Тажалды тұншықтыру

Қазақстан Республикасының Президенті  Нұрсұлтан Назарбаев пен журналист

Сауытбек Абдрахмановтың  сұхбат кітабынан

– Нұрсұлтан Әбішұлы, Тәуелсізді­гі­міз­дің жиырма жылдығы тарихы­мыз­дағы тағы бір орасан оқиғаның жиырма жыл­дығымен тұстас келеді. Ол оқиға – сіздің 1991 жылғы 29 та­мыз­дағы Жар­лы­ғыңызбен Семей по­лигонының жа­бы­луы. Кеңес одағы­ның тұсында, Мәс­кеу билігі кезінде қабылданған бұл шешім Орталыққа ашық күнгі найза­ғай­дай болғанын, ал әлемдік қауымдастық үшін сіздің жа­һандық қарусыздану ісіне қосқан үл­кен үлесіңіз, адамзат тари­хын­дағы тең­дессіз қадам ретінде қабыл­дан­ға­нын білеміз. Сұхбат кітабының бір та­рауы сол шешімге алып келген жағ­даят­тар, сол шешімнің қабылдануы, оның біздің кейінгі өмірімізге, біздің ғана емес-ау, жалпы планетадағы қа­ру­сыз­да­ну үдерісіне әсері туралы болса деп өтініш білдіргенім сондықтан. – Бұл әңгімені әріден бастауға тура келеді. Әріден дегенде, тіпті Адам ата мен Хауа ананың кезінен. Олардың екі ұлы бол­ған делінеді ғой – Әбіл мен Қабыл. Абыл деп те жазады, мен қазақ­тарда көбі­рек кездесетін болған соң Әбіл деп айтып отырмын. Тауратта Авель мен Каин деп ай­тылады. Қабыл егін еккен, Әбіл мал бақ­қан екен. Екеуі Аллаға құрбандық бергенде Әбіл шын ниетімен семіз қошқарын, ал Қабыл әйтеуір беріп құтылайын деп са­пасы нашар бидайын әкеліпті дейді. Сонда Қабылдың ниетсіз әкелген құрбандығы қа­был алынбапты. Жүрегін қызғаныш буған Қабыл Әбілді өлтірген. Орыстағы «окаян­ный», яғни қарғыс атқан деген сөздің сол Каиннан шыққанын білесің ғой. Сонда Қабыл Әбілді таспен ұрған. Сол тас – адамзат бала­сының алғашқы ажал қаруы. Бы­лайша айтқанда, қарулану үдерісінің ба­сы. Содан бергі замандардың бәрінде адам баласы қарулануын жалғастырып келеді. Әуелде қару аңшылықта қорғану­дың, шабуылдың құралы болған. Бара-бара қару адамдар арасындағы қақты­ғыс­та, кейін халықтар, мемлекеттер ара­сындағы со­ғыста қолданыла бастады. Қа­рудың нешеме түрі шықты. Оның бұ­рынғыдан қатер­лі­рек, қуаттырақ түріне алдымен қолы жеткен елдердің мерейі үстем болды. Жаңа елдерді, жаңа жерлерді солар басып алды. Қарудың арқа­сында мемлекеттердің шека­ра­лары өз­гер­тілді, талай халықтар жер ауып кетті. Тарихтағы империялардың бәрі қарудың күшімен құрылған. Отар ел­дердің бәрі қарудың күшімен бағын­ды­рыл­ған. Адам­зат тарихын тек соғыстар тарихы деп қарау, әрине, біржақтылық, әйт­се де, бұл пайымдауда ақиқаттың ұш­қы­ны да бар. Тарихтың қай кезеңін алса­ңыз да сондағы оқиғалардың ең алдымен неше түрлі соғыстардың салдарынан бол­ға­нын көресіз. Адамзат шежіресінде ізін қалдырған әйгілі әміршілердің барлығы дерлік әрі құдіретті қолбасшылар екендігі де сондықтан. Дарий де, Александр Македонский де, Гай Юлий Цезарь да, Шың­ғыс­хан да, Наполеон да бәрінен бұ­рын ұлы қолбасшылар еді. Олардың қай қайсысы да соғыс тарихында қарудың өз кезі үшін жаңа түрлерін енгізуімен де қалған. Қуат­ты қаруға ие болу сол елді бас­қарған адам­дардың қадірін айқын­дайтын басты өлшемдердің біріне айнал­ды. Черчилльдің Сталин туралы айтқан «Он принял Россию с сохой и оставил ее с атомным вооружением» деген белгілі сөзі бар. Ғылымның, техниканың дамуы қару­ды тіпті қатерлі етіп жіберді. Қазақтың бұрынғы шоқпар, қанжар, селебе, айбалта, наркескен сияқты қарулары, сауыт, шарайна, дулыға сияқты жарақтары оқ қаруы­ның, от қаруының жанында жарамай қал­ды. «Батыр бір оқтық» деген мақал сол кез­де шыққан болса керек. Қыс­қасы, адам адам болғалы қарулану­мен келеді. Дегенмен, әр нәрсенің шегі бар. Болуға тиіс. Әсі­ре­се, жиырмасыншы ғасырда атомды бөл­шектеуге қол жеткеннен, соның нәтиже­сін­де ядролық қару жасауға мүмкіндік ту­ғаннан кейін адамзат қатты ойлануға тиіс еді. Өкі­нішке орай, олай болмады. Ал негізінде, семсерден соқа соғу, яғни өлтіретін құралдан ырыздық келтіретін құрал жасау адам баласының атам заманнан келе жат­қан арманы. Нью-Йоркте, Біріккен Ұлттар Ұйымының алдында Вучетичтің «Семсерден соқа соғу» деген мүсіні қойылғаны сондықтан. – Сіздің бала күніңізде осыған ұқсас оқиға болған ғой. – Болған. Оны жаздым ғой кітабымда. ДӘЙЕКТЕМЕ: «Балалық шағымдағы бір оқиға ме­нің өмірім мен тағдырыма терең бойлап енгені сонша, сол оқиғаны мен ұмыт­пай жүрмін бе, әлде жаныма жалау болып жүрген сол оқиға ма – мұны бүгінгі күні тап басып айту қиын. ...Мен туардан көп бұрын-ақ біздің үйде әскери винтовка болыпты, оны әкем Әбіштің туыстарының бірі жаза­лау­шы отрядпен бір қақтығыста ол­жалаған екен. Бұл сонау топалаңды 1916 жылы, Ресей империясының қиыр­дағы баты­сын­да лапылдап жатқан со­ғыстың қара жұмысына қазақтарды қойдай айдау ту­ралы жарлыққа қарсы бұрқ ете қалған қарулы көтеріліс тұ­сында болыпты. Бірақ күш тең емес-тін: қолға іліккенімен қаруланған сар­баздарға қарсы жүйе­лі армияның мұз­дай қаруланған бөлім­дері аттанған-ды. Демек, винтовка біздің үйде жауын­герлік олжа не руымыздың ерлігінің белгісі ретінде емес, опат болған­дардың көзі ретінде сақталғаны ғой. Бірде әжем Мырзабала: «Бұл мыл­тық ағаларымызға ажал, бізге азап бо­лып тиген. Қайғы жамап, сарсылтқан ғой. Енді сол қасірет балаларымыздың ба­сына да келсін дейсіңдер ме? Кемең­герліктің де, кісіліктің де өлшемі – жа­мандықты жаныңа жолатпаған. Ал жа­дымыз өзімізбен бірге кетер», – депті. Айтты – болды. Қарумен қоштасу­дың көне ырымын жасап, әкем вин­тов­­каны өкіметке өткізеді, бірақ алты қырлы найзасын алып қалады. Ауыл балалары еңбекке ерте ара­ла­сады ғой. Бірде балапандарға көк жұлу­ға барған менің қос алақа­ным­ның осы­лып-осылып кеткенін (өсіп тұрғанның бәрі жо­ңышқа емес қой) көріп, әжем: «Жау­ды жеңдік қой, енді соғыс бола қоймас, ал аспап үйде кәдеге жарайды» деп, сол темір найзадан орақ жасауды бұйырды. Шынында да сол кезде елде өзі­міздің де, өзгенің де қару-жарағы жетіп ар­ты­латын. Есесіне кәдімгі қай­шы, қалақ, ине-жіп, бұранда... жетіспейтін. Үйге жаңа туған айдай жал­тыра­ған орақ та келіп, шаруаның баласы менің тұңғыш құралыма айналды». Н.Назарбаев «Бейбітшілік кіндігі» А., 2001, 6-7-беттер. – Кітабыңызда ауылдағы ойын бала­ларымен жүргенде сол винтовка, сол найза есіңізге түсіп кетіп, неге берді, неге орақ жасады деп үлкендерге өкпе­лей­тініңіз де айтылған. – Онда мен Мырзабала әжемнің орақты қолыма ұстатарда «Ие бол!» дегенін де еске салайын. Өйткені, сол сөз бала күнімде-ақ алдымнан шыққан еді. Үлкендерге еріп, өзімше, әлім келгенше әлгі орағыммен егін орысатынмын. Кішкентаймын, шаршап, қалжырап кетемін. Жата қалып, қал­ғып та кетемін. Ойын баласы емеспін бе, өзім бір жақта, орағым бір жақта жатады ондайда. Бір күні жаныма тастай салған сол ораққа құрдастарымның бірі аяғын ор­ғы­зып ал­ғаны. Шапшып аққан қаны да көз ал­дым­да. Зәре-құтым кетті. Сонда әжем­нің «Ие бол!» деген сөзі құлағымда жаң­ғыр­ғандай болып еді. Әжем, әрине, ол сөзді орағыңды жоғалтпа, абайлап ұста, бір жеріңді орып алып жүрме деген тұр­ғыда айтты ғой. Бірақ, сол сөзге үлкен ма­ғына да сыйып тұрған сияқты. «Ие бол!» деген сөзді бәріне қатыстырып ай­туға бо­лады. Құралыңа ие бол, қаруыңа ие бол, от­басыңа ие бол, өз басыңа ие бол дегендей. Айтқандай, тағы бір жағ­дай бар. Дәл сол оқиға болған күні, құрдасымның ая­ғын менің орағым орып кеткенін айтамын, ауыл жаққа келсем біздің үй жақтан улап-шулап жылаған дауыс естілді. Әжем өмір­ден өткен екен. Енді бүгін сол сөзге президент ретінде қарасам, маған әжем «Еліңе ие бол» деп аманат етіп кеткендей де көрінеді. – Жаңа Черчилльдің Сталин тура­лы айтқан сөзін келтірдіңіз. Дегенмен, Ке­ңес одағы атом қаруының құпия­сын әуелде барлау, шпионаж жолымен қолға түсіргені кейінгі кезде көп ай­тылып жүр ғой. Бұған байланысты не дер едіңіз? – Солай деп жариялылық жыл­дарын­да, одан беріде ғана айтылып, жазыла баста­ды. Мен оның нақты жай-жапсарын біле қоймаймын. Дәл солай болған күн­нің өзін­де Кеңес одағында бұл бағытта көп жұмыс америкалықтармен қатар жүр­гізілгені анық. Содан кейін формула жазылған қа­ғаз қолға түсісімен бомба жасала қал­май­тынын да ұғыну керек. Қалай болғанда да Кеңес одағының ядролық қаруға қол жеткізуін жалғыз шпионаждың жемісі дей салу аздық етеді. 1947 жылы Сталин (айт­қан­дай, бұл да та­мыз айында) Семей ядро­лық полиго­нын құру жөніндегі шешімге қол қойған. Соған байланысты құпия қала тұрғызы­латын болып, оған «Семей – 21» деген жасырын ат берілген. Арада небәрі екі жыл өткенде, 1949 жылғы 29 тамызда по­лигонда алғашқы жарылыс жасалған. ДӘЙЕКТЕМЕ: «1949 жылғы 29 тамызда тұп-тура таңғы сағат жетіде көз ілеспес жыл­дам­дықпен ұлғайып бара жатқан отты доп кенеттен Жер денесіне қомағай қа­далып, оны шарпып өтті де, дәл бір Күн орнына күн болғысы келгендей аспанға көте­ріле берді. Жер оқыстан қатты ауырсынып, шыңғы­рып жіберді. Отты шардан соң, сұра­пыл қуат пен көз қа­рық­тырар сәуле бас айналдырып жібергендей бір сәт­те жалмаған жер қаба­ғы­ның ыстық күлі мен иісі көкке көтеріле берді. Жер лыпасының өртең иісі қолқа атар түтіннің ащы иісін қолдан жа­сал­ған жел әп-сәтте жан-жаққа тара­тып, көз көріп, құлақ естімеген, аяуды біл­мейтін жау жақындап қалғанын жет­­кізгендей болды. Орасан зор, бірақ көзге көрінбейтін сыпырғы естен тан­ған тіршілік иелері мен ештеңені тү­сін­беген өсімдікті жер бетінен бір демде жұлып алып, талай-талай ша­қырымға серпіп тастағандай еді. Ер­тегінің сұм­дық Айдаһары жер қой­науынан кенет шығып, оның денесін орасан от тілімен жалмап кеткендей еді. Таяу жерлердегі сирек ауылдар мен бір­лі-жарым селоларда тұратын адам­­дар дір ете түскен жер мен жар­ты ас­пан­ды алып кеткен от-жалынға та­ңыр­­қап, үйлерінен жүгіріп шығып, көк­жиек­ке үн-түнсіз, демін ішіне ала қа­рап тұр­ды, ал онда адамның ойы мен тәжі­рибесіне еш сыймайтын екінші күн жарқ етіп, қайта сөніп бара жатты. Бәрі бітті... Жалғыз түп шөп қал­маған, түтігіп қарайып кеткен дала­ның тұл жамылғысы. Жаңа жұмырт­қа жар­ған балапандай, қайда, неге ба­ратынын білмейтіндей әлтек-тәлтек басқан со­қыр бүркіттер. Жан тәсілім алдында жанталасқан тышқандар­дың, қарсақ­тар­дың, қасқырлардың, түн­де ғана ты­нымсыз жортқан ке­сірт­келер­дің денесі. Олардың жан­таласынан кімге қаратып айтылғаны белгісіз «Неліктен..?» деген үнсіз сұрақ сезілетіндей. Ал зәресі ұшып, аңырған адамдар «Ол не?» деген сұраққа жауап таба алмай, беймәлім құрсаудан босана алмай тұр. Бұрын-соңды көрме­ген бұл құ­былыс, оларды үн-түнсіз қа­тып қалуға мәжбүр етті, олар өздері де байқамай, дала өрістері мен тау бөк­терлерінің бұрынғы шешек атқан, гүл жайнаған рақат күндеріне, бәлкім, енді қайтып оралуы кәдік күндеріне тағзым еткендей еді». Н.Назарбаев «Бейбітшілік кіндігі», 47-48-беттер. – Нұрсұлтан Әбішұлы, осы арада таң­даудың неге қазақ даласына, неге Абай мен Әуезов туған жерге түске­ніне бай­ланысты да түсіндірме бере кету ар­тық болмайтын сияқты. – Мәскеу­де­гі­лер бұл жер Кеңес одағы­ның ең адам аз қоныстанған жері еді, оның үстіне негізгі коммуникация желілерінен онша­лық­ты қашық емес еді деген сияқты сөз­дерді алдымен көлденең тартатын. Сөй­тіп, облыс орталығынан небәрі жүз елу ша­қырым жерді таңдап алыпты. Тым ұзақ­қа теміржол тартып жат­пау үшін. Көп шы­ғын жұмсамау үшін. Сынақ орнына жап-жақын жерде толып жатқан ауылдар мен кенттер бар еді. Әр нәрсені өз атымен атайтын бол­сақ, олардың бәрі де іс жү­зін­де мем­лекеттің әскери-саяси мүддесіне бола құрбан етілген. Саналы түрде. Әйтпесе, ядролық сынақтардың сол маңайдағы елді мекендер адамдарының денсаулы­ғына қан­дай әсер ететінін, қандай қатер төн­діретінін олар білмеген емес, білген. АҚШ-тың атом қаруына монополиясын қайт­кенде де тезірек жоюды ғана мақсат тұтқан кеңестік билік іс жүзінде жүз мың­даған адамдардың өмірін түкке тұр­ғысыз бірдеңе деп қараған. Ядролық жа­рылыс жасалатыны жөнінде сондағы халыққа ескерту 1953 жылдан ғана бас­талған. Соған дейін, яғни тұтастай төрт жыл бойы адам­дарға алдын ала хабарлау да, оларды жарылыс орнынан алыс жерге уақытша алып кету де ойласты­рыл­маған. Әсіресе алғашқы жарылыстың зардабы ерекше болған. Радиоактивті зат­тектер сол маңай­дағы барлық елді мекендерді жауып қал­ған. Не болып, не қойып жатқанынан аты­мен хабары жоқ ауылдардағы тұрғындар радиа­циялық сәуленің өте үлкен дозасын алған. Сұм­дық емес пе? Өз халқына осын­дайлық жаны ашымаған, тіпті адамдарды экс­перимент нысаны ретінде кәдімгі тә­жі­ри­бе жасайтын қоян көжектеріндей қа­рас­­тыр­ған өкіметке осыдан кейін қалай ішің жылиды?! – Сіз бір кітабыңызда Қарағанды об­комының хатшысы болып жүрге­ніңізде қала жұртшылығы ауық-ауық жер сілкінісі болғандай күй кешетінін, пәтер­дегі шамдалдар тербеліп, ыдыс-аяқ тұр­ған сервант сықырлап ала жө­нелетінін, сол күндерде Семейде ядро­лық жары­лыс жасалғанын білетін­деріңізді жазған едіңіз. Кейіннен Ор­талық комитеттің хатшысы болды­ңыз, республика Үкіме­тін басқарды­ңыз. Сол кезде Семей поли­гонындағы жағдаймен танысудың мүмкіндігі болды ма? – Сенімен әңгімелесу барысында қайта құрудың жақсы жағы, жаман жағы дегенді әр қырынан айтып жатырмын ғой. Ра­сын­да да, 1985 жылы басталған қайта құру – өте күрделі құбылыс. Оның күнгейі де жеткілікті, көлеңкелі жағы да жеткілікті. Сол күнгей жағының ең бір жақсы жері – жариялылық. Қайта құру жылдарында кеңес заманындағы небір сорақы сұм­дықтардың беті ашылды. Жиырмасыншы, отызыншы жылдардағы ашаршылық, одан кейінгі жаппай жазалау, соғыстың шын­дығы, тың көтеру кезінде еліміз, тіліміз көрген қиянат, жел­тоқсанның қасіреті сияқ­ты жайлардың бәрі алдымен сол жыл­дарда айтылды. Елім деп өткен арыс­тарымыз да сол тұста ақталды. Семей по­ли­гонындағы ахуал туралы ақиқат та ал­ғаш рет жа­риялылық кезінде ақтарылды. Оған дейін Орталық комитет хатшысының да, Үкімет басшысының да, тіпті СОКП Ор­та­лық комитеті Саяси бюросының мү­ше­сі болып отырған бірінші басшының да полигондағы жағдайға араласу тұр­мақ, онда баруға да мүмкіндігі болған жоқ. Бар­ма­ған соң, көрмеген соң, әрине, біле де алған жоқ. Бұл мәселелердің бар­лығы аса ма­ңызды мемлекеттік құпияға жататын. Оны айтамыз, әскери нысан болып табы­латын ядролық сынақ поли­гонын былай қойғанда, республика басшысы тіпті Бай­қоңырға бара алған жоқ қой. Байқоңырға аяқ басқан бірінші Қазақстан басшысы мен. Ол кезде бәрін Орталық шешетін, бә­рін Мәскеу билеп-төстейтін. Ядролық полигон өзінше бір мемлекет ішіндегі мемлекет сияқты еді. Сондықтан біз қайта құ­руға осы поли­гонды жабуға жол ашып бергені үшін де разы болуға тиіспіз деп ойлаймын. – Ал полигон ақиқаты айтылғанда қандай жайлар анықталды? – Полигон ақиқатының айтылуына 1986 жылғы Чернобыль апаты қатты қоз­ғау салды. Онда атмосфераға тараған радиациядан 4 мыңнан астам адам рак ауруы­на шалдыққаны жария етілген еді. Семей жеріндегі ядролық сынақтардың сал­дарын есептеп, біздің мамандар Қа­зақ­­стандағы полигонның зардабы кем қой­ған­да екі Чернобыльдай болған деген қоры­тындыға келді. Қазақ жерінде осы уақыт ішінде 456 ядролық жарылыс жа­салған екен. Жаңағы цифр айтуға ғана оңай. Шын­туай­тында, 456 рет жер үс­тінде және жер ас­тында осындай сұм­дық жарылыс жасал­ға­нын көз алды­ңызға елестетудің өзі қиын. 1963 жылы атом қаруын атмосферада, ғарышта және суда сынауға тыйым салу жөнін­дегі шартқа қол қойылғаны белгілі. Содан кейінгі жарылыстардың бәрі де жер астында жасалып келген. Талай жылдар бойы жер асты жарылыстарының зиян­сыз­­дығы жөнінде аңыз таратылып жүр­ген. Ол аңыздың да күлін көкке ұшырған күштің аты – жариялылық. Қайта құру жылда­рын­да радиоактивті элемент­тер­дің атмос­фераға шығып кетуінің барлық фактілері ашық айтылып, олардың айна­ладағы ор­таға, адамдардың денсау­лығына қандай зиян келтіргені жазыла бастады. Менің қатты ашу-ызамды туғызған жағ­дай жаңағы Чернобыль апатынан кейін бірнеше ай өтпей жатып Семей сынақ полигонының аумағын кеңейту жөнінде тапсырма алғанымыз болды. Оны іргелес Талдықорған облысының жерінен бөліп беру жөнінде бірінші хат­шымен келісім жа­салыпты. Бізге жаңа жерлер керек. Нақ­ты дайындық жұмы­сымен айналысатын генералдар мен мамандарды қарсы алуға дайындалы­ңыз­дар. Қорғаныс министрлігіндегі дәу дөкейдің сөзі осындай. Қаным басыма шапшыды. «Немене, Орталық комитет пен Үкіметтің қаулысы шығып па еді? Неге мен, Қазақстан Үкіметінің бас­шы­сы, мұны алғаш рет естіп отырмын?», десем, «Қаулы шықпаса, шығады. Жоба жасалған, Орталық комитет келіскен. Біз құжатты жібергенде қол қойыңыз да, айтқанды істеңіз», деп түйеден түскен­дей сөйлейді. «Кешіріңіз, мен ондай құжатқа қол қоймаймын. Қол қой­майтыным былай тұрсын, ондай шешімді өзгертуге тыры­са­мын», дедім. Колбинге хабарласып, «Бұл не жағдай, сіз келісім берді деген сөз рас па?» десем, «Сондай бір әңгіме болған, ұмыт­пасам, жаңа полигон салу туралы емес, бұрын­ғының аумағын кеңейту тура­лы айтты-ау деймін. Немене, проблема бар ма еді?» деп қарап отыр. Проблема бар екенін, үлкен проблема бар екенін түсіндіріп бердім. Колбин: «Оларды тоқтатпақ болсақ, екеумізді де орнымыздан алып тынады» дегенімен, менің сөздерім әсер етті ғой деймін, ақыр аяғында «Жарай­ды, онда өзіңіз тоқ­татуға тырысыңыз» деді. Не істеу керек? Бұл арада тағы да жариялылық, демократия көмекке келді. Талдықорғанда Сейілбек Шаухаманов деген досым облат­ком­ның төрағасы болатын. Сейілбекке былай дедім: «Не істесің оны істе, бірақ мына полигон құрылысы туралы сөз таратып жіберуің керек, одан кейін бірнеше күннен соң осы жоспарды жү­зеге асыруға қарсы­лық білдіретін митинг ұйымдастыруың керек». Сейілбек шошып кетті. «Оны істесек сіз екеуміз де жұмыстан айрыламыз ғой», дейді. «Мені қайдам, сенің жұмыс­тан ай­ры­ла­тының анық. Сені өзім жұ­мыс­тан боса­тамын», дедім оған. Бұған қосымша ретінде Денсаулық сақтау министрлігінің Семей өңіріндегі рак ауруының өте көптігі жөніндегі құпия мәліметтерін баспасөзге шығартып жібердік. Әр жер, әр жерде қо­ғамдық қар­сылық күшейе бас­тады. Мәс­кеу­ге қара аспанды төн­ді­ріп, қара суды алдырып, бұлай бара берсе 1986 жылғы желтоқ­сан­дағы жағдай қайталануы мүм­кін, бірақ енді бүкіл республика көлемін қамтуы мүмкін деген үрейлі қызметтік жазбалар жолдап жат­тық. Ақыр аяғында Мәс­кеу ол жобадан бас тартуға мәжбүр болды. Поли­гонды кеңейтпеуін кеңейт­пе­гені­мен, сынақтарды жалғастыра берді. Ақы­ры шыдамымызды шегінен шығарды. – Шыдамның шегінен шығарған жағдай 1989 жылғы қыста кезекті жа­ры­лыс кезінде атмосфераға радиоактивті заттектердің тарап кеткендігі ғой, солай емес пе? – Мұндай жағдай бұрын талай орын алғанына ешқандай күмән жоқ. Ал ол оқи­ғаның Чернобыльдан кейін қайта­лан­ғаны тіпті қанымызды қайнатты. Шетелдік бұ­қаралық ақпарат құралдары бұл жайында сол күні-ақ хабар таратып, шулатып ала жөнелді. Бізге де керегі осы болатын. Дәл сол күні Олжас Сүлей­ме­нов­тің одақтық пар­ламентке депутат­тық­қа кандидат ретінде теледидардан, тікелей эфир арқылы сөй­лейтін күні екен. Олжас депутаттыққа Алматы қала­сы­нан түсіп жатқан еді. Қа­ланың проб­лемаларын шешуге сайланған жағдайда депутат ретінде не істейтіні жөнінде айтуға тиіс еді. Алматы жайына қалды. Олжас өлшеулі уақыттағы сөзінің бәрін дерлік Семей полигонына арнады. Ақын ашығын айтты, ашынып айтты. 28 ақпан күні Қазақстан Жазушылар одағы­ның ғимараты алдында митинг болып, оны Олжас Сүлейменов басқарды. Олжас құр­ған, біз қолдау көрсетіп отырған «Не­вада-Семей» қоғамдық қозғалысы көп шаруа атқарды. Қозғалыс халық­ара­лық қоғамдық өмірде ерекше құбылысқа айналды, антия­дролық насихатта, бейбітшілік пен қару­сыз­дану үшін күресте, ядролық сынақ­тар­дан зардап шеккендерге көмек көрсетуде баға жеткісіз іс тын­дырды. Айтқандай, Ол­жастың өзі жа­ңағыдай жағдайдан кейін Алматыда сай­лауға түсуден бас тартып, («өзім қатты құрметтейтін жұмысшы тап­тың өкілі­мен таласуды артық көремін» деп түсін­діріп), Семей өңірінен кандидаттыққа ұсынылды. Ол жақта салтанатты жеңіске жеткені айтпаса да түсінікті шығар. Республика басшылығының, орталықтың билігі әлі де күшінде тұрғанына қара­мас­тан, қоз­ғалысты толық қолдауының мәні үлкен болды, ондай қолдаусыз ан­тиядролық әре­кеттің қандайы да қатаң басылып тас­талатын еді. Сол кезде ха­лық депутаттары Семей облыстық ке­ңесінің төрағасы, КСРО халық депутаты болған Кешірім Боз­таев­ кезекті бір жары­лыстан кейін СОКП Ор­та­лық комитетіне «Семей қаласы маңындағы ядролық полигон туралы» деп аталатын шифрлы жеделхат жолдады. Әрине, шифр­лы жеделхаттың мәтіні бізбен алдын ала бейресми түрде келісілгені белгілі. Әйт­песе, ол кезде облыстардың Мәскеуге тіке шығуы кешіріле қоймайтын күнәға жата­тын еді. «Невада-Семей» қозғалы­сы­ның белсенділігі, Олжастың өзінің жеке басы­ның биік беделі маған рес­пуб­ликадағы қоғамдық пікірді Семей ядро­лық полиго­нын жабуға дайындауға ерекше жәрдем­десті. Олжастың: «Біздің жерімізде бейбітшілік деп ойлаушы едік, сөйтсек міне қырық жылдан бері соғыс жүріп жатыр екен. Ол соғыстың аты – өз халқыңа қарсы тыныш жүріп жатқан атом соғысы...», деп сөйлейтіні де асы­рып айтатын ақынға жарасып тұратын. Полигон проблемасын барынша биік деңгейде қозғауға маған КСРО Жоғарғы Кеңесі депутатының мандаты да кең жол ашты. Мен ол кезде республика Министрлер кеңесінің төрағасы едім. Сонда әс­керилердің маған айтпаған сөзі қалмады. Елдің ең басты стратегиялық нысанына қастандық деп те бағалады, «Кеңес ода­ғы­ның қорғаныс қабілетін бүлдіру әре­кеті» деп те бағалады. Мені «үйден қо­қыс шығарған», «саяси ұпай жинаған» адам етіп көрсеткілері келді. Генералитет үшін полигонды жабу деген түске де кірмейтін сұмдық болатын. ДӘЙЕКТЕМЕ: «Мен 1949 жылдан бері жұмыс істеп тұрған Семей ядролық полигоны ту­ралы айтпақпын, атмосферадағы жа­рылыс­тар сонда басталған бола­тын. Одан бері ол өңірдегі тұрғын ха­лықтың саны төрт есе өсті. Алайда, әскерилер бізді ядролық сынақтар іс жүзінде адам денсаулығына игі әсер етеді деп сендіргілері келеді. Біз мұ­ның қазір мемлекеттік қажеттілік екенін түсінеміз, әйтсе де, атом жа­рылыс­та­рының айналадағы ортаға ық­па­лына нақты терең талдау қажет. Оның нәтижелерін халыққа мәлімдеу керек». Н.Ә.Назарбаевтың 1989 жылғы 30 мамырда КСРО Жоғарғы Кеңесінің кеңейтілген мәжілісінде сөйлеген сөзінен. – Бұл айтқаныңызды мына бір жаймен толықтыра аламын. 2010 жылдың мамырында мен Грузияға барып, Э. Шеварднадземен сұхбат жасап қайтып едім. Сонда Эдуард Амвросиевич КСРО сырт­қы істер министрі қызметінде жүрге­нінде Ауған­стан­да совет генералитетімен кездесіп, әскерлерді әкету жөнінде саяси шешім қабылданғанын хабар­ла­ғанда жинал­ған жұрттың қуа­нып, қол шапалақ­тау­дың орнына түнеріп оты­рып қал­ға­нын әңгімелеп берген. Сол сияқты Семей полигонын жабу да ең жоғары генералитетке биік лауа­зым­дар­дан, жоғары жалақылар­дан, қосымша та­быстан айрылуға апарып соқтырады ғой. – Бұлай деп айтуыңның жаны бар. Дегенмен, мұның өзі мәселенің бір жағы ғана. Әскери-өнеркәсіптік кешен тек генералдардан тұрмайды. Кез келген ірі іс мыңдаған адамдардың тағдырына әсер етіп жататынын үнемі естен шығармау керек. Мысалы, Курчатов қаласында кезінде 50 мыңдай адам болған, полигон жабылып, ғалымдар мен әскерилер кеткеннен кейін небәрі 10 мыңға да жетпейтін адам қалған. Сол көшкен 40 мыңның Ресейге барып орналасуы, жұмыс табуы, баспана табуы оңай болды дейсің бе? Оңай болған жоқ. Солай болатынын білсек те біз хал­қы­мыздың амандығы үшін, еліміздің ертеңі үшін, тәуелсіздігіміздің бекемдігі үшін осы қиын қадамға баруға тәуекел еттік. Тәуекел еттік те мақса­тымызға жеттік. 1990 жылғы 22 сәуірде Жоғарғы Ке­ңес­тің мені ел Президенті етіп сайлауы по­лигонға қарсы жүргізген жұмысыма тың серпін қосты. Президент лауазы­мына кіріскеннен кейінгі алғашқы қолға алған шаруаларымның бірі «Әлем сай­лау­шы­ла­ры ядролық қаруға қарсы» деген тақы­рып­та үлкен конференция өт­кізу­ге дайындық болды. Оған қы­зы­ғу­шылық біз ойлағаннан да асып түсті. Конференция 24 мамырда бас­талып, 3 күн бойы жүрді. Әлемнің отыз­ға жуық елінен делегациялар келді. Кон­ферен­ция­ның соңы Алматыдағы Бейбітшілік шеруіне ұласып кетті. «Семей-Хиросима» телекөпірінің өткізілуі, кейіннен оның жазбасы бүкіл Кеңес одағына көрсе­тілгені миллиондаған адамдарға қатты әсер етті. Енді қозғалысқа бүкіл республика қосылды. Қайда барсаң да жұрттың алдымен сұрайтыны поли­гон­ның келешектегі тағдыры болды. Ра­диофобияның кү­шей­гені сондай, бір кездесуде «Поли­гон­ның зардабынан Семей­дің жер астына түсіп кететіні рас па?» деп сұрақ қойғаны да бар. Ал «Саржалда тұратын барлық туыс­қандарым науқас. Бұл радиацияның әсері ме?», «Бізге жер астындағы сынақ­тардың зияны жоқ деп еді ғой. Олай бол­ма­ғаны ма?» дегендей сұрақтар тіпті толас­тамайтын. Халық әбден ширығып алды. Әсіресе, «Невада-Семейдің» Абай ауда­нының орталығы Қарауылда өткізген сан мың адамдық митингісінің маңызы бөлек­ше болды. Оған қатысқан адамдардың әр­қайсысы бір-бір тас алып, Абай атамыздың бала­лық шағы өткен Қарауыл төбенің жа­нынан қолдан тастөбе жасады. Жер-жерде қозғалысқа қолдау білдірген жи­ын­дар ұйымдастырылып жатты. Мы­салы, Қара­ғандыда тиісті петицияға 130 мың шахтер қол қойған. Бұл қозғалысқа, оны республика басшылығының ба­рын­ша қолдауына Мәскеудің барынша қар­сылық білдіріп баққанын әңгімелеп жа­тудың өзі артық шығар. Осы арада мен, парадокс болса да, біздің полигонды жабу жолындағы күресімізге... тамыз бү­лі­гін бастаушылар да өзінше көмектес­кенін айтуға тиіспін. – Қалайша? – Тамыз бүлігінен кейін орталық биліктен әбден бедел кетті. Ельциннің Гор­ба­чевты Ресей Жоғарғы Кеңесінің жи­ынына шақырып алып тұрып, Ресей ком­пар­тия­сының қызметін тоқтату тура­лы жарлыққа оның көзінше қол қой­ға­нын бүкіл ел көрді. Енді Мәскеудің рес­пуб­ликаларға бұрын­ғы­дай олай ет, бұ­лай ет деп нұсқау беруге шамасы да келмей қалды. Мен осы өліара сәтті пай­даландым. Сөйтіп, 1991 жылғы 29 та­мызда Семей ядролық полигонын жабу туралы Жарлыққа қол қойдым. Дәл сол күні КСРО қорғаныс министрі Евгений Шапошников жыл соңына дейін Семейге белгіленген үш жарылыстың енді Арк­ти­кадағы Жаңа Жер аралында орна­лас­қан сынақ полигонында жасалатынын хабар­лады. Басқа амалы да жоқ еді. Сөйтіп, біз 40 жылдан астам уақыт бойы қазақ жерін тітіретіп келген тажалды тұн­шықтырып тындық. Ажалдың аузы­на өз қолымызбен құм құйдық. ДӘЙЕКТЕМЕ: СЕМЕЙ ЯДРОЛЫҚ СЫНАҚ ПОЛИГОНЫН ЖАБУ ТУРАЛЫ «Қазақ КСР-інің территориясында­ғы Семей облысында 1949 жылдан бері ядролық қару сынау жүзеге асырылып келді. Осы уақыттың ішінде онда 500-ге жуық ядролық жарылыс жасалып, оның өзі мыңдаған адамдардың денсау­лығы мен өміріне нұқсан келтірді. Қазақ КСР-і КСРО мен АҚШ ара­сын­дағы стратегиялық әскери тепе-тең­дікті қамтамасыз еткен ядролық по­тен­циалды жасау жөніндегі өз борышын орындағанын ескеріп және республика жұртшылығының талап­та­рына құлақ асып, қаулы етемін: 1. Семей ядролық сынақ полигоны жабылсын». Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жарлығынан. Алматы, 1991 жылғы тамыздың 29-ы. «Алдымен полигонға барып, жер қой­­науындағы соңғы жарылысы жа­сал­ған жердің нақ ортасында тұрып (жер қап-қара болатын, быт-шыт болған, әлі қызу қайтпағандай, қиыр­шық тас жат­ты) қайтқан соң, мен КСРО басшы­лы­ғы­ның келісімін алмай-ақ, парламент­тің ядролық полигонды жабу туралы мә­се­лені талқылауға ар­налған арнайы сес­сиясы ашылатынын жарияладым. Сессияға әскерилер мен ядрошы ға­лымдардың үлкен бір тобы қатысуға ты­рысып бақты. Олардың депутат­тар­ды полигонды жаппауға үгіт­тей­тіні айқын еді. Уәдені үйіп-төгетіні, ядролық жарылыстың зиянсыздығы туралы, тағы басқа әңгімені көбей­тері анық еді. Бірақ мен оларды сес­сияға қатыстыра алмайтын едім. Мәселені қазақ­стан­дықтардың өздері шешуге тиіс болатын. Таңертең басталған талқылау кеш­ке дейін созылды. Сөз тимей қал­ған адам жоқ. «Ядролық лоббидің» де­путат­тар­дың бір бөлігімен жақсы­лап жұмыс істегені байқалып тұрды. Қорытынды кезеңде кейбір депутаттар ғана емес, Семей облы­сының кейбір басшылары да (жарылысқа жанталаса қарсы шық­қан­дар) аймақ үшін елеулі материалдық өтем алу мақ­са­тымен, бірнеше жа­рылыс өткізуге мүм­кіндік беруімді сұрай бастады. Ондай уә­делер, орындал­май­тын уә­делер бұрын да талай берілген бо­латын. Қорытынды сөзімде мен жауапкершілікті өз мойныма алатынымды ай­тып, өкілеттіктерімді пайдаланып, по­лигонды Жарлықпен жабатынымды жа­рияладым. Ядролық тарихтың бір беті және ең оңай емес беті, сөйтіп жа­былды... Бүкіл халықтың қолдауына ие болып, біз ядролық қарудың адамзатқа қарсы жарылыстарына бір жақты тыйым са­латынымызды, барлық қа­зақстан­дық­тар­дың шын мәнінде бас ауруына ай­налған Семей полигонын жабатыны­мыз­ды жариялап, өзіміздің еліміз бұдан былай мәңгілікке ядролық қару мен оның сынақтарынан арылған аймақ болады деп жар салдық. Осынау тарихи күндерді ұмытуға бола ма? Семейдің және ядролық жа­ры­лыстар кіндігіне жапсарлас жер­лер­дің көп тақсірет тартқан хал­қы­ның иығы­нан жүгі түскендей болып жеңілейген, психологиялық жайсыз­дықтан арылған сезімін ұмытуға бола ма? Ядролық монс­тр­ға өзінің «жоқ» деген сөзін бекем ай­тқан Қазақстан халқы үшін мақтаныш сезімін ұмытуға бола ма? Ядролық қаруы бар Қазақстанның қажеттігі мен «болашағы молдығын» аузы көпіргенше дәлелдеп бағу арқылы ха­лық еркіне кесе-көлденең тұру үшін шын мәнінде тарихи ессіздікпен, ар­сыз­­дықпен ауыру керек. Ядролық әзәзіл­ге төтеп бере алмасақ, Қазақ­стан халқы бізді ешқашан кешірмес еді. Біз халықтың еркін орындап, сол күн­дері демократияны үйрендік. Бұл тәуел­сіз Қазақстанның ең алғашқы тәуелсіз қадамдарының бірі еді. Біз тота­литар­лық кеңестік өткеннің қа­теліктерін ұғынып, түзей бастадық. Біз жаңа де­мократиялық жолға түс­тік және бұл жолдың іргетасы ядро­лық қарусыз Қа­зақстан туралы нақ осы тарихи шешіммен қаланды...». Н.Ә.Назарбаев «Бейбітшілік кіндігі», 85-86-беттер.     – Полигонды жабу басты мәселені шешу болғаны анық. Бірақ, полигонды жабумен бар мәселе толық шешілмегені де талассыз ғой. – Мен тіпті полигонды жабу басты мәселе емес, бұл істегі маңызды, бірақ бастапқы қадам дер едім. Ең басты мә­селе – Қазақстан жеріндегі ядролық қару­дың ендігі тағдыры. Саяси тұрғы­дан да, тех­никалық тұрғыдан да бұл проблема әлде­қайда күрделі болатын. Кеңес одағы, өзінің экономикалық және әлеуметтік дамуда қанша артта қал­ға­нына қарамастан, мемлекет қауіпсіздігі үшін аса қиын түйінді шеше алған еді. Ядролық қару-жарақ және олардың ұшырғыштары жөнінен АҚШ-пен стра­тегиялық тепе-теңдікке қол жеткізілгенін, ал жекелеген позициялар бойынша бүкіл НАТО елдерінің бәрін қосқандағы қуаттан да артық әскери әлеует жинал­ға­нын мамандардың бәрі де айтатын. Сондықтан да КСРО-ның айықпас ауру­ға шалдығып, енді «беті бері қарамай­тыны» анық аңғарылғаннан кейін-ақ бүкіл Батыс әлемі осындағы қисапсыз тажал қаруы кімнің қолында қалады, оның жайы не болады дегенді ойлап бас қатыра бастады. Соның ішіндегі ең қатерлі қару – шах­талардағы континент­аралық зымырандар Қазақстанда ор­наластырылған еді. Біздің респуб­ли­ка­мызда континентаралық бал­лис­тикалық зымырандар мен бомбалаушы ауыр ұшақтар үшін зарядтардың 1216 ядро­лық оқтұмсығы бар болатын. Жұрт­тың бір­азы соның бәрі Семей полигонында орналасқандай көретін. Олай емес. Зы­мырандардың шахталық ұшырғыш қон­дыр­ғылары елдің қиыр-қиырында жай­ғас­­тырылған еді. Қазіргі Астананың ма­ңай­ында, Ақмола облысында страте­гия­лық мақсаттағы зымырандық әскер­лер­дің ди­визиясы орналасқан. Тағы бір сондай зымырандық дивизия Шығыс Қазақ­стан облысында еді. Қызылорда жақта 14 шахтадан тұратын ұшырғыш қондыр­ғы­лар кешені, Семей жақта 12 шах­талық кешен тұрды. Бәрін санамалай беріп қайтейін, қысқасы, Қазақстанда жер бетіндегі кон­тинентаралық бал­лис­тикалық зымыран­дар­ды ұшыратын 148 шахталық қондырғы шоғырландыр­ыл­ған еді. 148! Осынша шах­тадағы зымы­ран­дарды көз­ге елестетудің өзі қор­қы­нышты! Батыста СС-18 деп аталатын сол зымырандарды көрген сайын денем дір ете қалатын. Жаңағы зымы­ранның ұзындығы 34 метр, жуандығы 3 метр болатын. Сондай зымырандардың 104-і болды ғой Қазақстанда. Ол зымырандардың әр­қай­сысы онға дейін бөлініп кетеді, әрқай­сысының әр нысанаға атылатын оқтұм­сықтары бар. СС-18 зымырандары 7 тоннадан астам салмақ алып ұшып, радиусы 12 мың шақырымдай жерді тас-талқан ете ала­тын. Міне, Кеңес одағы­нан бізге осындай мұра қалған. ДӘЙЕКТЕМЕ: «Әрине, бәрін де салыстыра қара­ғанда білесің. 1216 ядролық оқтұмсығы болған Қазақстанның ядролық арсе­на­лы­ның қуатын анық елестету үшін ядро­лық қаруы бар бірқатар басқа мем­лекеттердің атом қаруы бойынша деректерін келтіре кетейін. Мысалы, 1995 жылға, яғни Қазақ­стан­нан ядролық қару алып кету аяқ­талған жылға қарай, Ұлыбританияда ша­мамен 264-тен 296-ға дейін атом­дық оқтұмсық болды, олар GR-1 “Торнадо» бомбалағыштары мен сүңгуір қайық­тар­дың АЗ-ТК «Поларис» және D-5 «Трайдент-2» баллистикалық зы­мы­ран­да­рын­да орналастырылды. Заряд­тардың қуа­ты 40-тан 400 килотоннаға дейін болды. Француз республикасында 80 килотоннадан 1 мегатоннаға дейін қуаты бар 512 ядролық заряд болып, олармен «Ми­раж IVP», «Мираж-2000Н» ұшақ­тары, «Супер-Этандар» атты палуба­лық ұшақтар және S3D, «Гадес» және М-4А/В баллистикалық зымырандары жарақталды. Қытай Халық Республикасының ар­се­­налында 200 килотоннадан 5 мега­тон­наға дейінгі қуаты бар 284 атом бом­­басы болып, осынау қару-жарақпен В-5, В-6, А-5 стратегиялық бомба­ла­ғыш­­та­ры мен шахталардан ұшыры­ла­тын CSS-2 CSS-3, CSS-4, CSS-6 және CSS-N-3 баллис­тикалық зымырандар жарақ­талды. Сонымен, кейбір басқа ядролық державалармен салыстырғанда, Қазақ­стан аумағында қиратқыш әлеуеті жа­ғынан орасан зор ядролық арсенал болды. Қа­зақ­стандағы қарудың жи­ынтық ядро­лық қуаты бұрынғы Кеңес одағының бар­лық ықтимал дұш­пан­дарының аса маңызды стратегиялық объектілерінің бар­лығының тамты­ғын да қалдырмауға жетіп арты­ла­тын. Бұл қаруды қолдану миллион­даған хал­қы бар мыңнан астам қа­ланы, ол былай тұрсын, тұтас бір мем­­лекеттерді, тіпті континенттерді жермен-жексен етуге мүмкіндік беретін». Н.Ә.Назарбаев «Бейбітшілік кіндігі», 21-22-беттер. Осы мұраның бәрі бір жақтан әкелініп, Қазақстанға дайын күйінде қоя салған нәрсе емес. Мұны басын ашып айту керек. Қазақстанда ядролық қару­дың белсенді компоненттерін өндіретін қажетті инфра­құ­рылым да, тиісті ресурстық база да бол­ды. Бізде ядролық қа­руды жасап, жаң­ғыртудың бүкіл қа­жетті ғылыми-зерттеу базасы да бар еді. Жаңа Курчатовта 50 мың адам тұрғанын айттым ғой. Оған қоса Алматыда ядролық физика институты жұ­мыс істейтін, ондағы ғалымдардың деңгейі өте жоғары болатын. Тағы бір маңызды жай бар. Ол – біздегі уран қоры. Дүние жү­зіндегі барланған уран қорының 25 пайызы бір елде – Қазақстанда. Бүкіл ел­дің атом қондырғылары мен нысан­дары­ның ядролық отынының 85 пайызын біз қамтамасыз етіп келген едік. Байы­тыл­ған уранды ядролық энергетикалық реак­­тор­лардың отыны ретінде де, атом қаруын жасау үшін де пайдалануға мүм­кіндік бар.  Қысқасы, біз әрі ядролық қару сақ­талған, әрі оны тиісті жеріне жеткізе алатын, әрі сол қаруды жаңадан да жасай алатын ел болатынбыз. Тәуел­сіздік жарияланған кезде қолдануға дайын тұрған ядролық қару-жарақ бой­ын­ша Қазақстан Англияны, Францияны және Қытайды қосқандағыдан да артық әлеуетке ие еді. – Нұрсұлтан Әбішұлы, егемендігі­міз­­дің елең-алаң кезінде сіз Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Біріккен қарулы күштерін сақтауға тырыс­қаныңыз белгілі. Осы тұрғыдан ядро­лық қару-жа­рақ­ты да бір орта­лықтан басқару идея­сын ұсынғансыз. Кейіннен бұл ұстаны­мыңыз өзгерді. Неліктен? – Қазақстан Біріккен Қарулы Күштер идеясын жақтаған. Алайда, Достас­тық­тың жекелеген мүшелерінің нақты іс-әре­кеттері Қазақстанды дербес әскер құруға