлекет басшылары Қауіп­сіздік саласындағы ынтымақ­тас­тық форумын құрды. Фо­рум ЕҚЫК аумағындағы әскери қауіпсіздік пен тұрақтылық мәсе­ле­лері бойынша ке­ліс­сөздер мен консультациялар арқы­лы назарды қауіп­сіздіктің әскери-сая­си аспектілеріне аудару мақсатында өмірге келді. Форум қауіпсіздіктің әскери-сая­си өлшемімен айналысады. Оған 1975 жылғы Хельсинки Қорытынды актісінде ең алғаш рет тұжырым­дал­ған және кейін ЕҚЫК пен ЕҚЫҰ ая­сында дамуын тапқан сенім мен қауіп­сіздікті нығайту шаралары қоса кіреді. Форумның көмегімен ЕҚЫҰ-ға қатысушы 56 мемлекет тең құқылы негізде қауіпсіздік саласындағы мә­се­лелерді талқылау мүмкіндігіне ие. Форум мәжілістері апта сайын Венада өткізіледі. Мәжілістер күн тәр­тібіне үнемі қауіпсіздік мәселелері бойынша үнқатысу кіреді. Онда қа­тысушы мемлекеттер қауіпсіздік са­ласындағы алаң­даушылық туғыза­тын сауалдар мен мәселелерді көте­ріп, оларды тал­қы­лайды. Мұндай тал­қылаулардың нәтижесінде қауіп­сіз­діктің әскери-саяси аспектілерін ны­ғайту бойынша бастамалар мен шаралар ұдайы тұжы­рымдалып отырады. Қауіпсіздік саласындағы ынты­мақтастық форумына төрағалық ету қызметін ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттер кезек-кезекпен орындап оты­рады. Әр мемлекет ҚЫФ-қа төрт ай төрағалық жасайды. Бұрынғы, қазіргі және келесі төрағалар кіретін Үштік форум жұмысының сабақ­тас­тығын қам­тамасыз етеді. Форум құ­жаттары мен шешімдері консенсуспен қабыл­да­нады. ЕҚЫҰ Хатшы­лы­ғындағы ҚЫФ қызметін қамтамасыз ету бөлімі қатысушы мемлекеттерге форум міндеттемелерін орындауға жәрдем көр­сетеді. Бұл міндеттемелер, ЕҚЫҰ-ның барлық міндеттемелері тәрізді, міндетті саяси күшке ие. Қауіпсіздік пен сенімді нығайтуға жәрдемдесу Форум жұмысы ЕҚЫҰ-ның 1975 жылдан бері жасап шығарған Сенім мен қауіпсіздікті нығайту шара­ла­рын (СҚШ) тегіс қамтитын жиынтық негізінде құрылады. Мұндай шаралар ақ­парат алмасу, келісілген ша­ра­ларды сақтау, олардың орындалуын тексеретін амалдарын, сондай-ақ әскери ын­тымақтастықтың әртүрлі формаларын қамтиды. Олар әскери жанжалдар қау­пін азайтуға, ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттер арасын­да­ғы сенімді ны­ғайтуға және әскери жоспарлау мен әскери іс-шаралар са­ласындағы ашық­тық деңгейін арт­ты­руға жәрдемдесуге бағытталған. Мем­лекеттер арасын­дағы ынты­мақ­тас­тыққа негізделген мұндай әдіс­теме жаңылыстарды жою­ға, сондай-ақ тұрақтылық пен қауіп­сіздікті ны­ғайтуға жәрдемдеседі. Сенім мен қауіпсіздікті нығайту шарала­ры, сон­дай-ақ жанжалды ахуалдардың ер­терек алдын алу үдерісіндегі көр­сеткіш болып табылады. ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттер жасап шығарған СҚШ-ның басты ша­раларының бірі – Вена құжаты. Ол қа­тысушы мемлекеттердің қарулы күштер, қарулар мен әскери техника, сондай-ақ қорғаныс салаларындағы жоспарлау туралы ақпарат алмасуын талап етеді. Ақпарат алмасуға қа­тысты міндеттемелерден басқа, бұл құжат қарулы күштері бар кез келген қатысушы мемлекет аумағына инспекция ұйымдастыруды және баға­лау бойынша сапар жасау мүмкін­ді­гін көздейді. Орташа алғанда, қа­ты­сушы мемлекеттер жыл сайын 90 инспекция және 45 бағалау бойынша сапар жа­сайды. Сонымен қатар, Вена құжа­тында шиеленістерді болдыр­мау немесе азай­туға, сондай-ақ шиеленіске әкелуі мүм­кін ойда болмаған әскери ахуалдардың пайда болу қау­пін кемітуге арналған тетіктер көр­сетілген. Құжатта сондай-ақ субай­мақ­тық және екіжақты деңгейде қабылданатын сенімді нығайту ша­ра­лары ынталан­дырылады. Жеңіл және атыс қару-жарақтарының, сондай-ақ кәдімгі оқ-дәрілердің заңсыз таралуымен күресу Трансұлттық сипатқа ие жаңа қа­тер­лердің пайда болуын ескере оты­рып, форум өз күн тәртібін айтар­лық­тай кеңейтіп отырды. 2000 жыл­дан бері ҚЫФ күн тәртібіндегі негізгі мә­се­лелердің бірі заңсыз айна­лым­да жүр­ген жеңіл және атыс қару-жа­рақ­та­рынан туындаған қауіп болды. Күн тәртібіндегі тағы бір мәселе кәдімгі оқ-дәрілердің артықтары, сон­дай-ақ қажетті қауіпсіздігі қам­та­масыз етілмеген оқ-дәрілерден туын­даған мәсе­ле болды. Жеңіл және атыс қару-жа­рақтары саласындағы ЕҚЫҰ-ның қыз­меті Біріккен Ұлттар Ұйымы ая­сындағы күш-жігерлерді толықтыра­ды және ЕҚЫҰ-ға қаты­су­шы мем­ле­кеттердің жеке қажет­тіліктерін ескереді. 2000 жылы қабылданған ЕҚЫҰ-ның Жеңіл және атыс қару-жарақ­тары (ЖАҚ) жөніндегі құжатында қару-жарақтарды жасап шығару, та­сы­малдау, сақтау, жинау немесе тәр­кілеу және жоюға қатысты нормалар, принциптер мен шаралардың кең спектрі айқындалған. Осы құжатқа сәйкес қа­ты­сушы мемлекеттер өзде­рінің жыл­дық ЖАҚ импорты мен экспортының көлемі, сондай-ақ тәр­кіленген және жойылған қару-жарақ­тар туралы ақ­паратты көрсетуге міндетті. Құжат ҚЫФ-тың аралас мәсе­лелерді реттейтін шешімдерін, атап айтқанда, жеңіл және атыс қаруына қатысты экспорт­тық бақылау шара­ларын толық­тырады. Кәдімгі оқ-дәрілер заңсыз ры­нок­тарға түсу мүмкіндігімен ғана емес, жарылыстың жоғары қаупіне байла­ныс­ты да аландаушылық туғызады. Осы себепті форум кәдімгі оқ-дә­рілер мен жарылғыш заттардың қауіп­сіз әрі берік сақталуы қамтамасыз етілуі үшін шаралар қабылдайды. 2003 жылы қабылданған ЕҚЫҰ-ның кә­дімгі оқ-дәрілердің қорлары туралы құжатында кәдімгі оқ-дәрілердің, жарылғыш заттардың және жаратын қондырғылардың артықтарын анық­тау критерийлері қисынға келтірілген. Бұл құжатта сондай-ақ қорлар­дың сақталуы мен қауіпсіздігін қам­тамасыз ету жөніндегі мемлекет­тердің міндеті көрсетіледі. Қауіпсіздік секторы үстінен демократиялық бақылау ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттер сондай-ақ қауіпсіздік күштері үсті­нен демократиялық азаматтық бақы­лау­дың орасан маңыздылығын мой­ын­дайды. 1994 жылы Қауіпсіздік са­ла­сындағы ынтымақтастық форумы қауіпсіздіктің әскери-саяси аспектілеріне қатысты Тәртіп кодексін қа­был­дады. Бұл кодекске сәйкес, қаты­сушы мемлекеттер өздерінің қарулы, ішкі, соғыс ісіне бейімделген және барлау күштері, сон­дай-ақ полиция күштері үстінен демо­кратиялық қадағалау жүр­гізуге міндетті. Олар сондай-ақ қа­рулы күштерінің саяси бейтарап­тығын сақтауға және қауіп­сіздік күш­терінің жеке құрамына қатысты адам құқықтарының қор­ғалуын қамтама­сыз етуге міндетті. Бұл кодексте сонымен қатар қа­тысушы мемлекеттер арасындағы қа­ты­настарды реттейтін принциптер ай­қындалған және барлық қатысушы мемлекеттерге қаруларға бақылау ор­нату туралы бүкіл келісімдердің ережелерін, келісілген сенім мен қауіп­сіздікті нығайту шараларын сақ­тау үнделеді. Бұдан басқа, бұл құжатта барлық қатысушы мем­лекет­тер жеке немесе ұжымдық қорғануды қамта­ма­сыз етуге қажетті ғана қарулы күш­тер­ді ұстап туруға тиісті екені ескертіледі. Жыл сайын қатысушы мемлекеттер бір-біріне кодекс ережелерінің ұлт­тық деңгейде жүзеге асырылуы ту­ралы баяндамаларын ұсынады. Мұн­дай ақпарат алмасу, кодексте көр­сетілгендей, сенім мен қауіпсіз­дік деңгейін арттырады. Ашықтық­ты қам­тамасыз етудің қосымша шарасы ретінде мұндай баяндамалар ЕҚЫҰ веб-сайтында жарияланып отырады (www.osce.org/fsc/44574). Жаппай қырып-жою қаруының таралуына қарсы тұру ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттер жаппай қырып-жою қаруының, со­ның ішінде ядролық, химиялық және биологиялық қарулардың, сондай-ақ оларды тасымалдайтын технология­лар­дың таралуының алдын алуға міндетті. Осы мақсатта ЕҚЫҰ-ға қа­тысушы мемлекеттер тәжіри­бе­лері­мен бөлісуге және өздерінің халық­аралық міндеттемелерін жүзеге асыру істерімен алмасуға уәделесті. 2011 жылдың басынан бері ЕҚЫҰ Хат­шылығы Жанжалдарды болдыр­мау ор­талығының форум қызметін қам­та­масыз ету бөлімі ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттерге Біріккен Ұлттар Ұйы­мы Қауіпсіздік Кеңесінің 1540 қара­рын жүзеге асыруға болысу мақ­са­тында ұлттық іс-әрекеттер жос­пар­лары мен ішкі заңнаманы жасап шығаруға көмегін ұсынуда. Талғат ЖҰМАҒҰЛОВ,  «Егемен Қазақстан» – Венадан.